Autor: prof. dr Rastislav Stojsavljević
Gradsko naselje Bačka Topola potiče iz XVIII veka. Atar opštine je dobio sadašnje konture 50-ih godina prošlog veka. Na današnjoj teritoriji opštine nalazi se devet kolonističkih naselja: Gornja Rogatica, Bački Sokolac, Karađorđevo, Tomislavci, Srednji Salaš, Mali Beograd, Mićunovo, NJegoševo i Svetićevo. Do 1970-ih postojalo je i naselje Kočićevo iz kojeg su se stanovnici raselili.
Agrarna reforma posle Prvog svetskog rata, u novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, izglasana je i pokrenuta 25. februara 1919. godine. Bazirala se na odluci Krfske deklaracije iz 1917. godine o ratnim ciljevima Srbije posle pobede u Velikom ratu i prisjedinjenja delova Austrougarske gde živi (južno)slovensko stanovništvo.
Prvi naseljenici u ove krajeve dolaze već na proleće 1920. godine. Kolonisti dolaze iz tzv. pasivnih krajeva novostvorene države, iz Dalmacije, Like, Banije, Korduna, Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Na teritoriji današnje Bačke formirana su 52 kolonistička naselja. Dakle, može se reći da se petina naselja nalazi na području opštine Bačka Topola.
Bačka Topola kao varošica ima dobar geografski i saobraćajni položaj. Nalazi se na putu Novi Sad – Subotica, kao i na pruzi sagrađenoj 1890-ih godina koja je spajala Budimpeštu i Zemun. Plodna zemlja i povoljna klima uticale su presudno da jedan od prvih 30.000 kolonista koji su došli u Bačku upravo za novi zavičaj odabere atare današnje pomenute opštine. Procentualno povećanje broja Srba vidimo i kroz popise stanovništva i njihove procene. Po austrougarskom popisu stanovništva iz 1910. godine broj Srba u današnjoj Bačkoj iznosio je 145.000. Tri godine kasnije po crkvenim procenama, on je dostizao 189.000. Po prvom zvaničnom popisu stanovništva iz Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u Bačkoj je živelo 250.000 Srba. Oni su činili trećinu stanovništva. Mađarsko stanovništvo činilo je 35%, a nemačko 25%. Uočava se i u ovim podacima da vlasti nove kraljevine nisu vršili represalije i proterivanje domicilnog mađarskog i nemačkog stanovništva posle rata. Drugačiji tonovi su viđeni posle Drugog svetskog rata, pogotovo prema nemačkom stanovništvu.
Dodelu zemlje je sprovodilo Ministarstvo za agrarnu reformu od početka do 1929. godine. Ovaj zadatak je preuzelo Ministarstvo poljoprivrede. Zemlja je oduzimana bogatim veleposednicima različitih nacija i vera. Dozvoljavalo im se da sačuvaju do 500 hektara zemlje. Od ove slobodne zemlje u prvim godinama reforme dodeljeno je kolonistima oko 50% zemljišnih poseda. Odluke nadležnih ministarstava sprovodili su županijski sudovi u Novom Sadu i Subotici.
Masovna doseljavanja stanovništva bila su u proleće 1921. godine. Zemlju je dobijalo nekoliko kategorija kolonista. Prvi su bili solunski dobrovoljci – borci, nosioci Albanske spomenice i Karađorđeve zvezde koji su dobijali po 5 hektara po članu porodice. U drugu kategoriju su spadali dobrovoljci – neborci koji su dobijali po 3 hektara po članu porodice. Treću kategoriju su činili nadarenici koji su iz pasivnih krajeva aplicirali za zemljišne posede i dobijali oko 8 hektara po glavi porodice. Četvrtu kategoriju su činili, tzv. autokolonisti, srpsko stanovništvo koje je već živelo na ovim prostorima, ali nije imalo dovoljno zemlje. Poslednju petu kategoriju su čini optanti, srpsko stanovništvo koje se iz Mađarske doseljavalo na teritoriju nove Kraljevine. U prvim posleratnim godinama ta naseljavanja su bila dobrovoljna, da bi dolaskom Hortija Mikloša na vlast u Mađarskoj ova doseljavanja bila prinudna.
Na teritoriji današnje opštine Bačka Topola glavni talas dolaska kolonista bio je u periodu od 1921. do 1923. godine. Zemlja je dobijena na bivšim posedima porodica Nađ i Ungar. Glavni problem ovih kolonista je bio nedostatak obezbeđenog smeštaja. Prvi kolonisti su spavali po štalama, stajama, ambarima i silosima. Dešavalo se da nekoliko porodica deli istu sobu, šporet i kupatilo. Ovo je uticalo da se jedan deo kolonista vrati u svoj rodni kraj. Problem navikavanja na mentalitet ljudi i klimatske prilike je uticalo da u narednim godinama jedan deo kolonista takođe napusti ove krajeve i vrate se u svoje zavičaje na zapadu Kraljevine.
Obaveza prvih kolonista u delu reforme 1921–1924. godine bila je da sagrade kuće na svojim novim posedima ili u planskim novim naseljima u roku od tri godine. Ovo je iziskivalo dodatne probleme dobavljanja materijala za gradnju, nedostatak sredstava, pa se veći deo kolonista zaduživao kod lokalnih firmi i preko kredita. Prva naselja su nastajala oko starih veleposedničkih poseda, tzv. majura ili na obodima starih naselja (npr. Bajša, Stara Moravica, Pačir, Novo Orahovo).
Jedna od prvih kolonizacija bila je oko današnje ergele Zobnatica sredinom novembra 1922. godine. Ovde je stiglo 36 dobrovoljačkih porodica iz Like, iz okoline Korenice. Na posedu veleposedstva Vojnić, u ataru današnjeg naselja Bajše, dobijeno je 44 katastarskih jutara za kućne placeve i formiranje naselja u maju 1923. godine.
U ataru današnjeg naselja Svetićevo (bivši naziv Kolonija) u jesen 1929. godine porodice sa okolnih salaša dobili su 82 kućna placa. Iduće godine je podignuto prvih 16 kuća i izgrađeno je naselje. Do početka Drugog svetskog rata broj kuća u ovom naselju je skoro utrostručen.
U prvim godinama kolonizacija optanti iz naselja General Ilićevo (sadašnji Srednji Salaš) tražili su od Saveza agrarnih zajednica cigle iz Crvenke za izgradnju kuća. U isto vreme jedan izveštaj iz kolonije Kočićevo govorio je da su kolonističke kuće nedovršene, bez vrata, prozora i da porodice trpe oboljenja i smrt od prehlade. Kolonisti iz naselja Veliki Jaroš (današnje NJegoševo) izveštavali su da im je u leto 1922. godine u Hercegovini bila jako slaba žetva te ih je to podstaklo na doseljavanje u ravničarske krajeve, kao i da su prve doseljeničke godine bile veoma teške.
Posedi u opštini Bačka Topola davani su privremeno na četiri godine. Porodice koje su imale preko deset članova dobijali su po jedno katastarsko jutro na svakog sledećeg člana. Obaveza kolonista je bila da se zemlja barem jednom nađubri u te četiri godine zakupa. Zemlja se nije smela otuđiti, prodati, iznajmiti ili zapustiti. Uvidom u arhivsku građu, utvrđeno je da se prekršiocima ovih obaveza zemlja oduzimala.
Stanovništvo Banatskog Aranđelova zbog neregulisane granice sa Rumunijom je tražilo premeštaj u naselje Mali Iđoš. Županijski sud u Subotici nije imao sluha za to, pa je ovo stanovništvo naselio u naselje Bajmok. Svaki dobrovoljac morao je da pokaže dokaz o svom statusu. Sve selidbe (vozom ili zaprežnim kolima) bile su o trošku države.
U svetlu ovih događaja, na dan 31. 12. 1927. godine na teritoriji današnje opštine Bačka Topola kolonisti su živeli u sedam naselja: Stara Moravica i Gornja Roglatica (210 porodica), Karkatur (današnje Mićunovo – 33 porodice), Zobnatica (246 porodica), Sokolac (današnji Bački Sokolac – 203 porodice), Bajša (151 porodica), Kočićevo (12 porodica) i Srednji Salaš (47 porodica). Za razliku od današnje administrativne raspodele, Stara Moravica i Gornja Roglatica bile su deo opštine Stara Moravica. Sokolac je bio deo opštine Mali Iđoš. Bajša je bila u istoimenoj opštini, gde je pripadao i Srednji Salaš. Potonje naselje NJegoševo pripadalo je opštini Mol, dok je naselje Svetićevo (Kolonija) pripadalo opštini Ada. Karađorđevo, Kočićevo i Mali Beograd su pripadali opštini Subotica, dok su Tomislavci (jedno vreme Orešković) pripadali opštini Bajša.
Naselje Gornja Rog(l)atica nastalo je na veleposedima Antona Lelbaha i porodica Fernbah, Gajer, Ungar, Semze i dr. Ovde se 1922. godine doselilo 78 dobrovoljaca iz Like (Srb, Gospić, Otočac) i okoline Bosanske Krupe sa svojim porodicama. Prvu kuću u selu podigao je Ilija Vuksan u leto iste godine. Iz tog razloga stanovnici naselja i danas slave Dan sela svaki drugi vikend u avgustu mesecu. Osam godina kasnije naselje dobija školu, čitaonicu, pozorište i Sokolski dom.
Naselje Karađorđevo podigli su stanovnici iz Like, Bosne i Hercegovine. Osnovano je kao plansko naselje 1921. godine. Na veleposedima Kalmara, Rajačića, Lendvaja, LJustika i Varge naselilo se 250 nadarenika i dobrovoljaca. Do početka Drugog svetskog rat u naselju je živelo oko 1.600 osoba.
Srednji Salaš je formiran pod nazivom General Ilićevo na pustari Duboka, u blizini majura Lelbaha 1924. godine. Optanti iz Mađarske su se ovde doselili, iz okoline Pečuja i Mohača. Bilo je i šest kuća solunskih dobrovoljaca. U atar naselja su dolazili i zemljoposednici iz okoline Sivca i obrađivali zemlju. Do 1961. godine naselje se vodilo kao deo naselja Bajša, a od tada je samostalno naselje u Mesnoj zajednici Panonija.
U Mali Beograd se naselilo 55 porodica. Skoro svi iz Korenice, iz Like. Naselje je dobilo ime po nazivu pijace koja se nalazila u centru Korenice.
Naselje Karkatur (današnje Mićunovo) dobilo je naziv od latinske reči calcatura što je označavalo zemljišnu liniju, tj. među. Agrarna zajednica je osnovana 1924. godine sa 21 članom. U naselju je 1937. godine osnovana Osnovna škola „NJegoš”. U nju su dolazila deca iz susednog Kočićeva. Naselje Kočićevo više ne postoji, a nalazilo se između današnje ergele Zobnatica na zapadu i železničke pruge i Mićunova na jugu. Udaljenost od Mićunova bila je 4 km.
Tomislavci su nastali 1924. godine na posedu barona Stipana Vojnića. Ovde je stiglo 250 kolonista iz Like i 70 kolonista iz Bosne. Prve kuće u današnjem naselju grade se 1926. godine.
Naselje Novo Orahovo koje se nalazi na regionalnom putu Bačka Topola – Senta staro je nekoliko vekova. Na periferiju ovog naselja se naselilo 30 porodica iz Gospića, Gacka i Mostara.
Atar današnjeg naselja NJegoševo je naseljen 1924. godine kao deo pustare Tevikveš (Veliki Jaroš). Dve trećine porodica su činili optanti, a jednu trećinu kolonisti iz Hercegovine. U naselju je živelo i 35 dobrovoljaca iz Sjedinjenih američkih država koji su odlučili da se ne vrate preko okeana. Na dan proterivanja iz naselja od strane Hortijeve fašističke vojske, u naselju je živelo 786 stanovnika.
Bački Sokolac naseljen je u proleće 1921. godine. Najveće doseljavanje je bilo do 1924. Prvobitno ime mu je bilo Matković, po prezimenu bivšeg veleposednika.
U ataru naselja Svetićevo, mahom stanovništvo iz Dalmacije (Otišić, Koljane, Laktac) dobili su zemlju 1923. godine. Zemljišni posedi su bili deo katastarskih opština Ada i Senta. Naselje je formirano 1930. u ataru opštine Ada od strane 36 glava porodica koji predstavljaju osnivačka sela. Selo je nosilo naziv Kolonija do 1936. godine. Pre Drugog svetskog rata u centru naselja je podignut Sokolski dom, koji je funkcionisao i kao škola.
Sva ova naselja postradala su u Drugom svetskom ratu. Kolonističke porodice su raseljene u logore u Mađarskoj, dok su neki od njih preseljeni u Šumadiju, Negotinsku Krajinu ili su se vratili u svoj rodni kraj. Posle oslobođenja 1945. godine, proterano stanovništvo se vratilo u svoja naselja i krenulo ispočetka. Nove komunističke vlasti nisu bile blagonaklone prema ovim naseljima. One su bile deo „starog sveta” koje su nove revolucionarne vlasti želele da zamene „novim”. Stoga su ova naselja imala problema sa elektrifikacijom naselja i domaćinstava, uvođenjem vodovoda, kanalizacione mreže i dr. Ipak, opstala su i današnje sećanje na agrarnu kolonizaciju od pre jednog veka svedoči usmeno predanje, spomenici, groblja i ovaj skromni osvrt.
Komentari
Podatke o strukturi stanovnika NJegoševa bi trebalo proveriti jer osnivači sela nisu bili optanti.Nedostaje više podataka o imenima i ostalim podacima i izvorima istih.Ovako dat tekst je dobar početak posla ali vrlo uopšten.
Lep članak autora na skorašnju 100 -godišnjicu formiranja sela u opštini Bačka Topola i skidanje koprene sa malo poznatih činjenica o kolonizaciji bačke ravnice. Da nije bilo čak dva totalistička režima u 20 tom veku verovatno bi i sudbina ovih naselja bila makar malo svetlija.
U knjizi dr Gojka Malovića postoje brojem i slovom nabrojane optantske porodice koje su učestvovale u formiranju naselja 1924 godine. Pored dr Malovića i dr Micić je naveo pregršt podataka o osnivanju NJegoševa. Uvek će biti skeptika kojima je knjiga teret i koji ne cene tuđi rad........relikti 90 -tih. Očekujemo uskoro monografiju NJegoševa iz pera mladog dr Stojsavljevića.
Ostavi komentar