Autor: dr Miloš Savin
Pored klera, vladinovaca i neprekidnih državno-policijskih pritisaka, nasilja i bezakonja, srpski slobodoumci su veoma rano počeli da se suočavaju sa grupama svojih istaknutih članova koje su bile spremne da odstupe od Bečkerečkog programa i zauzmu tolerantniji stav prema ustavnom poretku i svedu svoje zahteve na poštovanje srpskih prava predviđenih zakonom o narodnostima. Ovaj pokret istoriografija poznaje kao notabilitete. Pošto su ovu grupu činili stariji i poznatiji članovi Miletićevog pokreta, koji su počeli da insistiraju na svom elitizmu i ekskluzivizmu, njih su dojučerašnji politički saradnici ironično, posprdno nazvali notabiliteti, a taj naziv se ubrzo ukorenio i ušao u istorijsku konvenciju. Za razliku od npr. Đorđa Stratimirovića, koji je već 1872. godine u trenutku najveće snage Srpske narodne liberalne stranke izašao sa svojim umerenim programom, izvesno podržan od vladinih krugova da odvoji deo birača od liberala, pojedini notabiliteti poput Nike Maksimovića nastavili su da deluju unutar stranke, poštujući formu, ali napuštajući Bečkerečki program. Ovo je izazivalo žučne polemike i sukobe unutar stranke, ali svoj epilog dočekaće nakon Miletićeve pasivizacije. Notabilitete unutar stranke, kao unutrašnju opoziciju, predstavljao je Nika Maksimović, čiju politiku je Mihailo Polit Desančić okarakterisao rečima: „Ponašanje dra Maksimovića prema dru Miletiću nije više stvar diferencijacija u okviru istog programa, već upravo dezavuiranje, opovrgavanje čitavog pravca… opovrgavanje onoga što je srpska partija za svoj program uzela, opovrgavanje onoga na osnovu čega je isti dr Maksimović za poslanika izabran.“
Pored koncepcijskih razmimoilaženja, u nekoliko navrata je došlo i do sukoba između Polita i Miletića, pre svega zbog Politove kritike Miletićevog autoritarnog rukovođenja strankom, ali ovi sukobi su prevaziđeni zarad jedinstva stranke.
Nakon ukidanja i razoružanja Vojne granice, u kojoj je Srpska slobodoumna stranka imala zaleđinu, u osvit istočne krize, zbog simpatija koje su javno iskazivane prema Srbiji i Hercegovačkom ustanku, i protivljenju pangermanskim pretenzijama ka srpskim pokrajinama na Balkanu, predsednik ugarske vlade Kalman Tisa je postigao saglasnost sa bečkim dvorom da pokuša da eliminacijom vođe uništi srpski liberalno-opozicioni pokret. U noći između 4. i 5. jula 1876. godine Miletić je uhapšen i odmah prevezen u Budimpeštu, pod izgovorom da je počinio tešku izdaju. Suđenje je otpočelo tek septembra 1878. godine, a glavni argumenti protiv Miletića, kog je zastupao dr Mihailo Polit Desančić, bili su njegovi tekstvi u Zastavi i izjave lažnih svedoka i provokatora. Miletić je iz zatvora u Vacu, gde je robijao pod najstrožim režimom, pušten tek krajem 1879. godine, nakon silnih molbi i peticija koje su njegovi bližnji bez njegovog znanja slali, i čak zvanične molbe srpskog Narodno-crkvenog sabora da se on amnestira.
„Ignorišući raspoloženje Srba, pre svega onih iz redova Narodne stranke, vlada je 1879. penzionisala zakonito izabranog patrijarha Ivačkovića, a za administratora patrijaršije imenovala bačkog vladiku Germana Anđelića, najvećeg protivnika Narodne stranke među episkopima. Još teži udarac zadat je Narodnoj stranci od strane Beča i Pešte kada je Anđelić 1881. godine imenovan za patrijarha. Ugrožena na polju autonomije, gde je do tog trenutka držala čvrste pozicije, Narodna stranka nije imala baš nikakvih mogućnosti da bije bitku za ostvarenje Bečkerečkog programa. Na nju, ali i na sve Srbe u Ugarskoj, zbog njihove borbenosti i nepomirljivosti, okomio se tada moćan aparat jedne jake i moderne države i to svim raspoloživim sredstvima…“ Udarom na polje srpske autonomije, protivno važećem zakonu o narodnostim, uz pomoć marionetskog patrijarha i „državni nadzor“ potpuno je onemogućen „svaki zakonodavni rad srpskih narodno-crkvenih sabora na uređivanju unutrašnjih materijalnih, prosvetnih i verskih prilika u okviru Karlovačke mitropolije. A problema u svim tim oblastima bilo je mnogo, naročito u ekonomskoj osnovi srpske autonomije koja je bila značajna i zbog toga najviše smetala mađarskim vlastima, kao što im je bolo oči i 800 srpskih crkava, 28 manastira, 720 sveštenika, 660 crkvenih opština, 350 osnovnih narodno-veroispovednih škola, 2 gimnazije, 3 učiteljske, 3 više devojačke škole i jedna bogoslovija. Sve je to postepeno ali stalno stešnjavano, onemogućavano u radu i podvrgavano merama usmerenim na mađarizaciju…“
Neposredno pre penzionisanja patrijarha Ivačkovića, 1878. godine donet je i novi zakon o obaveznom uvođenju mađarskog jezika u škole koji je predviđao i oštre zatvorske sankcije za eventualno protivljenje kao i svako nacionalno ili versko podstrekivanje narodnosti. Iako gušće grupisani na području Bačke, Banata, Srema i nekadašnje granice, Srbi su činili svega 2,5% ukupne populacije uže Ugarske, odnosno 5,5% šire Ugarske.
Pored notabiliteta, u redovima Srpske slobodoumne stranke postojala je grupa predstavnika Nove omladine, sačinjene oko vršačkih socijalista Jaše Tomića i Laze Nančića. NJihov cilj je bila dopuna Bečkerečkog programa socijalnim zahtevima, tzv. pitanjem hleba. Ovu grupaciju već od 1884. godine možemo smatrati srpskim radikalima u Ugarskoj, iako će tek 1887. doći do formalne diferencijacije Srpske narodne radikalne stranka, koja će sebe u početku, nakon podele, neko vreme nazivati Celokupna srpska narodna slobodoumna stranka.
Kako bi ponovo učvrstio svoje pozicije i sačuvao nepromenjenu politiku Bečkerečkog programa, Miletić je sazvao veliki zbor birača Srpske narodne slobodoumne stranke u Novom Sadu 17. aprila 1881. godine. Uvodni referat na novosadskom zboru je držao dr Mihailo Polit Desančić, kao jedna od najdominantnijih ličnosti tog skupa. Iako je prevashodna tendencija bila da se stranka pred predstojeće izbore učvrsti prema notabilitetima u svojim redovima, i donese odluka o očuvanju Bečkerečkog programa, došlo je do sukoba sa predstavnicima Nove omladine. „Suprotno jednodušnom stavu vođstva stranke da ne menja Bečkerečki program, energično je istupio Jaša Tomić, zahtevajući da se u program unese ’pitanje hleba’, podrazumevajući pod ovim radikalnu promenu materijalnog i društvenog položaja siromašnih slojeva naroda. Tomićevom zahtevu se suprotstavio lično Svetozar Miletić, objašnjenjem da se materijalni interesi podrazumevaju u demokratskom programu Narodne stranke, a da Tomiću kao socijalisti nema mesta na zboru ove stranke.“ Tomić je osporio demokratičnost svih stranaka zastupljenih na ugarskom saboru, u svojoj brošuri je okarakterisao Bečkerečki program kao zastareo, a Miletića podrugljivo nazvao „narodnosni papa“. Novosadski zbor je jasno iskristalisao da u Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci postoje tri frakcije: prva je bila ona koja se zalagala za očuvanje Bečkerečkog programa, notabilitetska koja je ovaj put izbegla konfrontaciju i radikalska koja se zalagala za dopunu programa socijalističkim načelima.
Jedini organ Srpske narodne liberalne stranke koji je kontinuirano funkcionisao bilo je njeno glasilo Zastava, koja je izlazila četiri puta nedeljno i imala oko hiljadu pretplatnika. I pored toga, Zastava je poslovala u konstantnom minusu, i nije bila čak ni samoodrživa, ali njen osnovni cilj nije ni bio profit, već širenje srpskih nacionalnih i liberalnih stavova Srpske narodne slobodoumne stranke. Hapšenjem Miletića došlo je do problema sa Zastavom. Poput stranke, i nju je zahvatila podeljenost prema neophodnosti očuvanja Bečkerečkog programa; postala je umerenija u kritici prema ugarskim vlastima, a njena distribucija je zabranjena u austrijskom delu monarhije. Ugarska vlada je takođe primetila da je Zastava postala umerena i suzdržana, a broj njenih saradnika i pretplatnika se smanjio za gotovo trećinu, dok je finansijski gubitak prevazišao sva očekivanja. Ovakve okolnosti su navele Miletića, koji je već pokazivao znakove mentalnog rastrojstva, da proda Zastavu. NJu je pokušao da kupi Nika Maksimović, kako bi formalnim posedovanjem najuticajnijeg stranačkog organa izvršio uticaj na šire partijske i nacionalne krugove za revidiranje Bečkerečkog programa i prelazak na umerenije pozicije. Drugim rečima, preuzimanjem Zastave Maksimović je planirao da preuzme celu stranku. Međutim, ovi pregovori nisu kapitalizovani, a Zastava je nastavila da bezidejno životari. „Tek kada je decembra 1882. godine urednik lista postao Miša Dimitrijević, mnogi su se ponadali da će Zastava ponovo postati ’životvorna sila’, kao što je nekad bila. Ubeđeni da će Dimitrijević biti u stanju da povrati Zastavi poljuljani ugled i kanališe njenu politiku u onom pravcu kojim se ona kretala ranijih godina pod Miletićevim rukovodstvom, Nikola Marković, Dimitrije Ruvarac, Sima Bikar i drugi nudili su mu saradnju i objašnjavali zbog čega su bili ućutali. Međutim, posle nekoliko meseci, pod pritiskom Miletićeve supruge Anke i interesnog kružoka oko nje, Dimitrijević je bio prinuđen da napusti Zastavu, a oktobra 1883. godine njegovo mesto zauzeo je dotadašnji saradnik lista, perjanica Miletićevog pokreta Todor Bekić. Pod rukovodstvom Bekića Zastava je ubrzo postala notabilitetski organ Nike Maksimovića. Ona je napustila opozicionu politiku Bečkerečkog programa…“
O istinitosti ranijih primedbi Mihaila Polit Desančića i Miše Dimitrijevića, koji su bili Miletićevi idejno-politički saborci, dosledni branioci politike Bečkerečkog programa, da Miletić autokratski vlada strankom, najbolje svedoči sled okolnosti nakon obolevanja vođe ove liderske stranke. Naime, Miletiću, koga je život bičevao, još od vackog tamnovanja ozbiljno su se manifestovali napadi nervne bolesti, što se nakon oslobađanja periodično ispoljavalo. U avgustu 1882. godine potonuo je u najteži oblik oboljenja i morao je biti hospitalizovan, prvo u Pešti, zatim u Beču. Iz pisma Jovanu Jovanoviću Zmaju od 4. novembra 1882. godine jasno je da je Miletić mogao da boravi isključivo u prostoru okovanom rešetkama, često vezan za krevet, potpuno zavisan od medicinske nege. Iz Zmajevog pisma Miši Dimitrijeviću od 18. febrauara 1883. godine vidi se da je Miletić oboleo i od Decubitus-a, odnosno povreda na leđima koje se javljaju kod osoba koje su u komi ili zbog drugih razloga provedu više meseci ležeći u istom položaju – u ovom slučaju vezani za krevet. Miša Dimitrijević je uz Zmajevu pomoć pokrenuo tajnu akciju za prikupljanje finansijskih sredstava neophodnih za Miletićevo lečenje. Oboleli Miletić je što u institucijama što kod porodice poživeo do 4. februara 1901. godine, kada je nakon dve decenije teškog stanja preminuo boraveći kod svog sina Slavka u Vršcu.
Početkom 1884. godine Srpska narodna slobodoumna stranka je izgledala ovako: Miletića kao vrhovnog autoriteta više nije bilo; Zastava je vodila notabilitetsku politiku; Polit je bio pasivniji i odmereniji nego ikada; politiku Bečkerečkog programa vodio je samo Miša Dimitrijević, koji se sa prvakom novosadskih slobodoumaca Ilijom Vučetićem i istomišljenicima zalagao za očuvanje kontinuiteta Bečkerečkog programa i Miletićeve politike; radikali sačinjeni od nekadašnjih vršačkih socijalista i novih omladinaca okupljeni oko Jaše Tomića su sve više jačali, suprotstavljajući se notabilitetima zajedno sa grupom oko Dimitrijevića, ali tražeći da se nacionalni program dopuni socijalnom komponentom. Ovakva situacija je ohrabrila ugarsku vladu, visoki srpski pravoslavni kler i notabilitete da izvrše odlučujući udarac na opozicioni pokret kod Srba u Ugarskoj.
Ostavi komentar