KNEZ PAVLE KARAĐORĐEVIĆ (1893-1976)

KNEZ PAVLE KARAĐORĐEVIĆ (1893-1976)

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

Aristokrata duha, aristokratski intelektualac, intelektualni aristokrata, tvorac čuvenog „Beograda tridesetih“, veliki državnik, političar, umetnik, umetnički kolekcionar, založnik i zatočnik „evropske kulture“ u Srbiji i Jugoslaviji između dva svetska rata, briljantni poliglota, diplomata, „čuvar mira“ i opstanka Jugoslavije, član vladarske dinastije, suprug, otac, ali i „ozloglašeni“, a danas „stidljivo rehabilitovani“ zločinac i „neprijatelj naroda“, sve su ovo opisi jedne ličnosti izvanrednih sposobnosti, ali i čoveka zaboravljenog od sopstvenog naroda kome je služio do poslednjeg životnog daha. Možda bi rezime opisa turobnog života kneza Pavla Karađorđevića bilo najsvrsishodnije početi pismom njegovog prijatelja i saradnika Časlava Nikitovića. Pismo negdašnjeg ministra u Vladi Kraljevine Jugoslavije, Časlava Nikitivića iz 1967. godine upućeno knezu Pavlu Karađorđeviću koji je u tom periodu, u statusu emigranta, živeo u Parizu, predstavlja prvoklasno svedočanstvo o životu srpske političke emigracije rasute po svetu nakon okončanja Drugog svetskog rata. Iz ovog obraćanja možemo da zaključimo da veze među nekadašnjim saradnicima, uprkos izgnanstvu u kome su živeli, nisu bile u potpunosti prekinute. Uočavamo, da oni međusobno održavaju lične i prijateljske odnose, ali i kontakte sa drugim uglednim Srbima u emigraciji. Naravno, prepoznajemo da ih je na okupu održavalo nešto više od poznanstva i privatnih interesa, a to je bila zajednička zabrinutost za sudbinu srpskog naroda u komunističkoj Jugoslaviji. Danas, proročki zvuče reči Časlava Nikitovića koji u tom pismu knezu Pavlu prenosi svoje viđenje katastrofalnog položaja srpskog naroda u Jugoslaviji, pri čemu predviđa svu onu tragediju koju će Srbi doživeti devedesetih godina XX veka. Posebno izdvaja tešku situaciju na Kosovu i Metohiji, ali i u Makedoniji, Bosni i Hercegovini i u Hrvatskoj. Bivši ministar bio je svestan da je u tom momentu Josip Broz Tito predstavljao glavnog kohezionog faktora „druge Jugoslavije“ i da će njegova smrt neminovo dovesti do raspada zemlje, ali je u isto vreme uočio činjenicu da srpske političke strukture u zemlji, za razliku od drugih, npr. hrvatskih ili slovenačkih, nemaju adekvatan odgovor na mogućnost pomenutog razvoja događaja. Nikitović je u pismu zamolio kneza Pavla da se raspita u francuskim političkim krugovima o delovanju hrvatskih secesionista, kao i da putem sopstvenih ili „ličnih“ kontakata izvrši uticaj na krugove francuskih političkih i intelektualnih elita kako bi iste pokušale da zaštite srpske nacionalne interese u situaciji eventualnog raspada Jugoslavije. Sa današnje tačke gledišta, simptomatično je to da se ova prepiska vodi između dva nekadašnja značajna dužnosnika predratne Jugoslavije. Dakle, ličnosti koje su od strane novih vlastodržaca u Beogradu bile prokazane i osuđene kao izdajnici i neprijatelji naroda, koje su bile predstavnici političke i intelektualne elite čija je imovina bila konfiskovana, uz trajnu zabranu povratka u tu istu zemlju. Međutim, pokazalo se da samo nekoliko decenija kasnije, a uprkos ozbiljnim godinama svojih života, baš ti, ostrakovani hodočasnici mučeničkog prognanstva, zapravo se i dalje interesuju za afirmaciju nacionalnih i egzistencijalnih interesa sopstvene nacije. Uzevši u obzir date okolnosti nastanka pisma, postavljamo pitanje zbog čega se navedeni korespondenti i dalje interesuju za pomenuta pitanja na koja, uostalom gotovo i da nisu više mogli nikako da utiču? Odgovor je veoma jednostavan. Knez Pavle, Časlav Nikitović, Dragiša Cvetković i mnogi drugi predratni javni delatnici bili su deo tadašnje srpske nacionalne elite. Predstavljali su elitu koja je od obnove srpske državnosti decenijama mukotrpno stvarana, obrazovana na prestižnim domaćim i stranim školama i na taj način pripremana za obavljanje važnih delatničkih poslova u razvoju mlade srpske, a potom i jugoslovenske države. Upravo su navedene delatnike iz oblasti politike i kulture, posleratni komunistički revolucionari okarakterisali kao „velikosrpske hegemoniste“, „nacionaliste“, „izdajnike“, „neprijatelje“, „kvislinge“, „zločince“, da bi ih na tim osnovama besomučno progonili do kraja njihovih ovozemaljskih života. Ranije pomenute konkretne ličnosti i potpisi, bili su oni srećniji zatočnici srpske kulture, nauke, nacionalne politike i generalno rezultata svih nacionalnih uspeha, jer su na vreme pronašli spas u bekstvu iz sopstvene zemlje. Međutim, uprkos svemu, oni nisu mogli ostati nemi na sudbinu svog naroda, jer su između ostalog vaspitavani i u duhu odgovornosti prema državnim i nacionalnim interesima nacionalnog kolektiviteta kome su pripadali. Suštinski, ovde leži razlog njihovog interesovanja za prilike u Jugoslaviji. Izgrađena nacionalna svest i osećaj odgovornosti nalagali su im da, bez obzira na teškoće u ličnim egzistencijalnim sudbinama i okolnostima, na prvom mestu vode računa o interesima sopstvene nacije i sopstvene države. Na taj način, delo ovih zatočnika i založnika sveukupnog razvitka srpske nacije i države ostalo je da živi i posle kraja njihovih ovozemaljskih života.

Među najistaknutijim i najuglednijim ličnostima te srpske elite u emigraciji, posebno mesto je zauzimao knez Pavle Karađorđević, verovatno najprosvećeniji vladar u istoriji srpskog naroda, ali istovremeno i ličnost čija uloga u tragičnoj sudbini Kraljevine Jugoslavije i decenijama posle njegove smrti, ozbiljno intrigira akademsku i naučnu javnost, zbog čega se još uvek vode neiscrpne polemike i u vezi sa državničko-političkim i ličnim karakterom ondašnjeg kneza-namesnika. Spletom nesrećnih okolnosti, Pavle Karađorđević je 1934. godine postao knez-namesnik, odnosno našao se na položaju prvog namesnika u Namesništvu Kraljevine Jugoslavije, koje će u narednim godinama vladati zemljom u ime maloletnog kralja Petra II Karađorđevića, inače Pavlovog bratanca. Tačnije, ubistvom kralja Aleksandra Karađorđevića, Jugoslavija je ostala bez vladara, a maloletni Petar bez oca, pa je automatski bio aktiviran testament u kome je kralj Aleksandar imenovao svog brata od strica i čoveka od najvećeg poverenja za osobu koja će čuvati tron njegovom maloletnom sinu. Međutim, ova najpoznatija istorijska uloga, koju je knez Pavle uspešno „igrao“ sve do kobnog 27. marta 1941. godine, u naučnim i popularno-publicističkim analizama istorijata dela pomenutog srpskog i jugoslovenskog državnika, nepravedno je istaknuta u prvom planu, naspram svih dometa njegovog duhovno-umetničkog i diplomatsko-političkog genija i privatnog života, što je u mnogome i doprinelo stvaranju jedne pogrešne, maliciozne i u svakom pogledu sramotno lažne povesne slike o učincima delatnosti najrazboritijeg srpskog vladaoca u nacionalnoj istoriji moderne Srbije. Knez Pavle Karađorđević bio je praunuk vožda Karađorđa, a sin kneza Arsena Karađorđevića, brata potonjeg kralja Petra I Oslobodioca i kneginje Aurore Pavlovne Demidove, čija je mati pripadala čuvenoj ruskoj plemićkoj porodici Trubeckoj. Knez Pavle je rođen 27. aprila 1893. godine u Sankt Peterburgu, a veliki deo detinjstva i rane mladosti proveo je odvojen od porodice i roditelja koji su se razveli kada je on imao samo tri godine. Pomenuti razvod i potonja odvojenost od najbližih članova porodice, ostavila je veliki pečat na karakter i sliku tzv. „unutrašnjeg sveta“, oduvek umetnički nadarenog jugoslovenskog vladara. Biografi kneza Pavla, u prvom redu njegov zet Nil Balfur, bivši suprug kneževe ćerke, kneginje Jelisavete, opservirajući brojne kvalitete kneževe ličnosti i delatnosti, ukazuju i na izuzetno primetan osećaj „usamljenosti“ u duhovnom profilu kneza-Karađorđevića, a koji je isti ispoljavao prema svojoj okolini. Nesumnjivo, knez Pavle posedovao je veoma odmeren, racionalan i intelektualno uzvišen karakter akademski i klasično obrazovanog umetničkog genija, ali i prirodu istinski otvorenog, privrženog i prijaznog čoveka, koji je ozbiljno shvatao pojmove porodične i supružničke odgovornosti i vrednosti negovanja ličnih prijateljstava u životima pojedinaca. Pa, otkud onda pomenuta „usamljenost“?

Do početka Prvog svetskog rata, knez Pavle, uglavnom je živeo pod starateljstvom svog strica, kralja Petra I, ali je veliki deo vremena provodio i na imanju Pratolino kod Firence u Italiji, koje se nalazilo u vlasništvu majčine sestre Marije i njenog supruga Semjona Semjonoviča Abamaleka Lazareva. Zapravo, nakon smrti majke Aurore 1904. godine, Marija i Semjon su usinili Pavla, koji je njih i nasledio nakon tetkine smrti 1955. godine. Upravo, u toku tih „firentinskih“ i „rimskih“ godina života u Italiji i na brojnim studijskim putovanjima kroz kulturne i umetničke prestonice tadašnje Evrope (preduzetim pod izričitom edukativnom inicijativom i nadzorom kralja Petra Oslobodioca), knez Pavle je i stekao kasnije čuvenu naklonost prema umetničkom kolekcionarstvu, a istovremeno postao je i strastveni ljubitelj umetnosti, kako likovne, tako i muzičke. Pasionirano je čitao klasike svetske književnosti, posebno Rilkea, Flobera, De Tokvila, virtuozno je izvodio klavirske kompozicije Šopena i Baha, a već do svoje 19. godine, marljivo je studirao i naučio četiri strana jezika (nemački, ruski, francuski i engleski). Istovremeno, do početka Balkanskih ratova obišao je gotovo sve velike evropske muzeje, umetničke galerije, pozorišta i bioskope u Italiji, Švajcarskoj, Francuskoj i Velikoj Britaniji, kojima se i u kasnijim godinama uporno i rado vraćao. Takođe, u datom periodu, formirao je i svoju prvu privatnu umetničko-književnu kolekciju artefakata, koju je čuvao u potkrovnim delovima Starog kraljevskog dvora na današnjem Andrićevom vencu u Beogradu, gde je u vremenu posle Majskog prevrata imao svoje privatne odaje. Nažalost, pomenuta kolekcija stradala je u austrougarskom bombardovanju Beograda i Dvora 1914. godine. Kada pomenemo Majski prevrat iz 1903. godine, ne možemo da zaobiđemo epizodu nastalu u radnoj sobi, tada već novog srpskog kralja Petra I Karađorđevića, u Ženevi, juna te kobne godine. Naime, u posetu novom kralju iz Beograda je doputovala delegacija zaverenika koja je učestvovala u mučkoj likvidaciji poslednjih Obrenovića, kako bi o svim događajima obavestila novoproglašenog vladaoca. Desetogodišnji Pavle slučajno se tada našao u radnoj sobi svog strica u Ženevi, gde je iz prve ruke čuo pripovedanja krvnika i kraljeubica, pri čemu su potresne scene nastale iz navedenih priča, a u vizijama mladog kneza, ostale stalni pratilac njegovih brojnih besanih i košmarnih noći, pa i samrtne postelje u kojoj je prvi namesnik Jugoslavije brojio svoje poslednje čase, kada bi se samo ponekad budio, uz glasne krike: „Ne, nemojte ih ubiti, nemojte ih ubiti!“…

Nakon završene Druge muške gimnazije u Beogradu, knez Pavle je školovanje nastavio na studijama u koledžu Hristova crkva na Oksfordskom univerzitetu. Život kneza Pavla u Britaniji do početka Velikog rata najbolje opisuje citat jednog poznatog francuskog pisca, ambasadora Pola Morana: …Knez Pavle je dolazio u London sa žudnjom da oseti život. Bledog lika kao kamelije u butonjeri njegovog fraka i veoma crne zalizane kose. Ceo svet je trčao za njim, mada je u to vreme na engleskom dvoru i u engleskom društvu bilo nešto negodovanja protiv Srbije. I mada su ova negodovanja nekoliko meseci posle Sarajeva iščezla u Engleskoj, simpatija koju je inspirisao kod svakoga i svuda knez Pavle, doista nije bila strana ovoj promeni engleskog raspoloženja. U Bakingemskoj palati, na ruskom baletu, u francuskoj ambasadi, pod kraljevim šatorom u Askotu, knez je obilazio, smešio se, igrao, srećan da bezbrižno proživi časove koji su sada, mecima iz revolvera sasvim prekinuti…. Uistinu, knez Pavle, zanesen idealima i lepotom anglosaksonske kultuture i pravila ponašanja i života, upravo tada postao je „pravi engleski gospodin“. Sate i dane je provodio u Britanskom muzeju, pa iako pomenuti biografi kneza Pavla tvrde da je, upravo duševna teskoba, nastala pod uticajem usamljenosti, nagonila njegov intelekt da utehu i prijateljstvo potraži u umetničkim eksponatima raznih galerijskih i muzejskih prostora, nije li možda potreba za duhovnom hranom, koju je pronalazio u najvišim dometima estetskih ekspresija, bila pravi razlog kneževe zanesenosti artefaktima lepote kojima je pokušavao i uspevao da oplemeni svoju usamljeničku dušu i ličnost, ali i da dokuči sve tajne njihove teleološke i generičke postojanosti?! Prvi veliki izazov u njegovoj mladosti bio je prekid studija, u kojima je neizmerno uživao, usled izbijanja Velikog rata. Ubrzo se vratio u Srbiju, da bi se u činu konjičkog potporučnika stavio na raspolaganje Vrhovnoj komandi. Početkom naredne godine u Nišu je oboleo od težeg oblika hepatitisa, pa i pored datih teškoća, za potrebe srpske vlade u Italiji i Velikoj Britaniji, a u interesu opstanka otadžbine koja se nalazila u bezizglednoj situaciji, obavio je niz važnih diplomatskih misija. Srpska golgota i pakao ostrva Vido, duboko su potresli mladog kneza, a za sudbinu Srbije u tim mesecima nedvosmisleno je krivio „…Engleze, koji nisu na vreme poslali pomoć i pojačanje…“, kako bi katastrofa bila izbegnuta. Nakon boravka na Solunskom frontu u 1917. godini, knez Pavle se naredne, završne ratne godine Prvog svetskog rata, vratio na Oksford, gde je nastavio svoje studije. Nakon okončanja studija, gde je stekao diplomu istoričara umetnosti, knez Pavle i u narednim godinama nastavio je svoj život u Britaniji, gde je oživeo brojne „studentske, predratne kontakte“, ali i stekao nova prijateljstva u najvišim krugovima britanske aristokratije i duhovno-političke elite. Inače, u potonjim godinama, knezu Pavlu dodeljena je i diploma počasnog doktora istorije umetnosti na Oksfordskom univerzitetu. Bio je prijatelj vojvode od Jorka, princa Bertija, potonjeg kralja DŽordža VI, drugovao je i sa Dejvidom, princom od Velsa, kasnijim Edvardom VIII, ali je bio i istinski miljenik njihovog oca, moćnog i nesmiljenog DŽordža V. Mnogo letnjih odmora proveo je u dvorcu Glans u Škotskoj na imanju roditelja Elizabete, vojvotkinje od Jorka, odnosno supruge njegovog kasnijeg kuma, a britanskog kralja DŽordža VI.

Shodno svom rangu i poreklu, knez Pavle je za životnu saputnicu pronašao ženu izuzetnog rodoslovnog nasleđa i nesvakidašnje lepote. Na balu priređenom u njegovu čast u palati ledi Zije Verner u Londonu, knez Pavle upoznao je svoju buduću suprugu princezu Olgu, ćerku princa Nikole od Grčke i Danske, trećeg sina kralja Georga I od Grčke i velike vojvotkinje Elene Vladimirovne od Rusije, unuke sveruskog imperatora Aleksandra II. Sama kneginja kasnije je zapisala da joj se jugoslovenski knez učinio dosta stidljivim. Međutim, Pavle se istinski zaljubio. Nakon venčanja koje je bilo upriličeno u Beogradu, samo dan nakon krštenja sina-prvenca kralja Aleksandra i kraljice Marije, odnosno prestolonaslednika Petra, tačnije 22. oktobra 1923. godine, mladi bračni par se nastanio u Grasu na jugu Francuske, nedaleko od Azurne obale. U braku su dobili dva sina: Aleksandra (1924-2016) i Nikolu (1928-1954), rođene u Vajtlodžu u Engleskoj i ćerku Jelisavetu, rođenu u Beogradu 1936. godine. U drugoj polovini treće decenije XX veka knez Pavle se sa porodicom nastanio u Jugoslaviji, prvobitno u jednoj vili kraj Bohinjskog jezera, a potom u Beogradu. Od 1924. godine, kneza je počela da opseda misao o osnivanju jednog muzeja savremene umetnosti, kakav nije postojao u ondašnjoj Jugoslaviji. Cilj je bio formiranje kolekcije iz oblasti moderne umetnosti koja ne bi obuhvatala predmete nastale pre XIX veka. Rezultat tog napornog rada i to u vreme veoma teških političkih zapleta u životu mlade jugoslovenske države, bio je osnivanje Muzeja savremene umetnosti u Beogradu 23. jula 1929. godine, kada je za direktora ustanove postavljen Milan Kašanin. Uz donacije iz privatnih kolekcija (više od pedesetak dela najpoznatijih autora modernih umetnosti) Ajvora Čerčila, ledi Emerald Kjunerd, ser DŽozefa Davina, Bernara Berensona (donatora jednog Pisaroa), knez je svojim sredstvima kupovao klasike modernih umetničkih dela i na taj način popunjavo fondove i zbirke pomenute preteče kasnijeg Muzeja Kneza Pavla. Početkom septembra 1933. godine knez Pavle je imenovan za direktora svih muzeja u Kraljevini Jugoslaviji. Mistične niti filigranski iznijansiranih osobina intelektualca-apsolute i zatočnika umetnosti, možda i najbolje otkrivaju same reči kneza Pavla, izgovorene u pismu gospođi Bernara Berensona, sa kojima je bio u živoj prepisci u toku većeg dela svog života: …Draga gospođo Berenson, toliko je ljubazno od vas što ste mi poslali svoju knjigu. Zatekao sam je po povratku iz Pariza gde sam proveo više od mesec dana i odmah počeo da je čitam. Čudno, ali vaša knjiga me ne ispunjava željom da posetim zemlje koje opisujete, već čini da čeznem za vašim domom, vama i Bernarom. Nikad nisam voleo fanatizam bilo koje vrste, pa i velika želja za putovanjem u ma kako lepa mesta pre me odbija nego što me privlači… Kako su ova vremena teška: čovek iz dana u dan ne zna hoće li se probuditi materijalno upropašćen, kako je teško imati decu čija je sudbina više nego neizvesna. Moje jedino uporište je umetnost i ona mi nadoknađuje mnoge stvari…. Na osnovu uredbe Ministarskog saveta Kraljevske vlade, 29. maja 1935. godine, Istorijsko-umetnički muzej i Muzej savremene umetnosti spojeni su u tada čuveni Muzej Kneza Pavla koji je svoje sedište pronašao u kompleksu Starog dvora, tačnije u zgradi današnjeg Predsedništva Srbije na Andrićevom vencu u Beogradu, a pod rukovodstvom Milana Kašanina, na položaju prvog i jedinog direktora navedene ustanove. Nakon Drugog svetskog rata, Muzej je zatvoren, kolekcije rasparčane, a delovi istih pridruženi su Narodnom muzeju u Beogradu.  

Od rane mladosti, knez Pavle je bio „okružen poslovima državne politike“. Bez obzira što politika, kao naučno-disciplinarna veština nije predstavljala njegov prevashodni „duhovno-intelektualni izazov“, već pominjani obrazac ličnog odnosa prema odgovornostima koje iziskuju posvećenost afirmaciji državno-nacionalnih interesa, snažno su uticali na Karađorđevićev teleološki motiv da navedene poslove obavlja sa nepodeljenom pažnjom, sličnoj delatnostima koje je iskazivao njegov rad u oblasti umetnosti ili umetničkog kolekcionarstva. Međutim, nijedan politički izazov do sredine tridesetih godina prethodnog stoleća, nije tako presudno uticao na pomenutu opredeljenost, ali i na životnu i porodičnu sudbinu ovog čoveka, kao što je to bio slučaj sa monstruoznim ubistvom njegovog brata od strica, Viteškog kralja Aleksandra I od Jugoslavije 9. oktobra 1934. godine u Marseju. Kao što smo napomenuli, nakon ubistva aktiviran je testament umorenog jugoslovenskog suverena, na osnovu kojeg je knez Pavle Karađorđević, kao ličnost od najvećeg poverenja pokojnog kralja, postao staratelj maloletnog sina kralja Aleksandra, a narednog vladaoca Petra II. Bilo je predviđeno da „čuvare trona“ do kraljevog osamnaestog rođendana, u septembru 1941. godine, predstavlja kolektivni organ, Namesništvo Kraljevine Jugoslavije, koje je zapravo preuzelo vladarske ingerencije u zemlji. Uz kneza Pavla Karađorđevića, kao prvog namesnika i najuticajnije ličnosti u ovom državnom telu, nalazili su se i dr Radenko Stanković i Ivo Perović. Knez Pavle faktički je preuzeo vladarske nadležnosti u zemlji, koju ni kralj Aleksandar Ujedinitelj nije mogao do kraja uspešno držati na okupu. Dobro sagledavši nepobitne činjenice, da se dva osnovna problema koja „nagrizaju i preostale delove zdravog tkiva od koga je bila satkana “Prva Jugoslavija“ nalaze u nerešenim pitanjima međuetničkih odnosa i položaja konkretnih konstitutivnih nacionalnih zajednica, a u korelaciji sa nefunkcionalno ustrojenom platformom na kojoj je i počivala kompletna državnopravna konstrukcija, sa jedne strane i krize „versajskog bezbednosnog poretka“ u okvirima međunarodnih odnosa i položaja jugoslovenske države, sa druge strane, knez Pavle je rešavanju pomenutih izazova pristupio sa krajnjim oprezom i „taktikom balansiranja“. Ne odbacujući ideju integralnog jugoslovenstva, knez je preduzeo upornu potragu za korisnim modalitetima prekomponovanja državnopravnog uređenja Jugoslavije, pri čemu je nameravao da svojim akcijama zaštiti državni ustav i integralnost koja je počivala na istom, ali u okvirima postavke međunacionalnih odnosa gde bi hrvatske secesionističke težnje bile, ili u potpunosti izolovane ili neutralisane njihovim delimičnim zadovoljenjem. U cilju ostvarenja prvobitno usvojene strategije „izolacije hrvatskog separatizma“, knez je pružio punu podršku vladi čuvenog Milana Stojadinovića. Pomenuta politika je pokazivala izvesne uspehe, naročito u pogledu umanjenja stepena nezavidnosti međunarodnog i međuregionalnog položaja Kraljevine Jugoslavije posle tragične smrti kralja Aleksandra, a posebno u pogledu jugoslovenskog otpora revizionističkim aspiracijama „antiversajski“ raspoloženih država u njenom okruženju. Unapređeni su odnosi sa Nemačkom, što je neposredno uticalo na vidno uzmicanje antijugoslovenske politike Musolinijeve Italije, pa i hortijevske Mađarske.

U datim, teškim političkim okolnostima pod kojima je bio opterećen međunarodni položaj Jugoslavije, knez Pavle se pokazao kao izuzetno vešt diplomata. Nesumnjivo, sa izraženim i opšte poznatim anglofilskim kulturološkim opredeljenjima, knez je pokazivao iskrene namere da kod britanskih političkih elita ostvari neophodan oslonac za svoju zemlju i narode i to u cilju zaštite jugoslovenske državne celovitosti i njene odbrane od potencijalnih i veoma realnih neprijateljskih težnji susednih velikih sila, a posebno od trenutka kada je anšlusom Austrije, Nemački rajh postao „severni komšija“ kneževe otadžbine. Prihvativši realnost uspona moći nacističke Nemačke i sa odsustvom jasne i nedvosmislene podrške „sila zaštitnica versajskog sistema bezbednosti“, a posebno Velike Britanije, podrškom kneza Pavla vladi Milana Stojadinovića omogućen je pristup politici zbližavanja, naročito u pogledu privredne saradnje, sa osovinskim silama i njihovim saveznicima u Evropi. Sa druge strane, lično od Geringa knez Pavle je dobio čvrste garancije da Nemačka neće podržavati nijednu političku aktivnost u Evropi, posebno na Balkanu, koja bi ugrozila suverenitet Kraljevine Jugoslavije. Knez je nepogrešivo predvideo razvoj političkih težnji nacističke Nemačke, a neprestano je strahovao od Musolinijevih aspiracija. Kao izvanredni političko-diplomatski strateg, uz pacifikaciju odnosa sa Italijom, tesne privredne saradnje sa Nemačkom, otklanjanjem nesuglasica sa Mađarskom i Bugarskom, knez je od Velike Britanije više puta tražio podršku u pogledu naoružanja i pomoći za dobijanje kredita u Sjedinjenim Američkim Državama radi nabavke neophodne logističke i oružane opreme za Jugoslovensku kraljevsku vojsku. Nudio je i povećanje robne razmene između dve kraljevine, ali uzalud. Britanski interesi nisu nužno podrazumevali i bezuslovnu podršku opstanku Kraljevine Jugoslavije, već su prikrivenim podsticanjem „antirežimskih“ aktivnosti srpske nacionalne opozicije, a još više pružanjem podrške grupacijama hrvatskih separatističkih političkih organizacija, trudili se da u jugoslovenskoj državi zadrže „nužan stepen“ animoziteta između dva „osovinska tega“ na kojima je kompletan državni organizam i počivao, odnosno u interaktivnim relacijama između hrvatskog i srpskog nacionalnog kolektiviteta. Osnovna procena britanske politike u datim inetersima nalazila se u shvatanju da bi neprestanim održavanjem nestabilnosti jugoslovenske države, zvanični London uspešno kontrolisao političke elite svih „probritanski raspoloženih“ država na Balkanu. Iz datog razloga, samostalna i trezvena, a nacionalno odgovorna politika kneza Pavla, pa i pored njegovih aglofilskih političkih i duhovnih afiniteta, krajem tridesetih godina prošlog veka, postala je neprihvatljiva za britanske političke krugove. U pomenutom smislu, prethodno je knez Pavle bio nagovoren da iznudi ostavku Milana Stojadinovića i njegove vlade, kako bi formiranjem kabineta Dragiše Cvetkovića bio otvoren put prema politici „nagodbe“ sa hrvatskim političkim, a istovremeno secesionistički i antirežimski raspoloženim elitama. Na taj način, politički diskurs aktivnosti kneza Pavla bio je usmeren prema ostvarenju pomenute politike „delimičnog zadovoljenja“ hrvatskih nacionalnih interesa, što je rezultiralo „jalovim“ sporazumom Cvetković-Maček i formiranjem Banovine Hrvatske u okvirima Jugoslavije. Pokazalo se da taj sporazum nije rešio nijedan gorući državnopravni problem, ali je otvorio nekoliko novih. Uostalom, navedeni sporazum je bio odbačen od svih političkih elita zasebnih nacionalnih korpusa u zemlji.

Oduvek krhko poverenje u političke vizije i delatnosti kneza Pavla, u britanskim političkim i obaveštajno-bezbednosnim krugovima, ozbiljno je dovedeno u pitanje posle četvorodnevne spektakularne posete jugoslovenskog prvog namesnika i kneginje Olge Hitelerovoj Nemačkoj u junu 1939. godine. Bez obzira što je tada uspešno odoleo pritiscima nemačkog vođe, preduzetim u cilju nagovaranja kneza da pruži podršku političkom i vojnom paktu sa Rajhom i uprkos činjenici da su odmah posle posete Berlinu, Pavle i Olga otputovali u London, gde je knez-namesnik od strane kralja DŽordža VI odlikovan najvišim britanskim odlikovanjem, Ordenom podvezice, od strane britanskih obaveštajno-bezbednosnih krugova, politička sudbina jugoslovenskog kneza bila je zapečaćena. Sve do 1941. godine, ponekad otvoreno, a često prikriveno, britanska vlada vršila je neprestane sabotaže velikih napora kneza Pavla, preduzimanih u cilju nabavke naoružanja za jugoslovensku vojsku. Nije pomogla ni tajna misija Davida Albale, poverenika i prijatelja kneza Pavla, koga je lično prvi namesnik poslao u SAD, ne bi li ovaj, u jevrejskim uticajnim krugovima postigao ostvarenje interesa nužnih za postavljanje efikasnog sistema jugoslovenske vojne odbrane. Zastrašujući kuriozitet predstavlja činjenica, da su komunisti u svojim opskurnim „kvalifikacijama zločina“, kneza Pavla optužili, upravo za „sabotažu naoružavanja i pripreme zemlje za rat“! Nakon izbijanja Drugog svetskog rata, a posebno od kraja 1940. godine i ulaska Mađarske i Rumunije u navedeni savez osovinskih sila, pritisak na kneza Pavla da Jugoslavija učini isti korak, postao je nepodnošljiv. U januaru 1941. godine, knez Pavle je čak nameravao da podnese ostavku, kako bi izbegao eventualnu, ličnu ulogu u datom poduhvatu, ali je od strane saradnika bio odgovoren od pomenutog koraka. U grozničavim pokušajima da zadrži prijateljski odnos sa britanskom vladom Vinstona Čerčila, a istovremeno očuva mir i izbegne agresiju fašističkih država na Jugoslaviju, prvih meseci 1941. godine knez Pavle je pokušavao da privoli zvanični London da njegovoj zemlji pruži konkretnu podršku u naoružanju, ljudskim vojnim resursima i neposrednoj odbrani granica njegove države. Sve što je knez dobio od Čerčilove vlade bio je savet da jugoslovenska vojska preduzme preventivni napad na italijanske snage u Albaniji, kako bi iste porazila i pukom otimačinom ratnog plena, domogla se preko potrebnog oružja za svoje snage. Besramniju „savezničku preporuku“ u istoriji ratovanja svih civilizacija do danas, verovatno nije doživela nijedna vojska ili država na svetu. U pomenutim okolnostima, knez je napokon „prelomio“ krajem marta 1941. godine i doneo jedinu moguću odluku. Predsednik vlade Dragiša Cvetković potpisao je Protokol o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu u Beču 25. marta 1941. godine. Sam ugovor je bio veoma povoljan po interese Jugoslavije, jer je za jugoslovensku stranu nudio uslove koji do tada nisu bili ponuđeni nijednoj drugoj balkanskoj ili srednjeevropskoj državi-saveznici Nemačke. Jugoslavija nije morala da učestvuje u ratnim operacijama zemalja Trojnog pakta, nije imala, čak ni obavezu da osovinskim vojnim snagama omogući bezbedan prolaz putem korišćenja jugoslovenske saobraćajno-infrastrukturne mreže, itd. Opis događaja koji su usledili u noći između 26. i 27. marta te godine prepustimo rečima Hjua Daltona.

Iz pisma Hjua Daltona, načelnika SOE (Odeljenje za specijalne operacije engleske tajne službe) za Jugoslaviju, upućenog iz Beograda 28. marta 1941. Vinstonu Čerčilu, saznajemo detalje engleske akcije: …Otkako sam preuzeo SOE u Jugoslaviji potrošili smo najmanje 100.000 funti sterlinga. Novac je, uglavnom, otišao na finansiranje Zemljoradničke stranke i ostale vidove podmićivanja, uključujući i nagrade za povremene manje sabotaže. Uspeli smo da obrazujemo i rezervni fond od 16 miliona dinara koji bi se koristio u slučaju da uputnice iz Londona ne mogu da budu dostavljene. Mislim da smo dobili dobru protuvrednost za uloženi novac… Blagodareći ovom novcu naši agenti su bili u mogućnosti da održavaju prijateljske veze sa glavnim Jugoslovenima raspoloženim protiv Sila osovine (kao što su Tupanjanin iz Zemljoradničke stranke i Ilija Trifunović Birčanin iz Narodne odbrane), a naše agencije za tajnu propagandu neprestano su podsticale narodnu želju da se pruži otpor. Ustvari, iz trećeg priloga će vam biti jasno da je puč u velikoj meri Trifunovićevo delo, a da je stvarnu političku podršku izvan stare Vlade pružila Srpska zemljoradnička stranka – glavni instrument naše politike, koja je (kao i Narodna odbrana) na našem platnom spisku… Takođe, britanski agent Masterson izveštava: … U vezi sa izvedenim pučem, danas sam dobio sledeće informacije… Radoje Knežević, profesor iz Beograda, član Izvršnog odbora Demokratske stranke, sa kojim sam, otprilike pre šest nedelja razgovarao o mogućnosti širenja propagande, izgleda da je razgovarao sa generalom Mirkovićem i tom prilikom mu predložio ideju o izvođenju puča. Pošto su tu ideju detaljno proučili, dogovorili su se da predlože generalu Simoviću da preuzme rukovodeću ulogu u poduhvatu. On je na to pristao. General Mirković i profesor Radoje Knežević su se tada obratili generalu Iliću. I on je pristao… Radoje Knežević ima mlađeg brata Žiku, majora po činu, koji je tada obavio razgovor sa mnogim kapetanima, majorima i potpukovnicima. Sa izuzetkom dvojice-trojice, svi su prihvatili igru. Na zemunskom aerodromu je bilo spremno 300 aviona, a 16 protivavionskih topova i svi tenkovi u Beogradu su bili spremni za akciju. Simović je izdao naređenje u dva sata ujutru, kada su napustili kasarne na čelu sa Žikom koji je bio na čelu svog konjičkog bataljona… Odmah su zauzeli Ministarstvo vojske i Predsedništvo Vlade. General Mirković, Radoje Knežević i njihovi pomagači su se u vreme izvođenja ovih operacija nalazili u Zemunu. U 2.30 stiglo je obaveštenje da su svi vitalni punktovi zauzeti. U Upravi grada zatekli su upravnika grada kako spava. Probudili su ga i odmah uhapsili… U četiri časa ujutru Žika je otišao kući kod Simovića, obavestio ga da je operacija izvedena i odveo ga u Ministarstvo vojske, gde su ga čekali general Mirković i Radoje Knežević. Tri hrvatska ministra su došla u Ministarstvo vojske kada ih je general Simović obavestio da udar nije izvršen protiv njih i da se položaj Hrvata neće menjati….

Dakle, nesumnjivo, odavno pripremani puč, izvela je britanska obaveštajna služba u saradnji sa svojim, čak loše plaćenim agentima u jugoslovenskoj vojsci i delu političke javnosti. Knez Pavle, koji se u vreme puča nalazio na putu prema Brdu kod Kranja, zaustavljen je u Zaprešiću, gde je uhapšen i sproveden u Ministarstvo vojske u Beogradu. Nakon što je sa ostalim članovima Namesništva podneo ostavku, odveden je u Beli dvor, gde je sa kneginjom i troje dece dobio samo četiri sata da se spakuje i napusti Beograd. Usledile su potresne scene oproštaja od kralja Petra, koji je u međuvremenu proglašen za punoletnog vladara Jugoslavije sa punim kapacitetom ingerencija, nakon čega je porodica kneza Pavla ukrcana u voz na topčiderskoj stanici, a potom poslana na put prema Atini. Prilikom ulaska u voz, osvrnuvši se poslednji put prema okupljenoj vojsci na stanici, kralj je postresnim glasom izgovorio tužne, ali proročki značajne reči: Siroti moj narod!… Usledio je put u Atinu, gde je porodica predata na staranje britanskim vlastima, koje su istu internirali prvo u Egipat, a odatle u tegobno zarobljeništvo u bespućima džungle britanske kolonije Kenije, na obalama divljeg jezera Niavaša. Kuća u kojoj je knez Pavle sa porodicom živeo u tim godinama britanskog zatočeništva bila je potpuno zapuštena i izložena delovanju nepredvidive i opasne afričke flore i faune. Porodica je imala status zarobljenika i u određenoj meri blaži kažnjenički tretman u britanskom sistemu kolonijalne kaznene politike. Iz pisma kneza Pavla svom pašenogu DŽordžu, vojvodi od Kenta (suprugu Olgine sestre Marine), inače kneževom veoma bliskom prijatelju, možemo da zaključimo u kakvom materijalnom i duševnom stanju su britanske vlasti držale nosioca engleskog „Ordena Reda viteza podvezice“ i njegovu porodicu tih godina brutalnog zatočeništva: …Zašto su morali da nas proteraju u ovu pustinju, gde nema ni crkve, ni apotekara, zubara, frizera? Ti koji me poznaješ, shvatićeš šta za mene znači to što me smatraju neprijateljem Engleske…. Ličnim zalaganjem kneginje Olge i njene sestre, vojvotkinje od Kenta, porodici kneza Pavla je omogućeno da 1943. godine dobiju donekle blaži zarobljenički tretman, ovog puta u Južnoj Africi, tačnije Johanesburgu.

Nakon završetka rata, u britanskoj štampi pojavili su se otvoreni zahtevi da se knezu Pavlu sudi, kao nacističkom zločincu u Nirnberškom procesu. Nekako, u isto vreme, jednake zahteve savezničkim zemljama Antihitlerovske koalicije, uputile su i vlasti komunističke Jugoslavije, kao i Josip Broz Tito – lično. Famozna „Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača“ Demokratske Federativne Jugoslavije, 17. septembra 1945. godine proglasila je kneza Pavla Karađorđevića za „ratnog zločinca i narodnog neprijatelja“, a na osnovu ove odluke knezu i članovima njegove porodice konfiskovana je sva pokretna i nepokretna imovina u Jugoslaviji, dok je njima bio trajno zabranjen slobodan povratak u zemlju. Tako se knez Pavle našao na spisku ratnih zločinaca pod brojem 3028. Sledeći, pod brojem 3029 bio je Karahmetović Jusuf, dobrovoljac u albanskoj muslimanskoj SS legiji, iz Berana, musliman, a do njega, broj 3030 bio je Karakaš Jozo, ustaša, sa stalnim boravištem u Brinju, Hrvat po nacionalnosti… Tek 1947. godine, knezu Pavlu i njegovoj porodici bilo je omogućeno da se vrate u Evropu, kada su se prvo nastanili u Montreu u Švajcarskoj, a potom u Parizu. Prodavši jednu sliku El Greka, „Laokon i njegovi sinovi“ za 40 hiljada dolara, koja se nalazila u Londonu, a bila otkupljena od strane kneza još pre rata, porodica je došla u priliku da kupi neveliku kuću u ulici Šefer, nedaleko od Trokadera u Parizu, gde je Pavle živeo sve do smrti. Možda i najveća životna nesreća snašla je kneza i njegovu porodicu 1954. godine, kada je u saobraćajnoj nesreći život izgubio njegov sin Nikola. Nil Balfur je zapisao: „Porodica se od ovoga nikada nije oporavila. Bez Nikija, koji je tako dobro razumevao svog oca, veze između roditelja i dece nikada više nisu bile kao pre…”. Mesecima posle njegove sahrane knez Pavle je napisao Berensonu: … Sezona je u punom jeku, kažu, ali mi ne viđamo nikoga i više nam nije do toga. Ima stvari od kojih se čovek nikada ne oporavi, pa nastavlja da živi mehanički, jer mora da živi, ali nema više ni svrhe ni želja…. NJegovo kraljevsko visočanstvo knez Pavle Karađorđević od Jugoslavije preminuo je 14. septembra 1976. godine u Američkoj bolnici u Neiju, pored Pariza. Dve decenije kasnije, tačnije 1997. godine, svet je napustila i kneginja Olga. Zajedno sa sinom Nikolom, bili su sahranjeni na groblju u Lozani, odakle su njihovi posmrtni ostaci ekshumirani i uz državne počasti položeni u porodičnu kriptu Mauzoleja Crkve Svetog Đorđa na Oplencu 2012. godine. Knez Pavle zvanično je rehabilitovan odlukom suda 2011. godine, a kneginja Olga 2013. godine. Srpski knez, koji je na oltar otadžbine, a za dobrobit naroda kome je služio, položio i sopstveni, nepravedno narušeni ugled i čast, stoički je i „aristokratski“ podneo svoju sudbinu, a zemlji za koju je živeo, više nije imao šta da pruži, osim bolnih suza koje bi, u trenucima neizdržive čežnje, prolio kada bi u samotničkim prolećnim šetnjama svog progonstva, pomirisao tek „ubrani struk bosiljka“…