Autor: dr Miroslav Jovičin, istoričar
Nastanak prvih naselja
Pre nego što će Turci zavladati donjom Panonijom, odnosno prostorom na kome se prostire naš grad, na mestu današnje Klise nalazilo se nama tajanstveno naselje Vašaroš Varad ili Stari Petrovaradin. Preko puta Kamenice, na lokalitetu današnjeg naselja Telep bilo je selo Sent Marton, koje je bilo prostrano toliko da se naslanjalo na stari Futog. Između Starog Petrovaradina i Sent Martona, na prostoru današnje Grbavice bilo je seoce Bakša, a na severoistok odatle prostirali su se gornji i donji Zajol, danas Sajlovo. Preko puta Dunava, koristeći temelje antičkog utvrđenja Kuzum na Petovaradinskoj steni, ugarski kraljevi su podigli novo utvrđenje i tu naselili cistercite, monahe iz daleke Šampanje. Uz tvrđavu i opatiju raslo je mesto Belakut, nazvano po ugarskom kralju Beli, da bi se ovo ime vremenom izgubilo, a naselje ponelo novo ime Petrovaradin. Kada su sredinom XV veka Turci srušili srednjovekovnu srpsku državu i opasno se približili Ugarskoj, strateški značaj stare tvrđave u Petrovaradinu je porastao.
Posle konačnog pada srpske despotovine mnogi Srbi su bežeći od Turaka u talasima dolazili u Ugarsku i naseljavali posede srpskih despota. U svojim novim staništima priključili su se zatečenom starom slovenskom stanovništvu koje je u ovim predelima preživelo davnu Seobu naroda i izmešali se sa njima. Spremajući se da porobe i Ugarsku, Turci su se koristili oprobanom taktikom: godinama pre glavnog udara horde akindžija lomile bi otpor žrtve harajući njena pogranična područja, pljačkajući letinu, paleći naselja i rušeći granična utvrđenja. Mađarsko i slovensko stanovništvo u tim oblastima masovno je ubijano i odvođeno u roblje. Preživeli Mađari povlačili su se dalje na sever, ka srcu svoje kraljevine, dok su Srbi uglavnom ostajali u pograničnoj zoni južne Ugarske, dočekujući nove talase sunarodnika koji su za Turcima dolazili sa juga. Broj Srba je ovde toliko porastao da su u prvoj polovini XVI veka oni u ovim krajevima postali većina. Osnažio je i uticaj pravoslavne crkve, što je srpskom stanovništvu na kolektivnom nivou davalo osećaj duhovne sigurnosti. Pravoslavlje je bilo osobito snažno u Sremu, na Fruškoj Gori, gde su krajem XV i tokom XVI veka podignuti brojni manastiri.
Kada je 1521. godine Sulejman Veličanstveni zauzeo Beograd, njegova vojska je prešla u Srem i opustošila ga. Poharana su i popaljenaneka naselja i na bačkoj strani, Stari Pertovaradin, Bakša i Sent Marton, od kojih poslednja dva nisu nikad obnovljeni. Na početku odsudnog pohoda na Ugarsku 1526. godine, osmanska pešadija je opsadnim spravama i rečnom flotilom napala utvrđeni sremski Petrovaradin. Posadu tvrđave kojom je komandovao Ištvan Batori sačinjavali su mađarski husari, srpski graničari i papski najamnici, ukupno oko hiljadu ljudi. Tri dana su vođene borbe u podgrađu i močvarama uz Dunav, da bi se potisnuti branioci povukli u tvrđavu, koja je narednih dvanaest dana bila izložena artiljerijskoj vatri i jurišima. Turci su prokopali nekoliko tunela ispod zidina, napunili ih eksplozivom i 27. jula digli bedeme u vazduh. Kroz dve breše načinjene u zidu tvrđave jurnuli su janjičari i za kratko vreme Petrovaradin je zauzet. Skoro svi njeni branioci su izginuli u borbama, ili su posečeni kao zarobljenici.
Narednih nešto više od jednog i po veka, područje budućeg Novog Sada tavoriće u sastavu otomanskog carstva, kao deo segedinskog sandžaka u okviru budimskog ejaleta. Prvih decenija turske vlasti većina mesta u Bačkoj je opustela, da bi krajem XVI veka primila znatan broj naseljenika. Tako su i opustela i porušena naselja Mrtvaljoš, Rivicu, Sajlovo, Kamendin, Bakšiju ili Bakšiću, Čenej i Varadince, kako se tada zvao Stari Petrovaradin, počeli da pristižu hrišćanski naseljenici iz Pomoravlja i Šumadije. Po poreskim popisima koje su turske vlasti sprovele 1554. godine bilo je 20, a 1590. godine 195 hrišćanskih kuća, uglavnom srpskih, jer je mađarsko stanovništvo izbeglo, ili je bilo porobljeno i pobijeno. Turci su preuzeli tvrđavu na Petrovaradinskoj steni ispod koje je skela održavala vezu sa Bačkom.
Na bačkoj strani naspram velike tvrđave bila je izgrađena tvrđavica koja je služila kao mostobran. Ovaj prelaz je izgubio svoj nekadašnji značaj jer su Turci, stremeći ka Beču, koristili put sremskom stranom kojim se 1526. godine ka Mohaču kretao Sulejman Veličanstveni. Ovaj pravac je vodio na zapad desnom obalom Dunava i prateći reku, kod Iloka je skretao pod pravim uglom na sever. Nedugo zatim drum bi se razišao sa Dunavom, blago odstupajući pravcem ka severozapadu, ka Osjeku i dalje prema Mohaču i Budimu. Kako nije više bila stanica na glavnom putu, ni utvrđenje od pograničnog značaja, tvrđava u Petrovaradinu prestala je da bude važan deo odbrambenog sistema turskog carstva. U drugoj polovini XVI veka naselje ispod tvrđave dobilo je status kasabe i u narednim decenijama promenilo je svoj izgled i karkter. Postalo je tipično orijentalna naseobina prepuna šarolikog muslimanskog sveta, koju je sačinjavalo dvestotinak kuća, nekoliko džamija, karavan–saraj sa hamamom, šadrvanom i medresom. Januara 1688. godine Petrovaradin je dočekao povratak hrišćanstva i kao kameralna varoš, zajedno sa tvrđavom i njenim garnizonom, stavljen je pod neposrednu upravu vojne komande u Beču.
U jesen 1692. godine počeće na postojećim temeljima srednjovekovnog ugarskog utvrđenja iznad Petrovaradina izgradnja nove tvrđave, često nazivane Gibraltar na Dunavu. Kompleks fortifikacija građen je prema najmodernijim metodima i fortifikacijskim standardima Sebastijana le Pretr de Vobana, čuvenog graditelja utvrđenja Luja XIV. Istovremeno je na bačkoj obali, na ruševinama manjeg turskog utvrđenja, građen novi mostobran, ili brukšanac. U izveštaju koji je 1694. godine povodom ovog događaja poslat u Beč, prvi put se oko mostobrana pominje naselje pod imenom Petrovaradinski Šanac. Narednih pola veka naselje će se u pisanim izvorima često sretati u skraćenom obliku Šanac, ali i kao Racka, ili Srpska varoš. Naselje se nije mnogo razlikovalo od nekadašnjeg bednog staništa, ali je izgradnjom tvrđave steklo lepu perspektivu.
Brukšanac ili mostobran, vojno je utvrđenje koje je tokom čitavog habzburškog perioda kontrolisalo bačku obalu Dunava i sa te strane štitilo pontonski, a kasnije (do 1918. godine) i stalni most koji je spajao Petrovaradin i tvrđavu sa Novim Sadom. Brukšanac je izgrađen 1694. godine kao pomoćno utvrđenje koje je trebalo da štiti pontonski prelaz preko Dunava dok Petrovaradinska tvrđava ne bude završena, ali su tada vojne vlasti zaključile da je ovo utvrđenje i dalje neophodno. U vojnom izveštaju koji je povodom završetka radova na mostobranu poslat u Beč prvi put se spominje naselje Petrovaradinski Šanac.
Brukšanac je zauzimao prostor između današnjih ulica Maksima Gorkog, Keja žrtava racije i mosta Petrovaradinska duga, tako da je kapija utvrđenja bila tačno spram Radničke ulice. Esplanada, ili brisani prostor ispred utvrđenja, protezala se do Dunavske ulice. Tokom tragičnog bombardovanja Novog Sada, 12. juna 1849. godine i topovi brukšanca su tukli grad, a iz njega su ulani i kirasiri jurnuli na goloruke Novosađane.
U krugu mostobranske tvrđave nalazila se katolička kapela posvećena češkom svecu Sv. Ivanu Nepomuku, koja, iako je imala izvesnih arhitektonskih vrednosti i vrednih elemenata baroka, porušena je nekoliko godina posle brukšanca 1928 godine. S obzirom da je nastala u vreme izgradnje mostobrana, s pravom se pretpostavlja da je najstarija hrišćanska bogomolja na području Petrovaradinskog šanca. Rušenje se pravdalo zbog izlaza Bulevara kraljice Marije na Dunav. Mesto na kome se nalazio brukšanac, nasuto je i popločano, i danas je na tom mestu stambeni kvart i deo novosadskog keja. Rušenje brukšanca dvadesetih godina nije obavljeno temeljno, pa su se zidine, delovi bedema i ostaci kapije tu videli 1965. godine, pred nasipanje nasipa za kej posle velike poplave.
Nastanak grada i talasi naseljavanja
Godinu dana pre završetka Velikog bečkog rata austrijske vlasti su popisale stanovništvo u do tada oslobođenim oblastima. U vojnom i komorskom naselju Petrovaradinski Šanac 1698. godine živelo je 215 graničarskih porodica i 43 odrasla komorska podanika. Većinski srpsko stanovništvo dalo je komorskom naselju srpski karakter i ime Srpska Varoš, koje se u zvaničnim dokumentima nazivalo još Raitzenstadtel, Rätzenstadt, Villa Rassiana. Popis je pokazao da je Srpsku Varoš tada naseljavalo dvadeset civilnih porodica, od kojih se pet bavilo trgovinom, za jednog domaćina kaže se da je sudac, a predstavnici ostalih familija pripadali su krojačima, pekarima, ćurčijama, i po jedan bravar i hirurg. Poslednji na spiskuje bio siromašni beskućnik, verovatno prosjak bez zanimanja. Varoš će sličnu strukturu zanimanja imati i onda kada postane slobodni kraljevski grad, tako da Novi Sad, za razliku od Sombora i Subotice, nikada nije odisao ratarskim duhom tipičnim za panonska naselja. Močvarno tle, nepregledni pašnjaci i srazmerno mala površina obradive zemlje odredilo je način života novosadskog stanovništva i usmerilo njegovu većinu da se okrene stočarstvu, zanatima, trgovini, građevinarstvu i još nekim drugim poslovima karakterističnim za tadašnje gradske sredine u monarhiji.
Petrovaradinski Šanac je bio primer dvojne uprave više od pola veka: jedan njegov deo je bio u sastavu Podunavske vojne granice od 1702. do 1746. godine i naseljavali su ga vojnici-šajkaši, većinom Srbi, poreklom iz okolnih graničarskih naselja. Taj deo naselja zvao se Šanac, ili Racki Šanac i bio je pod neposrednom upravom Ratnog saveta u Beču, izvan domašaja civilnih vlasti. Civilnim, kameralnim ili komorskim naseljem zvanim Racki grad, ili Srpska varoš, potpadao je pod državnu civilnu vlast i njime je upravljao veliki sudija sa beležnikom. Racki grad je 1719. godine postao trgovište i od vojnog naselja bio je odvojen ogradom od pobodenog kolja. NJegovo stanovništvo pretežno su činili zanatlije i trgovci; bio je etnički i verski mešovit, više nego što je to bio Šanac.
Srpska Varoš je nastala spajanjem više već uobličenih kvartova. Prvi isključivo srpski kvart koji nije imao graničarski karakter bio je Almaški kraj, formiran pod barom, odmah uz veliku i nezdravu baruštinu koja se protezala sve do severnog opkopa. Almaški kraj su 1716−1718. godine osnovali preseljeni meštani sela Almaša i nazvali ga Podbara. Pošto su od vlasti dobili dozvolu za kolektivno preseljenje, Almašani su se naselili daleko iza poslednjih kuća na priferiji naselja, ili kako se tada govorilo pod barom, proširujući time krug Srpske Varoši. Srpska varoš je vremenom narasla i ekonomski napredovala u toj meri da je obnovljena Bodroška županija tu održala svoju prvu kongregaciju. Srbi su ovde 1722. godine organizovali svoj crkveno-narodni sabor, na kojem je odlučeno da se mitropolije beogradska i karlovačka spoje u jedinstvenu i tako će ostati do kraja 1739. godine. U izveštaju koji komandant Petrovaradina šalje 1727. godine u Beč, kaže se da je ova mlada srpska varoš dobro naseljena i prilično imućna. Kada se sredinom avgusta 1746. godine predstavnici 149 graničarskih porodica – militaraca pred generalom Engelshofenom izjasnilo da ne žele da napušta Šanac, te da žele da budu oslobođeni graničarske obaveze, dobijamo prvi sloj stanovnika budućeg slobodnog grada. Ovi graničari su ostali u gradu, dok je veća grupa njihovih drugova napustila Šanac i delom se 1747. godine sa porodicama odselila u Srem. Manja grupa je otišla u Banat, od kojih će izvestan broj, nezadovoljan novim statusom, posle nekoliko godina otići u Rusiju.
Nakon razvojačenja graničarskog Šanca, etnički sastav naselja bez komorskog dela bio je sledeći: pravoslavna zajednica od 200 srpskih zadružnih porodica sa nekoliko cincarskih i grčkih inokosnih familija i samaca, ukupno nešto preko 1.000 članova; zatim oko 400 katolika, Nemaca (Moravskih Nemaca i Švaba, Donauschwaben). Većina Nemaca doseljenih iz Beograda bili su poreklom iz Moravske. Nezavisno od njih, u Novi Sad su se naseljavale i Švabe. Naziv Švabe se odomaćio za Podunavske Nemce, koji su od kraja sedamnaestog veka planski naseljavani po Ugarskoj, u naselja uz Dunav, u Banatu, Bačkoj i Sremu, u Slavoniiji, kao i u Erdelju i centralnim ugarskim pokrajinama. Ovi ljudi su poreklom bili iz Švabije, (Schwabenland) u pokrajini Baden Virtemberg. Švabe su govorile švapskim dijalektom nemačkog jezika, što im je dalo ime. Posle Drugog svetskog rata većina njih je izbegla u Nemačku, dok ih je u Rumuniji ostalo oko pola miliona, koncentrisanih u Transilvaniji (Erdelju) i oko Temišvara. Među katolicima bilo je nekoliko porodica Šokaca, Mađara, i Jermena (koji su pre dolaska već bili pounijaćeni, tada duboko u procesu katoličenja), kao i nekolicina gotovih mehitarista. U naselju je udaljena od svih političkih i društvenih dešavanja živela i omanja zajednica Jevreja. Bilo je i nekoliko porodica Slovaka katolika i taj koloritni svet različitih jezika, religija i običaja brojao je ukupno oko 1.500 žitelja. Navedeno stanovništvo nastanjivalo je 841 stambenu jedinicu, uglavnom kuće prizemnog tipa.
U popisu Ratnog saveta, obavljenom iste godine, znamo imena graničara, mesta njihovog porekla i vreme kada se većina njih doselila u Šanac. Dvadesetpetorica domaćina (glava porodica) rođeno je u Šancu, dok ih je šestorica došla sa Čeneja, (Šilići i Letići su bili među brojnijima). Ostale graničare su događaji iz prvih decenija veka doveli u Šanac sa raznih strana: iz Sarajeva, Sentandreje, Čanada, iz Sentivana, Žablja, Karlovaca, Bača i Baje, zatim iz Osjeka, Grocke, Čuruga, Krajove, Sekeš Fehervara, te iz Makedonije i Megalovlahije, kao i sa drugih strana. Prema izveštaju iz 1715. godine, u Petrovaradinskom Šancu je živelo i radilo 23 trgovca, 48 zanatlija i 65 osoba koje su se u svojim poslovanjima bavili kombinovano i jednom i drugom navedenom delatnošću, što znači da se zanatima i trgovinom bavilo ukupno 136 stanovnika Šanca. Ne zna se tačna nacionalna struktura ovog sloja, ali na osnovu kasnije gradske dokumentacije, koja posredno izveštava o tom vremenu, sa sigurnošću znamo da su Srbi bili najbrojniji i da su Grci i Cincari u njoj već tada bili zastupljeni.
Pravoslavni doseljenici iz Bosanskog vilajeta najviše dolaze iz Hercegovine (u Šancu su nazvani Sarajlijama, jer su u Sarajevu dobijali putne isprave za iseljavanje iz Otomanske carevine), i činili su drugi talas budućeg novosadskog stanovništva. Vispreni i okretni Hercegovci su tokom prve polovine XVIII veka predstavljali trgovačku sponu između Dubrovnika i krajeva između Dunava i Tise, odakle su u republiku svetog Vlaha uvozili raznu pčelarsku robu. Velike količine bačkog meda, voska, propolisa i pčelinjeg saća Hercegovci su izvozili u gradove na istočnoj jadranskoj obali, a pomoću dubrovačkih povlastica i u Veneciju. Ovi gorštaci su stizali u Bačku kao voskarski trgovci i rado se nastanjivali u Petrovaradinskom Šancu i Srpskoj varoši. Za doseljavanje Srba iz Hercegovine velike zasluge imao je graničarski komandant Šanca, potpukovnik Sekula Vitković. I sam poreklom iz Hercegovine, rođen je pred kraj osamdesetih godina XVII veka (verovatno 1687. godine) u selu Mustaći kraj Trebinja. U Petrovaradinskom Šancu služio je kao kapetan od 1735. do 1748. godine, kada se penzionan seli u Stare Banovce, gde je umro 1754. godine. Silovit i samovoljan čovek nasilničkog karaktera, despotski je upravljao Šancem zbog čega je naselje njegovog vremena u tradiciji zapamćeno kao gospodara Sekule Vitkovića deržava. Sekula je u Šanac privukao grupu uspešnih trgovaca iz svog zavičaja, pa ih je kao i zanatlije oslobodio vojne službe. Pošto su Hercegovci Sekulinom povlasticom bili izvan domašaja civilnih, a u milosti vojnih vlasti, njihov broj se stalno povećavao. Nisu odgovarali državnim vlastima, samo su Sekuli plaćali bakšiš za svoj povlašćen položaj, pa su u Šancu bez nekih smetnji živeli i obavljali svoju trgovinu. Sarajlije su se u Šancu nazivali još i teskeredžije, jer su do sredine XVIII stoleća dolazili sa turskim putnim ispravama, teskerama.
Poznati trgovci iz reda Hercegovaca bili su Jovan Vukanović, Petar Jovanović, Vilotije Ungović (Ungovic, najverovatnije Jugović), Vuko Sekulović, Lazo Miletić, braća Jeftan i Simon Vilotijin. Do 1743. godine njihov broj se popeo na jedanaest porodica, a 23. marta 1748, kada je naselje već zvanično bilo slobodni kraljevski grad, zakletvu Magistratu položilo je još osmorica Sarajlija. Među njima je bio i Sava Janković, otac knjižara Emanuila Jankovića, velikog borca za srpsku prosvetu u Novom Sadu. Većina Hercegovaca je u Novi Sad došla preko Sarajeva, dok su Andrija Novalić i Jeftan Mirosavljević, koji je građanstvo dobio jula 1768, i još neki drugi, došli direktno iz Hercegovine. Iz trebinjskog kraja, kao i Sekula bili su Bulići, porodica kasapa koji su više od narednih stotinu godina snabdevali Novosađane mesom. Iz kojih krajeva su Hercegovci dolazili u Šanac vidi se po tome u koja su mesta testamentima zaveštavali ponešto od svog imetka. Ta mesta su Žitomislić, Trebinje, Dobrićevo, Kosijerovo, Zavala i Piva (Stara Hercegovina, danas u Crnoj Gori) i druga između Neretve i postojbine plemena Drobnjaka. Rođeni Mostarac bio je Sava Vuković, plemić od Bereksoa (ili Bereksova, kako je u posrbljenoj formi bilo u upotrebi), koji je darovao veliko zaveštanje za srpsku gimnaziju u Novom Sadu. Ako je i porodica Miloradović iz Hercegovine, što najverovatnije i jeste, onda je ovaj mali talas naseljenika nesrazmerno mnogo podario potencijalima i kvalitetima Novoga Sada.
Kada je 18. septembra 1739. godine posle dvogodišnjeg rata zaključen mir u Beogradu između Turske i Austrije, Austrija je kao poražena strana bila vraćena severno od Save i Dunava. Tako su Habzburzi izgubili one posede na Balkanu koje su dobili dvadesetak godina ranije mirom u Požarevcu. Sa Srbijom od Čačka do Save i Dunava, Turcima je vraćen i Beograd. Mnogi hrišćani iz dva beogradska naselja nisu želeli da sačekaju povratak turske vlasti u Beograd, pa prelaze u Zemun, Karlovce i ponajviše u Petrovaradinski Šanac. Izbeglice iz slobodnog carskog grada Beograda bili su Srbi i Grčko-Cincari, uglavnom trgovci iz Savske varoši, Ratzenstadta, i Nemci, većinom zanatlije, posle Požarevačkog mira kolonizovane u tzv. beogradsku Dunavsku varoš. Petrovaradinski Šanac je ovaj rat u priličnoj meri propatio, iako nije pretrpeo bilo kakve žrtve i razaranja, jer ratnih operacija nije bilo ni blizu. Kuga je kao neposredna posledica rata došla 1738. godine s juga i znatno proredila šanačko stanovništvo, tako da su beogradske pridošlice donekle popravile loše demografsko stanje. Izbeglice iz Beograda, Beogradlije, bili su treći naseljenički talas koji je zapljusnuo budući Novi Sad i odigrali su najznačajniju ulogu za uzdizanje naselja u slobodni carsko-kraljevski grad. U Beogradu su za vreme dve decenije duge austrijske vlasti uživali građanske slobode i privilegije, učestvovali u lokalnoj vlasti preko svog magistrata, pa je ova grupa u Petrovaradinski Šanac prešla sa već izgrađenim građanskim navikama. Jednom navikli na građansku slobodu, beogradske izbeglice su se teško snalazile bez svojih izgubljenih privilegija.
U Arhivu SANU, u fondu Karlovačke mitropolije nalazi se molba Šančana, izbeglica iz beogradskog Ratzenstadta, upućena Slavonskoj zemaljskoj deputaciji u Petrovaradinu. Nekolicina Srba i jedan Grk žale se kako su pred turskom opasnošću ostavili svoj od mladosti stečeni, i u Beogradu u kuće i bašte i u drugo zemljište uloženi imetak, i tako pali u najveću propast. Mole Deputaciju da im daruje šestogodišnje oslobađanje od svih poreskih obaveza, beneficiju kakvu je država davala svim novim doseljenicima. Tu nije bio kraj molbama, naseljenici dodatno mole Deputaciju da posle tih šest godina ne žive ni kao graničari, ni kao komorski podložnici, već da kao i u Beogradu uživaju građanske privilegije. Ovu molbu Deputacija je predala patrijarhu Arseniju Jovanoviću da je odnese na razmatranje Ratnom veću u Beč.
Vlasti su imale sluha za zahteve izbeglica, pa su im 19. jula 1741. godine odobrile šestogodišnje oslobađanje od fiskalnih obaveza. Takođe je rešeno da do početka 1747. godine Beogradlije neće biti ni spahijski, ni komorski podložnici, a neće biti ni graničarski obveznici. NJihova sudbina se vezala za sudbinu naselja u koje su došli: oni će, da bi zadržali svoje građanske slobode, snažno uticati na žitelje Šanca da se kupovinom kolektivnog plemstva izbore za građanske privilegije i slobode. Ne zna se tačno koliko je stanovnika beogradske Savske varoši prešlo u Šanac, tek iz kasnijih dokumenata može se sa sigurnošću zaključiti koji su budući građani Novog Sada stigli u tom talasu. Kao inicijatori dobijanja statusa slobodnog grada ova grupa je dala prvu garnituru gradske vlasti. Tako posle marta 1748. godine u gradskoj vlasti nalazimo, pored beogradskih Srba, Rackovića, Raškovića, Rubešića, još šestoricu Nemaca, sve doseljenici iz dunavske varoši i jednog Grka, Mihaila, Miška Sarandu. Saranda je bio prvi predsednik Izabranog obštestva Novog Sada i njegovo prezime se pre dolaska izbeglica iz Beograda ne pominje u Rackoj varoši. Znamo da je njegov brat Dimitrije 1734. godine u Beogradu bio crkveni sin Saborne crkve, po čemu se daje zaključiti kako su braća Sarande s jeseni 1739. godine izbegli u Petrovaradinski Šanac iz Beograda. Porodica Sarande se spominje i u Novosadskoj raciji 1942. godine, kada je podnela velike žrtve.
Petrovaradinski Šanac je vrlo brzo pokazao potrebu da se razvija i menja. Već prvih godina XVIII veka, zahvaljujući vrednim rukama svojih preduzimljivih žitelja, mlado naselje je ekonomski i demografski ojačalo i preobrazilo se u varoš koja će spajati Orijent sa Evropom. Stanovništvo je kultivisalo zemljište atara da bi ga naselilo i obrađivalo; prostrane travnate površine bile su idealno mesto za napasanje stoke, a reka je nudila jeftin transport, besplatnu energiju za pokretanje mlinova, izobilje ribe i vodu za piće. U potrazi za srećom i boljim životom, sa raznih strana stizali su različiti ljudi koji su sa sobom, pored svojih porodica donosili i kulturu, tradiciju i navike starog kraja.
Na razmeđi različitih svetova mešaće se ljudi, jezici, vere, sudbine, iskustva, energije i emocije, navike i životna ubeđenja. LJudi različitog porekla i kulturnog nasleđa imali su iste životne potrebe, pa će naseljenici u miru i trpljenju prionuti na rad i usmeravati svoj marljivi i preduzimljivi duh ka zajedničkom prosperitetu. Brzo su se u naselju razvijali mnogi zanati i koncentrisala razna roba koju su karavani i lađe razvozili u svim pravcima. Sredinom osamnaestog veka Šanac će steći ekonomski potencijal koji će nadrasti okvire naselja napola graničarskog, napola komorskog, te će, ne bez muke i odricanja njegovih žitelja, Petrovaradinski Šanac i Racka, Srpska Varoš, objedinjeni postati slobodan kraljevski grad Novi Sad.
Kako je bio sastavljen prvi magistrat varoši Novog Sada 1748. godine
Kada je carsko-kraljevskom diplomom Marije Terezije, izdatom 1. februara, Petrovaradinski Šanac postao slobodni kraljevski grad Neoplanta, odmah su birani činovnici prvog gradskog magistrata. Za kraljevskog komesara pri nameštanju činovničkog osoblja i senatora određen je Josif pl. Medljanski de Međeš, član ugarske kraljevske komore u Požunu (Bratislava). O njegovom dolasku u Novi Sad i izboru,,magistratlija novooslobođene varoši“ zabeležio je novosadski hroničar Đorđe Rajković u listu Javor godine 1879, što je preneo novosadski Dan 8. novembra 1935. godine.
Komora pod datumom 20. februar 1748. godine piše da će komesar krenuti na put u Novi Sad oko 8. marta, i to samo do Pešte. Kako je pak opasno putovati opustošenim donjim predelima, to da se zarad čuvanja osobe komesarove izašlje u susret do Pešte dovoljan broj vrsnih, oružanih Novosađana. Varoš izabere iz svoje sredine 30 najuglednijih stanovnika Srba i katolika, koji na dobrim konjima, a pod svetlim oružjem, na čelu sa Srbinom Savom pl. Nikolićem, lajtnantom narodne milicije, krenuše na put, te iz Pešte, iz kuće grofa Baćanjija, s pompom dopratiše komesara u Novi Sad. Komesar, stigavši u varoš, iskao je pre svega spisak imena sviju stanovnika, kako Srba tako i katolika, zajedno s kućama i dobrima njihovim, izuzev podanika turskog carstva. Iskao je također i spisak opštih varoških dobara i beneficija građanskih u varoši i izvan nje, da se vidi koliki su prihodi i koliki u budućnosti mogu biti.
Za prve magistratlije komesar je potvrdio sledeća lica: birov (sudija) Ignac Hajl, pivar i nemeš (plemić); varoški kapetan (šef policije) Sava Nikolić, lajtnant, nemeš; on se na prvoj sednici magistrata zahvalio, a na njegovo mesto potvrđen Đorđe Čamandeli (Čemadelj), takoće lajtnant u vojsci. Za senatore su bili potvrđeni: Jozef Tir, komorski išpan; Pantelija Milanković, dželebdžija (trgovac govedima i kasapin); Tomas Anderle, apotekar; Stoić Bogdanović, dželebdžija; Joanes Meser, kotaričar; David Racković, dželebdžija; Matijas Pršl, cipelar; Lazar Rubešić, provizur (privremeni upravitelj) futoškog spahiluka, nemeš; Georg Miler, rezač; Mihajlo Rašković, trgovac i Jozef Štvrtecki, čizmar, nemeš.“
Plate su tada bile: novosadskom birovu 200 forinti šajna, kapetanu 150, a senatoru po 100 forinti šajna godišnje. Rajković primećuje da uz ovakve plate, ma kakva jeftinoća bila, jedva se mogao kraj s krajem sastavljati.
Za Davida Rackovića Rajković kaže da se za njega u starim dokumentima veli kako je bio ,,čovek sposoban, književan, koji govori različite jezike“. Rackovićeva kuća je bila stecište prvih srpskih književnika i obrazovanih ljudi onoga doba: arhimandrita manastira Kovilj Jovana Rajića, direkora školskog Avrama Mrazovića, prvog Srbina advokata novosadskog i fiskala nekoliko fruškogorskih manastira, prvog novosadskog štampara i književnika Emanuila (Manojla) Jankovića i drugih. Racković je četiri puta bio biran za varoškog sudiju (birova). Umro je kao starac od preko osamdeset godina 1793. godine, kao jedan od najuglednijih Novosađana.
Senator Lazar Rubešić senatorovao je do 1756. godine, kada ga je novosadski fiskal baron Josif Demkovič mlađi denuncirao na dvoru da Rubešić navodno potajne sastanke ima sa Dimitrijem, Dimom Horvatom, ruskim carskim kapetanom u vezi sa iseljavanjem Srba u Rusiju. Horvat je 1755. godine kratko vreme boravio u Novom Sadu, gde je izvesno vrbovao nezadovoljnike za preseljenje u Rusiju. Carica je poverovala u optužbe i Rubežić biva svrgnut sa senatorske pozicije. Neko vreme zatim boravio je u Pešti, zatim bio interniran u Beč, dok mu najzad ne pođe za rukom da 1759. godine umakne u Rusiju. Tamo mu je bio priznat čin kapetana. U Novom Sadu ostali su mu žena i deca, i vlasti su mu zbog nekih dugova popisali odelo i oružje. Iz tog popisanog inventara Rubežićevih stvari, koji je sastavljen na srpsom jeziku, imamo priliku da vidimo kako su se odevali prvi novosadski senatori.
Popis odela glasio je:
Jedna čurdija crne čoje sa zlatni dugmeti i ilikama, crnim felberom postavljena i bogazlukom opervažena. Jedna dolama plavetna od čoje ačik s portom belim, sa srebrni dugmeti s karšiluci i pantaliri i lanci 20 pari, i jedan par kopči ispod dugmeta veliki, i na rukavi 30 par kopči, i nakraj kopči po jedna pavta. Jedna dolama plavetne čoje dunkl boje, sa srebreni 16 dugmeta i ilikama pozlačenim sa obadve strane. Jedne čakšire od čoje ačik s portom srebrenim, i na njima 22 para kopči srebreni, i na kraj kopči po jedna pavta. Jedan svilen pojas sa škofijom crnog gajtana. Jedan pojas od svile karmazin uvijen s belom šijuvijom. Jedan pojas zelenog kamelhara s karikama srebrenima cincarskog posla. Jedan par čizama žuti. Jedan kalpak sa zerdavom, čoja merkren (mergrin, zelena kao more). Jedan kalpak stari od čoje crvene. Deast košulja s taclijama. Jedna palica srebrom okovata.
Od oružja u spisku se pominju:
Jedan par srebrom okovati pištolj u silaj. Jedna sablja, široka moskovka. Jedan andžar srebreni i pozlaćeni korica na četir ćoška. Jedna flinta španska za lov. Jednaflinta turska. Jedan štuc turski žeferli.
Život grada plemića
Statutom slobodne varoši naselje dobija samoupravu kroz srpsko-nemački Magistrat i značajne povlastice za svoje građanstvo, prvenstveno u zanatima i trgovini. Sa novim statusom naselje je dobilo i novo ime Poveljom o slobodama carice Marije Terezije od 1. februara i njenom instauracijom (proglašenjem koje je doneo pl. Medljanski) 15. marta 1748. godine Petrovaradinski Šanac postao je Neoplanta, kako ga je nazvala sama vladarka i kako se pojavljivao u zvaničnoj dokumentaciji, na nemačkom, Neusatz, na mađarskom, Ùjvidék; Grci su ga zvali Neofiton a pisali Νεοφύθωn, dok je na jeziku većinskog srpskog stanovništva mladi grad dobio ime koje i danas nosi, Novi Sad. Srbi nisu imali pravo da svojim nazivom zvanično imenuju svoj grad. Oni su ga nezvanično nazvali Novi Sad, što će zbog dvotrećinske dominacije Srba veoma brzo biti najčešće korišćeno ime u neslužbenoj upotrebi njegovih stanovnika. Ime znači novi zasad vinograda, što ukazuje na značaj fruškogorskog vinogradarstva među šanačkim Srbima. Najstariji upotrebni primer srpskog imena Novog Sada nalazi se na vertikalnoj grobnoj ploči uzidanoj na spoljnom zapadnom zidu Nikolajevske crkve, gde je na kamenoj ploči uklesano (danas jedva vidno) da je tu 1749. godine sahranjen izvesni Simeon Radonić, graždanin Novog Sada.
Novi Sad nije više bio graničarsko naselje pod komandom Ratnog saveta, niti stanište ubogih komordžija, već varoš koja je postavljena u isti administrativno-pravni položaj sa vodećim gradovima Ugarske, Peštom, Budimom i Požunom. Mladi je grad počeo da živi po uzoru na ostale slobodne gradove, pod stalnim nadzorom Namesničkog veća u Požunu (mađarski Pozsony, nemački Pressburg, danas Bratislava) i Pridvorne ugarske komore u Beču. Slobodu grada garantovala su dva dokumenta koje je izdala sama carica, Povelja o slobodama i Privilegije od 20 članova. Šesti član Privilegija govori o pravu građanstva da slobodno bira svoj Magistrat ili Unutrašnji senat, sastavljen od 12 senatora i velikog sudije (suca ili birova), i svo drugo neophodno činovništvo.
Pored Magistrata postojao je u strukturi gradske vlasti i niži upravni organ, Spoljni senat, sastavljen od dvadesetpetorice izabranih muškaraca. Spoljni senat formalno je kontrolisao rad Magistrata i dopunjavao ga u slučaju ostavke, smene ili smrti nekog od članova. Izbrano obštestvo bilo je počasno telo i činilo ga je 60 uglednih građana, biranih doživotno. Najviši gradski činovnici su, pored velikog sudije bili još veliki beležnik, gradski kapetan, a od 1788. godine i gradski načelnik, burgermajster. Prvi gradski sudija Novog Sada bio je pivar Ignjac Hajl, beogradski Nemac rodom iz Moravske, prvi gradski kapetan bio je Srbin, Sava Nikolić, bivši graničarski oficir; prvi gradonačelnik Novog Sada (gradski načelnik, bürgermeister), bio je takođe Srbin, Dimitrije Bugarski. Prvi Srbin koji je od maja 1752. do aprila 1756. godine vršio dužnost velikog sudije bio je bogati i ugledni Pantelija Milanković.
Kolektivno plemstvo koje su građani Novog Sada kupili za velikih 80.000, odnosno zbog visokih kamata za još većih 95.000 forinti, poslužiće kao čvrsto uporište životnoj snazi i blagostanju većine žitelja grada. Grad je slobodom dobio i kolektivno plemstvo, i kao svaki plemić imao je grb, zastavu, određenu teritoriju koja je bila omeđena opkopima sa kapijama (trošarinama), sa tačno utvrđenim mestima za ulazak i izlazak iz grada. Građani su imali slobodu kretanja širom feudalnog carstva i koristili su plemićke privilegije u trgovanju i zanatlijskim poslovanjima.
Kako kaže prof. Čedomir Popov, tu sumu su mukom namakli i prikupili zajedno novosadski Srbi trgovci stokom i Nemci zanatlije. Novosađanima nije bilo nimalo lako da dođu do tako velikog novca, ali dok su se kod bečkih bankara zaduživali pod nepovoljnim uslovima, dobro su znali da za veliki novac kupuju isplative slobode i benefite. U pravnoj terminologiji monarhije sticanje gradskih sloboda nazivalo se elibertacija, oslobađanje, i ono je svojim nosiocima davala široku lepezu slobodnog delovanja.
Elibertacija je gradu ponajpre donosila ekonomsku i finansijsku samostalnost ubiranjem prihoda od krčmi i kasapnica, od pijaca i vašara, od pivara i pecara, od vodenica i mlinova, sve to u korist gradske blagajne. Zatim, bilo je tu i pravo na uvećavanja privrednih delatnosti i ulaganja u razne korisne poslove, kao i mogućnost samostalnog biranja lokalne upravne i političke vlasti, što je širilo prostor za raznovrsne kreativne inicijative, kako na ekonomskom tako i na kulturnom polju. Najzad, kupljene slobode davale su pravo vršenja samostalne sudske vlasti, tj. pravo da sam grad i njegovi sudovi osuđuju svoje krivce malom i velikom globom, veće grešnike na aps, privođenje na sramni stub, ali i na najstrašniju kaznu, na smrt mačem i vešalima.
Grad-plemić je za svog gospodara imao samo Krunu, a ne bilo kog drugog vlastelina-plemića, ili županiju. U srpskom prepisu Povelje slobodnog kraljevskog grada povodom ovoga se kaže:
Magistrat i graždani mu, zbirnim imenom uzevši, da se smatraju za prave i nesumnjive plemiće (…) a putni list od varoši zakonito izdan, sa uobičajenim dole potpisanim pečatom voštanim snabdeven, ima se graždanima, kad putuju svuda primati kao valjan i verodostojan.
Status podoban plemićkom položaju davao je slobodu putovanja i kretanja bez obzira na feudalna ograničenja koja su važila za običan svet iz provincijala sine nobilitatis, snobove. Sve privilegije koje idu uz plemićki položaj bile su od životne važnosti da se u gradu razmahnu poslovanja, bez obzira da li je u pitanju bila trgovina ili zanatstvo. Novosadske zanatlije su svojim proizvodima direktno, bez posebnih dozvola, snabdevali veći deo Bačke i severni Srem, Šajkaški bataljon i garnizon Petrovaradina.
Naseljavanje Novog Sada u drugoj polovini XVIII veka
Četvrti sloj novosadskog stanovništva čine doseljenici koji su se u grad naselili posle 1748. godine. Jedni su dolazili iz ugarskih krajeva kao slobodni naseljenici i ostajali u Novom Sadu, dok su drugi stizali iz susedne Turske kao pečalbari ili emigranti. Većina naseljenika iz Ugarske trajno je ostajao u Novom Sadu, dok je manji broj pečalbara i emigranata raznih vrsta ovde boravio samo privremeno. NJih je teško pobrojati jer kada bi se situacija smirila i stanje u Turskoj postalo podnošljivo, većina njih bi se vraćala u zavičaj, ostavljajući u Novom Sadu samo grobove svoje pomrle rodbine. Sobom su odnosili krštena pisma svoje u Novom Sadu rođene dece i drugu ličnu dokumentaciju koja bi potvrdila njihov boravak u gradu. U zvaničnim spiskovima novoprimljenih građana, Cathalogos neo adlestorim siviim, pisanih između 1756. i 1780. godine zabeleženo je 240 pridošlih stanovnika, ali to ni približno nije potpuni podatak jer pridošlice koje su došle bez ikakvog kapitala nisu bivale evidentirane. Upisano je doseljenih katolika 106 duša, koje su u etničkom pogledu bile heterogeni jer su dolazili iz Austrije, Češke, Bavarske, Majnca, Alzasa i iz Italije; u ovoj fazi naseljavanja po prvi put sa padina Visokih Tatri organizovano dolaze Slovaci – evangelisti. Pravoslavnih je stiglo 134, ponajviše iz Moskopolja i Katranice, Skoplja i Bitolja, ukupno pedeset dvoje, ali bilo je došljaka i iz Hercegovine, iz Erdelja (Cincari Kodeoci), Banata i Bačke. Razumljivo je što su među pravoslavnim naseljenicima najbrojniji bili Cincari iz Moskopolja, jer se u to vreme desilo prvo od tri razaranja ove bogate cincarske varoši (1769).
Prilikom poslednjeg rata koji je Austrija sa Turskom vodila 1788. i 1789. godine, u Novi Sad je stigao novi talas naseljenika, peti po redu u osamnaestom veku. Opet su emigranati i izgnanici bili hrišćani, većinom iz Makedonije, Grčke i Albanije, ali ih je bilo i iz Šumadije, Pomoravlja i austrijskih gradova na granici sa Turskom (Zemun, Mitrovica, Pančevo i dr.). Austrija je bila pripravna za vanredne situacije koje je rat izazvao i dobro je organizovala prihvat i smeštaj izbeglica. Namesničko veće u (od 1784. godine u Budimu), izdalo je naredbu vojnim vlastima da pomognu useljavanje radno sposobnog stanovništva, ali da pripaze, jer se može desiti da sa njima, krišom, pređu i Cigani skitnice. Svejedno, treba i Cigane lepo predusresti i naseliti, ali tako da to ne škodi javnoj bezbednosti.
U naredbi se nalaže da se pripazi na prestupnike Rome koji su ranije bili hvatani u nezakonitim radnjama i proterivani, ali se sugeriše da i njima treba omogućiti pošten rad i priliku da zarade za život. Do marta 1789. godine u Novi Sad se uselilo 163 izbeglice, među kojima je bilo najviše Srba, Cincara i Grka, od kojih su neki zbog nesigurne granice došli iz Zemuna i Mitrovice; pored pomenutih Roma, u Novi Sad su izbegla i četiri Turčina, ili Cigana muslimana, koji su notirani kao Ibraihim i tri druga.
Poslednjih godina XVIII veka u velikom broju u grad stižu baštovani i bostandžije i Magistrat ih naseljava po rubnim kvartovima. Ovi poslednji došljaci su uspeli da pokupuju preostale ratarske površine oko grada, na kojima su gajili bostan i povrće, pa je Novi Sad ubrzo u njima dobio ekonomski jak i napredan stalež. Baštovani, rotkvari i bostandžije, većinom su bili poreklom iz Srema i Banata. Prvo su se naselili u podbarski kraj, ali kada je suvih placeva ponestalo, naseljenici su uz dozvolu Magistrata formirali novi kvart zapadno od Podbare, koji je po delatnosti svojih stanovnika dobio ime Rotkvarija. Na kraju je naseljen i međuprostor između Podbare i Rotkvarije, oivičen temerinskim i kisačkim pravcima, kasnije nazvan Salajka. Doseljenici u dva novoformirana kvarta su bili gotovo isključivo Srbi i njihov dolazak je u etničkom pogledu značajno podigao brojnost pravoslavnog stanovništva. Poslednji su pristigli baštovani i bostandžije iz Banata i formirali svoj kvart zapadno od Rotkvarije. Ovaj čisto pravoslavni kvart nazvan je prema svojim naseljenicima, Banatić. Baštovani su za kratko vreme stvorili jak i prosperitetan privredni stalež, koji će igrati važnu ulogu među Srbima u Novom Sadu.
Do dolaska bostandžija u Novi Sad, grad se razvijao bez ikakvig plana i reda, održavajući izgled tipične balkanske kasabe. Po položaju ulica, po načinu zidanja najstarijih kuća u čaršiji i izraženom orijentalnom duhu videlo se da su novosadsku varoš osnovali trgovci i zanatlije poreklom iz turskih krajeva na Balkanu. Još šezdesetih godina XVIII veka u Novom Sadu dve trećine kuća je bilo od naboja, uglavnom pokrivenih trskom, ređe šindrom, a ni svaka deseta crepom. Mnoge su bile tipično orijentalnog tipa, sa trgovinama ili zanatskim radionicama sa ulične strane, na koju su gledali ćepenci, istočnjački prozori sa kapcima. Spratne dvorišne zgrade protezale su se iza trgovine duž avlije i u njima se stanovalo i držane su magaze. Na spratu su štrčali doksati na koje se stizalo škripavim basamcima. Ulice su bile uske i krivudave, natkriljene strejama kuća koje su se gotovo dodirivale na sredini ulice. Mihajlo Polit-Desančić u svojoj knjizi Pokojnici opisuje novosadsko gradsko jezgro iz vremena svoje mladosti i kaže da, kada je padala kiša, moglo se ići po suvom celom dužinom Dunavske i Ćurčijske ulice. Dolaskom bostandžija donekle je uveden red u arhitekturu grada. Oni su svoje kuće panonskog tipa gradili od naboja, a bogatiji ljudi, trgovci i članovi gradskih vlasti, od ćerpiča. NJihove kuće su ušorile grad, formirale su pravilne i široke ulice koje će vremenom postati urbanistički uzor, njihove trase će poslužiti za formiranje novih i funkcionalnih gradskih četvrti. Dolaskom bostandžija i baštovana u šestom grupnom dolasku naseljenika završeno je masovno naseljavanje Novog Sada u osamnaestom veku.
Kulturna misija Novog Sada
U mladom naselju je usled brojnosti Srba, Cincara i Grka dominirao pravoslavni duh Balkana. Emanuilo Janković, jedan od prvih Srba prosvetljenih evropskim prosvetiteljstvom, o Novom Sadu je još 1790. godine rekao da je na njegovim plećima velika kulturna misija, jer je središte srpskog naroda. U šarolikoj etničkoj smesi koja se u novosadsku varoš slivala, bilo je, kako kaže Stanoje Stanojević, mnogo smisla i za potrebe srca, duše i mozga. Veoma je važno to što su trgovci i zanatlije, pravoslavni i katolici, protestanti i Jevreji, trošeći se u napornom radu, znali da je najvažnije svoje potomstvo nahraniti i podići, ali i da je takođe važno vaspitati ga, pružiti mu što bolje učitelje i škole, voditi ga da se Bogu pomoli u što lepšim i većim hramovima, rečju, obezbediti mu telesnu krepkost i usmeravati ga ka duhovnim visinama. Zarad svojih uzvišenih stremljenja članovi svih verskih zajednica grada bili su spremni da podnesu velike žrtve, uz koje je grad postajao kulturno jezgro svih njegovih žitelja, posebno Srba.
Nije Novi Sad imao podjednak kulturni značaj za sve njegove narode: pored Beča, Berlina, Halea, Lajpciga, ili Minhena, univerzitetskih centara gde je bujala Hochkultur, kakva li je bila kulturna uloga malog Neusatza za nemački narod? Kako bi malobrojnim novosadskim Mađarima Újvidék mogao da se meri sa kulturnim i naučnim ugledom jedne Pešte, Debrecina ili Požuna? Novi Sad je svojim Nemcima i Mađarima bila jedna mala i draga varoš u koju su se doselili, zajedno sa pravoslavnim sugrađanima živeli i radili, osnivali porodice, rađali i podizali potomstvo i sahranjivali svoje pokojne. Ipak, ova varoš nije za njih imala veći kulturni značaj.
Kod Srba se stvar bitno razlikuje: čitav jedan vek i nešto više Novi Sad njima služi kao okvir u kome će spojiti svoje duhovno nasleđe sa kulturnim vrednostima Jugoistočne Evrope, ali sačuvati sve svoje vredne osobenosti. Pogodovala im je blizina Karlovaca, njihovog duhovnog središta, ali da bi postali punoletna evropska nacija bilo je preko potrebno uzdizanje njihovog građanstva u dominantnu narodnu snagu. U tu svrhu poslužili su im ambijenti slobodnih gradova Novog Sada i Sombora, u kojem će se kao i u Budimu i Sentandreji, tokom XVIII veka uz pomoć zanatstva i trgovine steći prva bogatstva Srba, kao najvažnijeg preduslova za uzdizanje kulture i formiranja srpskog građanskog sloja. Unutar stabilnog, ali ne uvek prijateljski nastrojenog državno-pravnog mehanizma habzburške države i više ili manje dobronamernog okruženja, znameniti Srbi započeće misiju stvaranja sopstvene kulture, sa kojom će njihov narod konačno ući u društvo evropskih naroda.
Doseljeni sa raznih strana, pravoslavni Srbi su se postepeno, ne bez muke i otpora, prilagođavali drugačijim civilizacijskim pravilima, te drugačijem kulturnom i društvenom ambijentu od onoga u kojem su do tada živeli. Pored Beča, Pešte, Sentandreje i Trsta, i u Novom Sadu je započeo proces srpske evropeizacije. Ilustracije radi citiraću reči Dejana Medakovića:
U tom vrtlogu najrazličitijih zbivanja izvršen je proces srpskog prilagođavanja zapadnoevropskoj kulturi u Podunavlju… Kratko rečeno, upravo na ovim dunavskim putevima rođena je moderna srpska kultura.
Prvi korak u kulturnom usponu većinskog stanovništva Novog Sada bio je podizanje hramova: već poslednjih godina XVII, ili možda prvih godina XVIII veka, podignut je u Petrovaradinskom Šancu hram Svetog velikomučenika Georgija, odnosno Saborna crkva; već 1703. godine u porti ove crkve radi srpska narodna veroispovedna škola. Varoš dobija na duhovnom značaju kada je u doba episkopa Stevana Metohijca sedište srpske pravoslavne episkopije preneto iz Segedina u Novi Sad, tada Petrovaradinski Šanac. U Šancu je 1722. godine održan narodno–crkveni sabor, zatim ovde je otvorena prva srpska srednja škola u čitavoj Ugarskoj 8. septembra 1731. godine, koja se punim imenom zvala Petrovaradinska roždestvo-bogorodičina škola latinsko-slavenska. Škola je bila kombinacija pravoslavne bogoslovije i klasične gimnazije, a osnovao je tadašnji bački episkop Visarion Pavlović. Kroz Latinsku školu prošlo je stotinu đaka, što je srazmerno onom dobu bio veliki broj učenika, među kojima je bilo priličan broj devojčica, što govori o zastupljenoj polnoj ravnopravnosti unutar srpskog građanskog društva u povoju. Prosvetno-vaspitni rad Latinske škole trajao je do 1789. godine, i nastava je sve vreme izvođena na latinskom jeziku i po evropskim obrazovnim standardima.
Tokom tog vremena formiran je prvi sloj obrazovanih Srba koji je dobio osnovno klasično obrazovanje i bio spreman da svoje školovanje nastavi na bilo kom univerzitetu u Evropi. U ovoj školi će, između ostalih, učitelji biti dve znamenite ličnosti srpske kulture XVIII veka: Jovan Rajić, pisac prve moderne srpske istorije i Zaharija Orfelin, svestrani književnik, kaligraf, bakrorezac i autor prvog srpskog bukvara. Sledi neuspeli pokušaj vladike Visariona da 1741. godine na mestu veroispovedne škole osnuje prvu srpsku visoku školu, Duhovnu akademiju. Osamdesetih godina XVIII veka (ako ne i ranije) otvorena je škola na grčkom jeziku, prvobitno predviđena za decu novosadskih Grka i Cincara, koju su kasnije pohađala i bogatija srpska deca.
Kulturni korak od sedam milja bio je početak rada Velike srpske pravoslavne gimnazije. Tu su se prvobitno na nemačkom, a kasnije na srpskom i klasičnim jezicima spremale napredne generacije srpske omladine za akademsko obrazovanje. Vratiće se sa univerzitetskog školovanja mladi obrazovani Novosađani u grad svoga rođenja kao svršeni lekari, advokati, inženjeri, profesori i unaprediti zajednički duh svojim znanjem, stručnim i kulturnim delovanjem. Sa univerziteta širom Evrope donosili su podjednako ideje konzervativizma i liberalizma, koje će ugraditi u svoje vizije i napore za kulturni i politički uspon svoga naroda. Sabiranje bogatstava i uvećavanje kulturne baštine uzdići će Novi Sad na poziciju najjačeg kulturnog uporišta Srba. U tom periodu srpska kultura će postati bogatija i jača, pored Velike srpske pravoslavne gimnazije (1810), i za Srpsku čitaonicu (1845), Srpsko narodno pozorište (1861) i kulturni stožer Srba, Maticu srpsku (preseljenu u Novi Sad 1864. godine). U Novom Sadu je u to zlatno doba izlazio srazmerno velik broj novina i časopisa na srpskom jeziku, istovremeno čak devet publikacija. Ova varoš je darivala kulturi svoga naroda prve intelektualce u mnogim društvenim oblastima, kao i političke borce za nacionalni uspon srpstva. Viševekovnu tminu srpskog usuda konačno je odagnala jarka i blještava svetlost dveju moćnih luči: prosvetiteljstva Novog Sada i Srpske revolucije pod Karađorđem.
U usponu novosadske varoši od graničarskog Šanca do snažnog kulturnog centra Srba, ne samo u Ugarskoj, već i širom Balkanskog poluostrva, veliki doprinos da li su Jelini, Grci i helenizovani Cincari. Jelini su se kao trgovci doseljavali sa juga, pojedinačno ili u grupama, sa sobom u našu ravnicu donosili neke nove životne vrednosti: preduzimljivi duh Orijenta, mudrosti antike, kolektivno lukavstvo i iskustvo neophodno za opstanak, kao i svoje lične vrednosti. Duboko u pravoslavnoj veri i vizantijskoj tradiciji, Grci i Cincari vremenom će se sjediniti sa jednovernim starosedeocima slovenskog porekla: graničarima i paorima, zanatlijama i čelebdžijama, kao i sa ratobornim i visprenim dinarcima pridošlim u Petrovaradinski Šanac i Racku varoš iz Raške oblasti, Pomoravlja, Hercegovine, Bosne, Like, Crne Gore i drugih krajeva Balkanskog poluostrva. Iz ove mešavine dobiće se prvi sloj srpskog građanstva, koji će vrednim radom prvo sebi stvoriti osnovne uslove za normalan život, a zatim će podići svoj grad iz baruština i trske, školovati svoju decu i napredovati. Srbi će u zajednici sa Grcima i Cincarima, nekada bratski složno, a nekada uz trzavice i sukobe, uložiti mnogo truda, emocija i novca da zajednički Novi Sad postane poznat kao Srpska Atinica…
Korišćena literatura i izvori:
Slavko Gavrilović, Prilog istoriji Podunavske vojne granice oko sredine XVIII veka, Zbornik Matice srpske za istoriju, 16, Novi Sad 1977.
Miroslav M Jovičin, Jelini starog Novog Sada kao deo grčke dijaspore, Novi Sad, prvo izdanje 2013.
List Dan, novembar 1935, Novi Sad.
Ostavi komentar