Autorka: Jovanka Simić, novinarka
Kroz svoju istoriju dužu od tri veka (prvi put pomenut je 1694, dve godine pošto je počela gradnja Petrovaradinske tvrđave), Novi Sad je u nekoliko navrata menjao ime. Najpre su ga nazvali Racka (srpska) varoš,a zatim je preimenovan u Petrovaradinski šanac.Ime Novi Sad (Neoplanta) datira iz 1748. godine.Gotovo vek docnije,uvrežio se još jedan naziv – „Srpska Atina“. To je i danas drugo ime Novog Sada.
Za to drugo ime, zapravo sinonim za zlatno doba razvoja duhovnosti i kulture Novog Sada, zasluge pripadaju Fazanovoj ulici (danas NJegoševoj), gostionici „Bela lađa“, gradonačelniku Svetozaru Miletiću i njegovom prijatelju Stevanu Jeliniću Ćebendi, zanatliji.
Svetozar Miletić (Mošorin, 1826–Vršac, 1901) advokat, novinar i vođa Srpskog narodnog pokreta bio je najveći političar Srba u Austrougarskoj. Marta 1861. postao je gradonačelnik Novog Sada, najmlađi u istoriji grada. Prvi saradnici u Magistratu bili su mu Jovan Jovanović Zmaj i Jaša Ignjatović. Miletić je proglasio srpski jezik zvaničnim i ukinuo nemačku realku.
Mada je imao apsolutnu podršku Magistrata, ugarska vlada ga je suspendovala 1862. jer je te godine priredio proslavu 100. godišnjice rođenja Save Tekelije (Arad, 1761–Pešta, 1842), prvog srpskog doktora pravnih nauka, plemića i osnivača Tekelijanuma, jedne od naših najvećih zadužbina. Iste godine Miletić se kao predsednik Srpske čitaonice (osnovane 1845) založio da pod njenim okriljem zaživi Srpsko narodno pozorište. Sve navedeno, zajedno, bilo je povod za smenu gradonačelnika i vođe Narodnog pokreta.
Drugi mandat dobio je 1867. godine ali i on je trajao kratko, svega jedno leto. Kao što je dobro znano, ne meri se uspeh gradonačelnikovanja po dužini mandata, već po dostignućima koje je ostavio narednim generacijama. Zato je ime Svetozara Miletića zlatnim slovima upisano u istoriju ovog grada.
Hroničari su zabeležili da je u novosadskoj „Beloj lađi“, jednoj od najstarijih gostionica u varoši u drugoj polovini 19. veka, stolovala srpska kulturna i politička elita. Tu su neretko padale i važne strateške odluke, pretresana su mnoga pitanja koja su mučila Srbe u Ugarskoj. Iz stare zgrade Matice srpske (porušene u 20. veku) prelazilo se u „Belu lađu“ pre i posle donetih odluka njenih čelnika, na nastavak debate. Dolazili su pisci, slikari, sudije, advokati, trgovci, činovnici, glumci, zanatlije, zemljoradnici…
Nezamislivo je bilo doći u Novi Sad, a ne posetiti znamenitu „Belu lađu“. Nazivali su je nekom vrsta srpskog univerziteta, jer su intelektualci bili njeni najučestaliji gosti. Ovde se dolazilo sa cilindrom na glavi, a znalo se i ko za kojim stolom sedi.
U „Beloj lađi“ su se mogli sresti: Vladimir Jovanović (1833–1922), osnivač Liberalne stranke u Srbiji i predsednik Srpskog učenog društva, Svetozar Marković (1837–1875), osnivač Socijalističkog pokreta u Srbiji, LJuben Karavelov (1837–1879), bugarski političar i književnik, Svetozar Miletić (1826–1901), osnivač i predsednik Ujedinjene omladine srpske, advokat, novinar i gradonačelnik Novog Sada, Jovan Jovanović Zmaj (1833–1904), pesnik i urednik nekoliko listova, Laza Kostić (1841–1910), pesnik, prevodilac i pravnik, Jakov Ignjatović (1842–1888), književnik, Đura Jakšić (1832–1878), pesnik i slikar, Novak Radonjić (1820–1890), slikar i pisac, Kosta Trifković (1843–1875), komediograf, Mihajlo Polit-Desančić (1833–1920), pisac i političar, Jaša Tomić (1856–1922), političar, Antonije-Tona Hadžić (1833–1917), književnik i upravnik SNP…
U takvoj atmosferi tokom jedne večerinke, Novi Sad je prekršten u Srpsku Atinu, a kumovao je novosadski zanatlija Stevan Jelinić Ćebenda, arendator, kako je uz njegovo ime navedeno u knjizi članova Matice srpske.
Kao vatreni pristalica narodnjaka, on je u „Beloj lađi“ često sedeo u društvu gradonačelnika Miletića. U jednom razgovoru o kulturnom procvatu novosadske varoši u drugoj polovini 19. veka, čulo se poređenje sa Atinom, kulturnim i naučnim centrom antičke epohe.
– Dobro kažeš, prava je srpska Atinica! – dodao je, kažu, na ove Jelinićeve reči gradonačelnik Miletić.
Ovakvo predanje o mestu i nastanku imena „Srpska Atina“ živi već dva veka, prenose ga Novosađani s generacije na generaciju, a pisani trag o „Srpskoj Atinici“ ostavio je jedino LJubomir Lotić (1865–1946), učitelj, pisac, prevodilac i dugogodišnji službenik Matice srpske.
U fusnoti članka „Spomenici novosadske trgovačke omladine 1902– 1932.“ Lotić je naveo da je istraživao poreklo nadimka Srpska Atina te da ga je to traganje dovelo do profesora i funkcionera Matice srpske Milana A. Jovanovića Babe. On je Lotiću otkrio da je drugo ime Novog Sada poteklo upravo i konkretno od Stevana Jelinića Ćebende.
Gostionica „Bela lađa“ u kojoj je skovano ime Srpska Atina, u 20. veku izgubila je značaj, a potom i prvobitnu namenu. U njoj je najpre bilo smešteno javno (tursko) kupatilo, zatim kupleraj, pa niz preduzeća i na kraju se nastanila gradska inspekcija. Poslednjih godina zgrada je oronula i prazna. Prepreka njenom obnavljanju i eventualnom pretvaranju u svojevrstan mini-muzej „Srpska Atina“ je administrativno–vlasničke prirode.
Da li se Novi Sad zaista baš one večeri u „Beloj lađi“ kada je ona bila na vrhuncu slave, zakitio imenom Srpska Atina ili su ga viđeniji Srbi i ranije ponekad tako doživljavali i oslovljavali, nije od presudnog značaja bilo ni Miletićevim i Ćebendinim savremenicima, a ni nama danas, kao što neće biti ni budućim Novosađanima. Poređenje sa Atinom, proizašlo je iz činjenice da je Novi Sad u 19. veku bio kulturni, politički i društvni centar srpskog naroda, središte celokupnog srpstva.
Početkom 19. veka, srpski prosvetitelj i reformator pravopisa Vuk Stefanović Karadžić rekao je da je Novi Sad najveće srpsko opščestvo na svijetu, a Jovan Skerlić je zabeležio da se u Novom Sadu tada pisalo i mislilo za ceo srpski narod. Jer, Srbija je tada bila pod tuđinskom vlašću, a Novi Sad središte nacionalnog identiteta, razvoja političke i kulturne misli i najveći grad nastanjen Srbima.
Novosadska varoš 1820. godine imala je više od 20.000 duša, od kojih su dve trećine bili Srbi. Značajan je još jedan uporedni detalj – Atina je svoj najveći procvat imala kada je Grčka bila slobodna država, a naš grad taj nadimak stekao je pod tuđom vlašću, kada Srbi nisu imali sopstvenu državu, a narod svom snagom nastojao da očuva nacionalnu svest o identitetu.
U tadašnjem Novom Sadu, najznačajniji je bio Narodni pokret, koji je predvodio dr Svetozar Miletić a njegov list „Zastava“ imao je jak uticaj na javno mnjenje ne samo među Srbima u Ugarskoj, već i u kompletnom srpskom narodu.
O duhovnim, kulturnim i političkim temeljima postavljenim u Novom Sadu tokom 18. i 19. veka, svedoče i ovi podaci: 1703. godine u porti Crkve Svetog Đorđa već je postojala osnovna škola koju je vodio meštar Sava, a 1741. vladika Visarion Pavlović podiže školu (današnja Jovina gimnazija). Knjige su donete iz Rusije, pa je ona radila kao duhovna akademija po programima Kijevske duhovne akademije.
Ključni čovek novosadske gimnazije bio je Dionisije Novaković, jedini Srbin koji je završio akademiju u Kijevu. Emanuil Janković nastojao je da osnuje srpsku štampariju, ali nije dobio dozvolu, pa je 1790. otvorio nemačko-francusku knjižaru. NJegove knjige na francuskom i nemačkom jeziku imale su kupce, što govori o visokom obrazovnom stepenu tadašnjih Novosađana.
Grad su pohodile i putujuće pozorišne trupe, mahom iz Nemačke, a 1815. godine Joakim Vujić je u Novom Sadu doživeo prave ovacije sa predstavom „Karađorđe, vožd srpski“. Nekoliko godina pošto je u Novom Sadu 1861. nastalo Srpsko narodno pozorište, prvi teatar u Srba, knez Mihailo bio je oduševljen gostovanjem novosadskih glumaca u Beogradu. Pozvao je upravnika Jovana Đorđevića da i u srpskom prestonom gradu osnuje stalni teatar. Prihvatajući poziv kao čast i izazov, upravnik sa sobom odvodi i polovinu novosadskog ansambla. Sedam godina posle nastanka SNP, u Beogradu je zaživelo Narodno pozorište.
Krunski kulturni događaj zbio se 1864. godine kada je iz Pešte u Novi Sad preseljena Matica srpska, najstarija srpska kulturna i književna institucija novog veka, košnica srpskog pamćenja i kulture koju su najviđeniji Srbi toga vremena osnovali 1826. godine „na polzu srpskog roda“.
Ideja o preseljenju Matice pre 157 leta bila je odvažna, dalekovida i spasonosna u tadašnjem istorijskom trenutku. Pošto je Beč ukinuo Srpsko Vojvodstvo 1859. godine, naši sunarodnici su se suočili sa slabljenjem svog značaja u Pešti. Zato, kada je 1864. godine dozrela odluka da se Matica iz rasejanja pošalje kući, Novi Sad se prirodno nametnuo kao nova adresa, jer bio je najvažnije srpsko kulturno središte, tada mnogo jače od Beograda.
Još u 18. veku jedan putnik je o Novom Sadu zabeležio da je ovaj slobodni grad znamenit primer šta sve može da učini tolerancija i trgovina. Od samog nastanka, Novi Sad je bio višenacionalni grad. Najviše je uvek bilo Srba, ali i Mađara, Hrvata, Slovaka, Rusina, Grka, Cincara, Jevreja, Rumuna, Roma… Svi zajedno bojama svoje duhovnosti, tradicije i identita dosegli su vrhove kreativnosti u mnogim oblastima, a ponajviše u kulturi.
Plod te kreativne sinteze je i titula Evropske prestonice kulture koju ćemo proslavljati cele naredne 2022. godine. Biće to jedinstvena prilika da Novi Sad mnoštvom manifestacija tokom 12 meseci pleni neprekidnu pažnju cele Evrope.
LITERATURA
LJ. Lotić, Zanati, zanatlije i naš narod, Matica srpska (1901)
LJ. Lotić, Spomenici novosadske trgovačke omladine 1902–1932, Novi Sad (1933)
Dr V. Jovanović, Kafana Bela lađa u Novom Sadu, Godišnjak Muzeja Grada Novog Sada br 8 (2012)
Đ. M. Srbulović, Kratka istorija Novog Sada, Novi Sad (2000).
Ostavi komentar