Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Karl Ernst Haushofer (1869–1946) jedan je od najznačajnijih nemačkih geopolitičara koji je vrhunac svog uticaja dostigao dvadesetih i tridesetih godina 20. veka. Rodio se u profesorskoj porodici u Minhenu. NJegova vojnička karijera otpočela je u Bavarskoj i trajala je sve do 1921. godine, kada je penzionisan u činu brigadnog generala. Bio je nemački vojni ataše u Japanu i Mandžuriji od 1908. do 1910. godine i u tom periodu upoznao je japanskog cara i tamošnje najviše aristokratske krugove. Naredne godine vratio se u Nemačku, a kasnije doktorirao na Minhenskom univerzitetu. Bio je veoma posvećen geopolitičkim istraživanjima u celini, a naročito geopolitici tihookeanskog regiona i Japana o kojem je napisao prve zapaženije radove (1913. i 1914).
Posle Prvog svetskog rata bio je predavač (1919) i profesor geografije (1921) na Minhenskom univerzitetu. U to vreme diskretno se angažovao na obnovi nemačke vojske i generalštaba koji su posle okončanja Velikog rata bili ukinuti. Od 1924. godine uređivao je Časopis za geopolitiku koji je tokom sledeće dve decenije izrastao u medij osobenih koncepcija, u stručnoj literaturi označenih terminom nemačka geopolitika. Od 1933. godine profesor je geopolitike i direktor Instituta za geopolitiku na Univerzitetu u Minhenu, a predsednik je Nemačke akademije od 1934. do 1937. godine. Bio je predsednik i Narodne organizacije Nemaca koji su živeli van otadžbine od 1938. godine. Najznačajnija Haushoferova dela su: Granice i njihov geografski i politički značaj (1927), Temelji geopolitike (1928), Geopolitika panideje (1931), Geopolitika Tihog okeana (1939), Ratna geopolitika (1941) i mnogi drugi koautorski radovi.
Haushofer se preko svog učenika, Rudolfa Hesea, povezao sa Hitlerom, a postoje i određene pretpostavke da su geopolitički segmenti Majn kampfa njegovo autorstvo. Tridesetih godina bio je pristalica stvaranja jednog kontinentalnog bloka zasnovanog na osovini Berlin – Moskva – Tokio, zbog čega je njegov položaj u strukturama Trećeg rajha bio vrlo protivrečan. Naime, do kraja života iznosio je tvrdnje o nacističkoj zloupotrebi njegovih naučnih istraživanja, a lično je, uz članove najuže porodice, optuživan za „zaveru protiv Hitleraˮ jula 1944. godine, kada mu je Gestapo uhapsio sina Albrehta, a 1945. godine i likvidirao. U decembru 1945. godine dao je iskaz pred predstavnicima američke vojske i jezuitskim sveštenikom Edmundom Volšom, univerzitetskim profesorom i predavačem na Diplomatskoj školi Univerziteta DŽordžtaun. NJegova tadašnja namera bila je da odbrani svoje naučno stvaralaštvo, pozivajući se na teorijske, praktične i akademske uzore koje je pronalazio u radovima istaknutih američkih geopolitičara, uticajnih uoči i za vreme Drugog svetskog rata (E. Volš i A. Baumen).
Svoju akademsku delatnost prikazivao je kao potrebu da se nemački narod (posebno omladina) upozna sa geopolitičnošću odnosa u svetu, a javno delovanje opravdavao je pravom i obavezom naučnika da stane na stranu svog naroda i države. Veoma ubedljivo zastupao je stav o tome da koncepcija nemačke geopolitike ima svoj teorijski i praktični ekvivalent u tzv. „američkoj legitimnoj geopoliticiˮ. Iako je negirao sopstvenu podršku nacizmu (posebno posle 1938. godine), nije mogao da ospori lični uticaj na koncepcijsko utemeljenje nemačkog imperijalnog ekspanzionizma. Sa suprugom Martom izvršio je samoubistvo na svom imanju u Bavarskoj 1946. godine.
Nasleđe predaka
Karl Haushofer je boravak u Japanu od 1908. do 1910. godine iskoristio, ne samo za proučavanje rodova japanske vojske, već i za terenska istraživanja centralnog i južnog Japana, Korejskog poluostrva, Mandžurije i severne Kine. Neposredno po povratku u Nemačku (vratio se preko Sibira), nastavio je karijeru vojnog oficira i predavača. U to vreme, objavio je prvu knjigu Veliki Japan (1913) koja je bila popularnog sadržaja i uz minimalne geografske osvrte. Druga knjiga bila je neuporedivo obimnijeg sadržaja, tj. reč je o odbrani doktorske disertacije na Minhenskom univerzitetu (1914) pod naslovom Nemački doprinos u geografskom proučavanju Japana i Japanu potčinjnog prostora i njegovo unapređenje pod uticajem rata i politike. Ovu disertaciju Haushofer posvetio je znamenitom naučniku Fridrihu Racelu. Kao stručnjak za Japan u udžbeniku Geopolitika Pacifika, objavljenom 1925. godine, ovoj ostrvskoj zemlji dodelio je ulogu azijskog lidera, nešto poput nemačkog predvodništva koje je promovisao u Evropi. Za vreme boravka na Dalekom istoku razvio je mnoge kontakte na visokom nivou, koji su kasnije poslužili kao način neformalnog diplomatskog povezivanja Nemačke i Japana. Naime, jedna od osnovnih teza u tim razgovorima odnosila se na loše japansko iskustvo iz Prvog svetskog rata kada je ova zemlja uspostavila savez sa Velikom Britanijom. Otuda je Haushofer svojim japanskim sagovornicima nastojao da objasni sve prednosti stvaranja jednog kontinentalnog bloka kojem bi pristupila i Zemlja izlazećeg sunca.
Vreme provedeno na Dalekom istoku Haushofer je iskoristio i za upoznavanje sa filozofijom orijentalnog misticizma. Pored zapaženih prevoda hinduističkih i budističkih tekstova, predmet njegovog naročitog interesovanja bila je sudbina davno izumrlog arijevskog plemena koje se naselilo u iransko-indijskoj oblasti. Ova vrsta njegovog naučnog pregalaštva savršeno se uklapala u aktivnosti poznatog instituta „Nasleđe predakaˮ čiji je predvodnik bio Hajnrih Himler. Pomenuta organizacija predstavljala je nacističku ložu masonskog tipa, koja se javno bavila popularizacijom arijevske rasne teorije i traganjem za antropološkim potvrdama nemačke posebnosti. NJena tajna uloga bila je mnogo složenija i u osnovi izrazito ezoterijskog karaktera. Reč je o svojevrsnom sistemu sakralnih simbola, mističnih i naučnih znanja usmerenih protiv uticaja judejske kabale, a kojima je trebalo dokazati „bogoizabranost nemačkog narodaˮ. Kod rukovodstva Anenerbe, posebno posle dolaska Hitlera na vlast 1933. godine, postojalo je posebno interesovanje za saradnju s delovima sovjetskog tajnog aparata. Jedan od kanala komunikacije svakako je bio Časopis za geopolitiku, čiji je urednik Haushofer, a sa kojim je sarađivao Rihard Zorge, legendarni sovjetski obaveštajac.
Nemačku vrhušku toga doba su, pored istorijskog razjašnjenja nastanka germanske rase, posebno zanimale nepoznate tehnologije i vidovi naoružanja za koje se verovalo da se nalaze u sovjetskim arhivama. Elitističke krugove Rajha naročito su opsedala istraživanja prostora gde bi bilo moguće njihovo preživljavanje. Zbog svega toga, nemački naučnici vršili su obimna izučavanja iz oblasti drevne istorije, geofizike, astrologije, meteorologije, biologije, tehnomagijskih i sličnih znanja. Upadljivo je da su sva ova istraživanja bila zasnovana na uverenju o postojanju cikličnosti kataklizmi i armagedona na Zemlji. Naučno odeljenje „Nasleđa predakaˮ organizovalo je čuvenu Šeferovu ekspediciju na Tibet 1938/39. godine, čiji su ciljevi za ono vreme delovali nestvarno. Tibetanska ekspedicija je, po svemu sudeći, došla u posed izvesnih drevnih misterija, ali ne i onih najvažnijih, iz vojnotehnološke sfere, koje bi Hitleru omogućile pokoravanje planete. Ipak, veoma je indikativno da u to vreme počinju tajne pripreme za osvajanje Antarktika, koji se posle završetka Drugog svetskog rata u mnogim dokumentima i ispovestima pominjao kao posleratna baza nacističke vrhuške, pa i samog Adolfa Hitlera.
Kontinentalni blok
Proučavajući radove Racela, Kjelena, Mekindera, Vidala de la Blaša, Mehena i drugih, Haushofer usvojio je logiku istorijskog procesa kao neprekidnog sukoba dva geopolitička načela: kopnenog i pomorskog (telurokratija protiv talasokratije). Za njega lično, pomenuti dualizam bio je jedna vrsta odgonetke za sve tajne međunarodne politike. Zanimljivo je da je izraz „novi poredakˮ, koji su koristili nacisti i u novije vreme Amerikanci, prvi put upotrebljen u Japanu kao obrazac koji je označavao preraspodelu odnosa snaga u tihookeanskom regionu, kako su predlagali tamošnji geopolitičari. Haushofer je bio duboko svestan da navedena planetarna dvojnost (Kopno protiv Mora) zakonomerno otvara pitanje nemačke geopolitičke samoidentifikacije. Naime, kao pristalica nacionalne ideje, on je nesumnjivo podržavao jačanje moći nemačke države, odnosno njen industrijski i kulturni razvoj koji je tangentalno povezan sa doktrinom geopolitičke ekspanzije. U ovim opažanjima Haushofer se oslanjao i na radove svojih naučnih uzora i prethodnika.
Tako je R. Kjelen sasvim pravilno detektovao izazov sa kojim se nemačka geopolitika suočavala od momenta ujedinjenja 1871. godine do danas, a to je izazov nemačke centralnosti. Kjelenove teze o dominantnoj i integrativnoj moći germanskog faktora suštinski su se poklopile sa tzv. „srednjoevropskom idejom Mitelevropeˮ. Reč je o pojmu koji je prvi upotrebio naučnik Lajbnic, da bi u široku upotrebu ušao četrdesetih godina 19. veka u radovima Fridriha Lista i Karla Ludviga fon Brika. F. List je zagovarao ekonomsku koncepciju „nemačkog prodora na istokˮ, dok je Fon Brik bio zastupnik nemačko-austrijskog ujedinjenja. Ipak, najznačajnije delo ovim povodom objavio je Fridrih Nauman 1915. godine. Objašnjavajući svoje viđenje Mitelevrope, on je te godine bio pod snažnim uticajem austrijsko-nemačkog vojnog saveza i situacije na frontu. Prema njegovom mišljenju, jezgro ove koncepcije činile bi Nemačka i Austrougarska, kao i druge oblasti koje bi se prostirale od Severnog i Baltičkog mora do Alpa, Jadranskog mora i južne granice podunavske ravnice, pri čemu je formiranje ovog saveza pravdao navodnom „geografskom predodređenošću i zajedničkim kulturnim modelom, a naročito potrebom stvaranja jedinstvenog ekonomskog prostora i vojnim savezništvomˮ. Na taj način je Naumanovo viđenje „Srednje Evropeˮ više definisano kao jedna interesna ekspanzivna zona, a manje kao „pangermanskaˮ etnička ideja, što je čini znatno različitom u odnosu na Racelove nacionalističke ideje.
Haushofer je bio svestan da činilac nemačke političke i kulturne ekspanzije zakonomerno izaziva neprijateljstva pomorskih država, Engleske, Francuske i SAD, odnosno jedno stanje stalne geopolitičke sučeljenosti koje je predstavljalo prirodnu prepreku za bilo kakvo trajnije savezništvo s ovim državama. Upravo iz ovih razloga, njegovo celokupno geopolitičko učenje zasnivalo se na nužnosti uspostavljanja jednog kontinentalnog bloka ili osovine Berlin – Moskva – Tokio, čijem formiranju su se žustro protivile sile atlantizma. Haushofer je u članku Kontinentalni blok ukazivao i na jednu vrstu istorijskog opravdanja za svoj koncept ističuži da je „Evroaziju nemoguće ugušiti sve dok njena dva najveća naroda – Nemci i Rusi – na svaki način teže da izbegnu međusobni sukob sličan Krimskom ratu ili onom iz 1914. godine, a to je aksiom evropske politikeˮ. U istom članku citirao je reči Amerikanca Homera Lija, koji je isticao: „Poslednji čas anglosaksonske politike kucnuće onda kada se Nemci, Rusi i Japanci ujedineˮ.
Orijentacija na Istok
U svojim geopolitičkim projekcijama, nemački general ukazivao je na postojanje tri evroazijska areala: Zapadnog (Evroafrike), Osovinskog (Evroazija u uskom smislu reči) i Istočnog (područje Tihog okeana). Ovu koncepciju Haushofer je na različite načine varirao u svojim kasnijim radovima, opisujući je kao „Orijentaciju na Istokˮ. Ono što je, međutim, odlikovalo ovu orijentaciju svakako nije nikakav rasizam prema slovenskim narodima, nego nastojanje da se učini zajednički civilizacijski napor Rusije i Nemačke koji bi trebalo da urodi uspostavljanjem „novog evroazijskog poretkaˮ, a on bi vodio potpunoj geopolitičkoj emancipaciji u odnosu na talasokratske sile. NJegov Lebensraum, takođe, nije podrazumevao kolonizaciju ruskih zemalja, već osvajanje ogromnih nenaseljenih azijskih prostora, uz preuređenje područja Istočne Evrope (H. Mekinder, Demokratski ideali i stvarnost, 1919).
Nasuprot Haushoferovim stavovima i njegovom kontinentalističkom opredeljenju, u nemačkoj nacionalnoj svesti postojale su i sasvim drugačije tendencije. Tako je Hitlerov rasistički prilaz stavio geopolitičke razloge u drugi plan, ističući teoriju „krvi iznad tlaˮ, koja je anglosaksonske narode videla kao rasno i etnički najbliže i prirodne nemačke saveznike. Iz te perspektive nastale su teorije o Slovenima kao nižoj rasi koje su, što je vrlo zanimljivo, podržavali i Marks i Engels. Iz svega navedenog proističe unutrašnja protivrečnost koja je Trećem rajhu svojstvena sve do početka napada na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine. Kao neko ko se angažovao u praktičnoj politici, Haushofer povremeno je svoje geopolitičke teorije prilagođavao zvaničnoj politici. Tako je, na primer, podržao stvaranje Sila osovine na liniji Berlin – Rim – Tokio, potpuno svestan karikaturalnosti ove koncepcije, u odnosu na njegove prvobitne stavove koji su podrazumevali savez s Rusijom kao Središnjom zemljom.
Razume se da je Haushofer dobro poznavao stavove teoretičara atlantizma, koji su Nemačku i Rusiju doživljavali kao ključne geopolitičke konkurente na Starom kontinentu, ali i unutrašnje protivrečnosti i kolebanja u nemačkom vojnom i političkom establišmentu uoči Drugog svetskog rata. Naime, tridesetih godina prošlog veka u Nemačkoj se odvijao prikriveni sukob „atlantistaˮ i „kontinentalistaˮ. Reč je o sukobu koji je imao duboko simbolično geopolitičko značenje i koji je proizilazio iz „nemačke centralnostiˮ kao njenog osnovnog geografsko–političkog obeležja na evropskom kontinentu. Minhenski sporazum iz 1938. godine i sporazum Ribentrop–Molotov iz 1939. godine, nisu bili ništa drugo nego otvorene manifestacije dubokih podela unutar struktura Trećeg rajha koje su, kao što je istaknuto, razrešene napadom nacističke Nemačke na Sovjetski Savez. Bio je to veliki poraz „evroazijskogˮ centra uticaja u Trećem rajhu, zahvaljujući kojem su, uprkos ogromnom vojničkom doprinosu SSSR–a u pobedi nad nacizmom, posle Drugog svetskog rata SAD ostvarile stratešku inicijativu u Evropi, a što je u krajnjoj liniji dovelo do razaranja SSSR–a i Istočnog bloka početkom devedesetih godina 20. veka.
Veliki prostor
Ideja velikih prostora je po Haushoferu ključna geopolitička kategorija, koja je kao takva nastala još u antičkom dobu. Tada je podrazumevala jednu geografsku celinu koja obuhvata područje Sredozemlja i pustinje opasane planinskim vencima na jugu. NJena prostorna pozicioniranost i razvojna orijentacija odvijala se osom istok-zapad, zonalno određena umerenim, suptropskim i tropskim klimatskim pojasevima. Izuzetak od ovog pravila su fluvijalne države ili civilizacije, koje su bile prirodno predodređene velikim rečnim dolinama pravca sever–jug. Ipak, njihovo geopolitičko izrastanje bilo je stalno izloženo „pritisku obrtnog momentaˮ, koji je izazivala ekspanzija iz srednjoazijskog kopna, prostrta pravcem istok–zapad (duž paralela), što je doprinelo propasti ovih civilizacija.
Haushofer je ukazivao na to da je geopolitička ekspanzija po paraleli trajala sve do momenta uspostavljanja španske i delimično portugalske kolonijalne imperije, određujući je kao „prvo geopolitičko široko carstvoˮ koje je preseklo kinesko-japansku geopolitičku azijsku strukturu. Nakon Španaca, sledeću imperijalnu ekspanziju po širini izveli su Britanci pravcem zapad–istok. Analizirajući prilike početkom četrdesetih godina, Haushofer ukazao je na postojanje dve meridijanske makro–geopolitičke tvorevine: pan–američku i istočno–azijsku, koje su, ne samo bile geopolitički uobličene, nego su iz osnova promenile dotadašnju „strategiju širineˮ, stvarajući dva globalna meridijanski pozicionirana graničnika, suprostavljena konceptu moći nastalom tradicionalnom ekspanzijom pravcem zapad–istok. U pojavi ovakvog novog geopolitičkog obrasca on je uočio potencijal da se na sličnim osnovama uspostave i druge pan–oblasti. Haushofer je tu pre svega mislio na evro–afrički projekat, kao i na sovjetska nastojanja da svoju „strategiju širineˮ, zasnovanu na dominaciji u Hartlandu, preusmere ka toplim morima kao jednom obliku modifikovane meridijalne orijentacije.
Svoju geoplitičku pronicljivost Haushofer je posebno ispoljio u tekstu Geopolitička dinamika meridijana i paralela (1943), kada je precizno identifikovao procese koji će se odvijati u svetu narednih decenija, a koji su u izvesnoj meri i danas aktuelni. On je još tada uočio da „Veliki prostor istočne Azijeˮ teži ka samoograničenju u svojim kontinentalnim granicama, kao i da je, posle uspostavljanja geopolitičkog panamerikanizma, sledeći korak SAD ostvarenje planetarne svetske dominacije (tropska Afrika, Iran, Indija, Australija), odnosno da se Amerika ponovo orijentiše na strategiju ekspanzije po liniji zapad–istok čime ozbiljno ugrožava interese drugih sila. Imajući u vidu sve ove tendencije, njegov Minhenski institut za geopolitiku razvio je svoju aktivnost u tri smera. Najpre je težio da definiše pitanje nemačke dominacije u Srednjoj Evropi i odnos prema teritorijalno fragmentiranom okruženju (Veliki nemački rajh), potom da iznađe jednu vrstu „naučnog opravdanjaˮ za strategiju Prodora na istok (Ideja Bagdada), dok je treći cilj bio da se nemačka javnost ubedi u pravednost uspostavljanja novog hiljdugodišnjeg poretka u kojem će pozicija hegemona prirodno da pripadne Nemačkoj i njenim saveznicima. Ovde su Haushofer i njegovi sledbenici sačinili novu reorganizaciju prostora koja je zasnovana na sledećim pan–oblastima: Pan–Amerika, zatim Pan–Azija (uz predvodništvo Japana), Evro–Afrika (uz dominaciju Nemačke) i Pan–Rusija (SSSR, Persija, Avganistan, Britanska Indija).
Nemačka geopolitka
Haushoferova geopolitika nastala je u okolnostima frustrirane i revanšistički nastrojene Nemačke posle Prvog svetskog rata. U teorijskom smislu, ona je bila rezultat blistave tradicije autentične nemačke geografije Fridriha Racela, potom teorije o državi kao organizmu Rudolfa Kjelena i mitelevropskih ideja Fridriha Naumana, kao i Mekinderovih postavki o „geografskoj osovini istorijeˮ i večnom dualizmu kopna i mora. Mada su mnoge Haushoferove ideje bile zloupotrebljene, nema sumnje da je nemačka geopolitika ostavila dubok trag u evropskoj i svetskoj geopolitici. Uprkos činjenici da je bila javno proskribovana, naročito posle Drugog svetskog rata, nemačka geopolitika je opstala zahvaljujući, između ostalog, i jednoj dubokoj tradiciji koja ima svoje, ne samo istorijsko, nego teorijsko i koncepcijsko opravdanje, sve od procesa ujedinjenja Nemačke 1871. godine do današnjih dana.
Zasluge za to pripadaju i istaknutim nemačkim misliocima, poput Karla Šmita, čiji je posleratni intelektualni angažman doprineo daljem produbljivanju nemačke političke identifikacije u uslovima Hladnog rata i faktičke okupacije države. Šmitove geopolitičke koncepcije ponovo su počele da izazivaju interesovanje od sedamdesetih godina prošlog veka, kada nastaje plejada njegovih sledbenika koji pokušavaju da artikulišu evrokontinentalističku geopolitičku koncepciju. Sa stanovišta klasične geopolitike, teorija velikog prostora jedno je od najvažnijih Šmitovih dostignuća. Ova koncepcija razvoj država definiše kao težnju ka što većem teritorijalnom proširenju, uz isticanje da princip imperijalne integracije predstavlja izraz logične i prirodne težnje čoveka ka sintezi. Nemački teoretičar zastupao je stanovište da razvoj nomosa zemlje mora da dovede do pojave države–kontinenta. Kretanje ka njenom nastanku podrazumeva nekoliko nivoa koji počinju sa gradovima–državama, drugi nivo čine države–teritorije, da bi se sve završilo stvaranjem velikog prostora koji predstavlja istorijsku i geopolitičku nužnost. Kao tipičan istorijski primer stvaranja velikog prostora navodio je realizaciju Monroove doktrine na latinoameričkom kontinentu. On je još tridesetih godina naslućivao da je vreme države u padu, jer je ovo remek-delo evropske forme i zapadnog racionalizma svrgnuto s prestola. Otuda je predlagao jedan alternativni model političke i teritorijalne organizacije kroz ideju o stvaranju velikog prostora, koju je kasnije Francuz, Alan de Benoa, artikulisao kao model „evropske federalne imperijeˮ i tako ga prilagodio savremenim izazovima globalizacije. Ovome dodajmo da su mnoge postavke nemačke geopolitike našle odjek i u radovima najistaknutijih mislilaca neoevroazijske geopolitičke škole u Rusiji.
LITERATURA:
Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, I, Ekopres, Zrenjanin 2004.
Alan de Benoa, Karl Šmit današnjice, MIR Publishing, Beograd 2013.
Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016.
Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.
Ostavi komentar