JERMENI U NOVOM SADU

Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Jermeni su indoevropski narod koji je živeo na području Jermenske visoravni na Kavkazu. Svoju državu zvali su Jermenija i ona je, na prostoru Kavkaza, postojala još u prvom milenijumu pre nove ere. Jermenija je bila prva zemlja na svetu koja je oko 301. godine proglasila hrišćanstvo zvaničnom religijom. Od VIII do XX veka maloazijske teritorije naseljene Jermenima osvajali su Arapi, Persijanci, Mongoli – Tatari, Turci  Seldžuci i Rusi, što je imalo za posledicu stradanje velikog broja pripadnika ovog naroda i njihove obimne migracije u različitim pravcima. Tako se formirala jermenska dijaspora koja je obuhvatala brojne gradske kolonije, prvo po Maloj Aziji, Rusiji, srednjoj Evropi, Mediteranu, pa čak i Indiji, a u novijoj istoriji i u SAD, Francuskoj, Argentini, Australiji… Jermeni su važili za najbolje trgovce svog vremena, a trgovačke poslove obavljali su od Indije do Velike Britanije. Gde god da su živeli nastojali su da očuvaju zajedništvo, kulturnu i duhovnu tradiciju, kao i poseban način života.

Jermeni se prvi put pominju među Srbima u XIII veku, i to kao graditelji pravoslavnih hramova, naročito za vreme Svetog Save. U Beogradu je, tokom XVI veka, formirana jermenska kolonija i izgrađena jermenska crkva. Početkom XVIII veka, pod pritiskom jezuita, pokatoličeno je mnogo Jermena i 1742. godine osnovana je Jermenska katolička crkva. Beogradska jermenska kolonija prihvatila je katoličanstvo i nastavila slobodno da se bavi trgovinom i zanatstvom. Mnogi od tih Jermena uzeli su austrijsko državljanstvo, a pojedini su dobili čak i plemićke titule. Pravoslavni Jermeni našli su se u nepovoljnom položaju, pa su 1728. godine napustili Beograd i vratili se u Tursku. Pre nego što će Beograd pasti u turske ruke, Jermeni su evakuisani iz grada. Jermenski misionar iz venecijanske zajednice, mehitarista Jakov Erzerumski ukrcao se sa svojim sunarodnicima na lađe, 10. avgusta 1739, te krenuo put Zemuna, Petrovaradina i Budima. Tako su Jermeni, zajedno sa ostalim beogradskim izbeglicama (Srbima, Nemcima, Cincarima, Grcima i drugima) stigli u Petrovaradin i Petrovaradinski Šanac (današnji Novi Sad).

Tačan broj Jermena koji su se naselili u Petrovaradinskom Šancu, danas je nemoguće precizno odrediti. U izvorima se pominje cifra od 150 pripadnika ovog naroda. Međutim, Vasa Stajić smatra da je ova cifra preterana i da je navedena samo zato da bi se dobila pomoć iz Rima za podizanje crkve u Šancu. U prilog ovoj tvrdnji idu i podaci koje je Melhior Erdujhelji prepisao iz izveštaja Jermenske crkve. U njima se navodi da je 1763. u gradu živelo 36 Jermena, 1767. taj broj je povećan na 45, i tek 1798. godine zajednica je brojala 102.

Jermeni su se vrlo lako uklapali u lokalne sredine u smislu komunikacije sa pripadnicima drugih nacija, poštovanja državnih zakona i načina života. U privatnom životu su čuvali sećanje na svoje porodično, nacionalno i versko poreklo, pa čak i način oblačenja. U novosadskoj čaršiji prepoznavali su se po odelima tamnijih boja, kalpacima i fesovima, tamnim ogrtačima sa razrezanim rukavima, širokim pantalonama, dugačkim anterijama i crnoj ili drvenoj obući. Ekonomsku sigurnost i zavidno imovinsko stanje obezbeđivala im je prvenstveno trgovačko-zanatska delatnost u kojoj su se najbolje snalazili. Novosadski Jermeni otvarali su kafane, pekare, kupovali zemlju, bavili se juvelirstvom, a od XVIII veka mnogi Jermeni bili su gradski senatori, blagajnici, policijski i poštanski službenici. Zanimljivo je da pripadnike ovog naroda ne nalazimo među advokatima, lekarima ili profesorima, pa možemo pretpostaviti da im te profesije nisu bile privlačne. Neke jermenske porodice koje su u Novi Sad stigle iz Turske, Poljske i Transilvanije, prilagodile su svoja prezimena srpskom, nemačkom i mađarskom jeziku. Lako su se odlučivali na sklapanje braka sa pripadnicima drugih nacija i vera, a neretko su i preuzimali nova prezimena, smatrajući da će im biti korisna u trgovačkim poslovima i kontaktima sa strancima. Svom poreklu i jeziku vraćali su se prilikom pisanja testamenta. Novosadski Jermeni su bili pod okriljem Kongregacije mehitarista iz Venecije, potom iz Beča, i Rimokatoličke crkve. U Novom Sadu nisu imali svoju školu, tako da su jermenska deca pohađala nastavu na nemačkom jeziku, što je samo potpomoglo njihovu asimilaciju. Krajem XVIII veka broj Jermena u Novom Sadu dostigao je svoj vrhunac, da bi se u narednom periodu počeo lagano smanjivati. Prema podacima koje je ostavio Melhior Erdujhelji, u Novom Sadu je u period između 1806. i 1813. bilo evidentirano 70–75 Jermena, dok se 1849. godine njihov broj smanjio na 30. Posledica ovog velikog pada je bilo bezumno i bespotrebno bombardovanje Novog Sada sa Tvrđave 12. juna 1849. godine. U tom bombardovanju bila je uništena Jermenska crkva, a većina njenih vernika se preselila u Budim, Beč i Transilvaniju. Godine 1870. u Novom Sadu je bilo popisano 13 Jermena, a 1894. svega 6, ali su se oni vodili kao Nemci. Poslednji dokumenti u kojima se pominje jermenska nacionalnost u Novom Sadu, datiraju iz vremena Drugog svetskog rata, tako da je 1944. godine u gradu popisan samo jedan pripadnik ove zajednice.

Od vremena pokatoličenja Jermena u Beogradu, njihove duhovne vođe su stizale iz Venecije, a potom iz Beča. Naime, Bečka Kongregacija mehitarista preuzela je jurisdikciju nad novosadskom Crkvom Sv. Grgura Prosvetitelja polovinom XIX veka. Jakov Erzerumci je bio prvi i, možda, najznačajniji jermenski sveštenik, koji je uspešno organizovao evakuaciju svojih vernika iz opkoljenog Beograda, duhovno ih je organizovao u Petrovaradinu i Petrovaradinskom Šancu i organizovao gradnju njihovog prvog hrama 1743. godine. Pored njega, čuveni sveštenici Jermenske crkve bili su još Josif Vartan Ovsepjan Vaneci, naučnik i astronom i dr Gabriel Menevišjan, koji je znao deset svetskih jezika i koji je uobličio etimološki jermenski rečnik koji je preveden na sedam jezika.

Gradnja Crkve Sv. Grgura Prosvetitelja započeta je maja, a završena novembra 1746. i to sa skromnim sredstvima. Najveći priložnik bio je jedan od prvih Jermena koji su dobili novosadsko građanstvo – Jovan Čenazi (Ovanes DŽanazizjan), koji je zauzvrat dobio istaknuto grobno mesto unutar hrama. NJegova nadgrobna ploča preživela je bombardovanja hrama 1849, pa je nakon četvrt veka ugrađena u pod obnovljene crkve, gde se nalazila do konačnog rušenja 1963. godine, kada je polomljena i nije poznato gde su odneti njeni delovi.

Na mestu gde se nalazila Jermenska crkva završavao se komorski deo grada, koji je bio pod županijskom upravom i naseljen pretežno katoličkim stanovništvom. Tako su prve komšije Jermena bili Nemci, naseljeni oko Glavnog trga. Naime, Šanac je bio strogo podeljen na deo grada pod županijskom i pod vojnom upravom, gde je živelo većinsko pravoslavno stanovništvo. Ekonomska sloboda dobijena 1748, uticala je na celoviti razvoj i centar grada se polako povlačio od Vladičanskog dvora ka Glavnom trgu. Tako se Jermenska crkva našla na kraju Glavne ulice, na obodu varoši zvanom Prnjavor. Iz tog ribarskog naselja Prnjavor će se kasnije razviti u Kamenički sokak, koji je 80-ih godina XIX veka nazvan Železnička ulica. Tu su pored Jermena, živeli Šokci i Bunjevci, koji su se u vreme velikog vodostaja Dunava povlačili sa ostrva pored Novog Sada, Kroatendorfa ili Fišendorfa.

Jermensko groblje nalazilo se oko jermenske crkve u obliku ćiriličnog slova G. I kada je bilo naređeno da se šest grobalja izmesti iz centra, kako bi se poboljšala zdravstvena situacija u gradu, jermensko groblje je ostalo na svom mestu. Jermeni su nastavili da sahranjuju svoje mrtve u crkvenoj porti, pod izgovorom da su svi crkveni ktitori. Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada je u periodu od 2008. do 2010. godine obavio arheološka istraživanja koja su izvršena na mestu nekadašnjeg jermenskog groblja i koja su donela dragocene materijalne dokaze, vezane za ovu nacionalnu zajednicu.

Danas je jedini vidljivi ostatak nekadašnjeg jermenskog groblja i uopšte postojanja Jermena u Novom Sadu, neobična grobnica – kosturnica porodice Tomanović Čenazi, nastala u poslednjoj deceniji XVIII veka. U ovoj grobnici počivaju baronica Tomanović, njene dve kćerke i zet Jermenin, Simeon Melik Čenazi. Spomenik je građen od kvalitetnog svetloružičastog mermera i vrhunskom izradom, što je omogućilo njegovu dugovečnost. Najslikovitiji elementi grobnice su stilizovane lobanje od belog mermera, visoke 18 cm. Od osam lobanja, ostalo je pet. Tri su ukradene poslednjih godina XX veka i do danas nisu nadomeštene. Na središnjem delu gornje ploče nalaze se četiri srca od belog mermera i na svakom je uklesan natpis „UNCERTRNLICH” (nerazdvojivo). Ova grobnica proglašena je spomenikom kulture 1997. godine. Nadgrobni spomenici sa nekadašnjeg jermenskog groblja su uklonjeni prilikom izgradnje Bulevara maršala Tita (današnji Bul. Mihajla Pupina) i rušenja Jermenske crkve (1962–63). Delovi mermernih ploča sa grobnih mesta upotrebljeni su za izradu šetališnih staza u Dunavskom parku i na Petrovaradinskoj tvrđavi. Čak su ove ploče korišćene za popločavanje platoa oko spomenika Svetozara Miletića na Trgu slobode, ali su nakon protesta novosadskih muzealaca, one uklonjene.

Novi Sad je 12. juna 1849. godine bezumno bombardovan sa Tvrđave i skoro potpuno uništen. Topovska đulad su počela da padaju u tri sata ujutro, a požar se, zahvaljujući jakom vetru, raširio po čitavom gradu. Stradala je i Crkva Sv. Grgura Prosvetitelja, a ono što nije uništila vatra bilo je opljačkano. Jermenska crkva u Novom Sadu biće obnovljena zahvaljujući sredstvima velike dobrotvorke Marije Trandafil. Ova obrazovana i sposobna žena uvećala je porodični kapital i, nakon smrti dva deteta i muža Jovana, veliki deo bogatstva je pretvorila u različita zaveštanja. Posebnu velikodušnost je pokazala prema potrebama novosadskih pravoslavnih hramova, pre svega Nikolajevske crkve, gde su sahranjena njena deca i muž. Bogati pokloni koje je Marija Trandafil ostavila Nikolajevskoj crkvi, zasmetali su novosadskoj crkvenoj opštini, koja joj je zabranila da posećuje Nikolajevski hram. Smatra se da je upravo taj sukob bio povod za njenu odluku da finansira obnovu porušene Jermenske crkve.

Novi verski objekat počeo je da se gradi 1872. godine, po projektu Đerđa Molnara, najznačajnijeg novosadskog neimara u drugoj polovini XIX veka. Naime, Molnar je u velikoj meri zaslužan za današnji izgled centra Novog Sada. Obnovljena Jermenska crkva je bila jednobrodna pravougaona građevina, koja je pratila gabarite i orijentaciju (severozapad – jugoistok) srušenog hrama. Građena je od opeke, a potom omalterisana. Širina crkve je iznosila 9m, a dužina sa sakristijom (sporednom crkvenom prostorijom) 26,75m na jugozapadnoj, odnosno 27,72m na severoistočnoj strani. Na spoljašnjoj fazi bila je uočljiva kombinacija elemenata romaničke i barokne umetnosti. Možemo reći da je na ovom objektu došlo do arhitektonskog lutanja u periodu istoricizma u poslednjim decenijama XIX veka. Iznad ulaznih dvokrilnih drvenih vrata stajala je mermerna ploča sa natpisom na latinskom jeziku: „ECCLESIA PAROCHIALIS ARMENORUM AD / HONOREM S. GREGORII ILLUMINATORIS AB / ARMENO-CATHOLICUS BELGRADINO NEOPLANTAM / EMIGRANTIBUS 1746 AEDIFICATI 1849 IN / BUSTUM REDACTA MAGNA NIM(nečitko)ENTIA / D.MARIAE TRANDAPHIL RESTAURATA” 1872. Zaslugom Marije Trandafil nabavljena su četiri zvona, od čega su sačuvana dva. Crkva je imala šest jednostrukih prozora sa vitražima, koji su uglavnom stradali za vreme bombardovanja Novog Sada u toku Drugog svetskog rata. Rimokatolička crkvena opština opremila je jermenski hram svim neophodnim mobilijarom, crkvenim rekvizitima, slikama, orguljama i omogućila redovno vršenje bogosluženja. Naime, u to vreme obnavljala se i Crkva Imena Marijinog, pa je trebalo obezbediti privremeni prostor za katoličke vernike.

Glavni nosilac unutrašnje dekoracije bio je svod Jermenske crkve, islikan u duhu istoricizma. Složena eklektička mešavina ispunjavala je ceo raspoloživi prostor. U najvišem delu se nalazio krug sa predstavom goluba – Sv. duha, a od njega se spuštalo pet segmenata u obliku šiljatih lukova. Na zadnjem zidu galerije hrama nalazio se jedan potpuno izdvojen motiv – grb Kongregacije mehitarista, iz čijih redova su stizali sveštenici Jermenske crkve u Novom Sadu. Na štitu svetle boje bio je naslikan crni jednakokraki krst, a u svakom od polja predstavljen po jedan simbol: zvono, misionarski štap, plamen i knjiga. Dve najpoznatije oltarske slike (Sv. Grigorije Prosvetitelj i Bogorodica sa Hristom), koje se danas čuvaju u Muzeju grada Novog Sada, naslikao je malo poznati bečki slikar Hugo Jekel. Iako je Crkva Sv. Grgura Prosvetitelja obnovljena i opremljena na prelazu iz XIX u XX vek, u nju je ulazilo sve manje jermenskih vernika i sve više katolika drugih nacionalnosti. Stoga su mise služene na mađarskom i jermenskom jeziku.

Tokom više od dva veka postojanja, Crkva Svetog Grgura Prosvetitelja je delila sudbinu njenih vernika, iščezlih novosadskih Jermena. Danas je veliki broj onih koji smatraju da je rušenje ove crkve bio bespotreban i nepovratan urbanistički promašaj, kojim je izbrisan deo novosadske kulturne prošlosti. Poslednje decenije postojanja ove crkve zabeležili su novosadski umetnici Milenko Šerban i Đorđe Tabaković. Zaslugom Borivoja Mirosavljevića nastale su fotografije jermenske crkve, snimljene u boji. LJubiša Savić snimio je akciju rušenja za foto-arhivu Muzeja grada. Fotografi Dnevnika i Magyar Szo-a su svojim kamerama, poslednjih dana oktobra 1963. godine, zabeležili fizičko nestajanje Jermenske crkve. Godine 1989. crvenim mermerom je po uličnom trotoaru izvršeno parterno označavanje gabarita srušene Jermenske crkve. Obeležena osnova hrama je ipak blago odmaknuta i rotirana u odnosu na stvarni položaj.

U neposrednoj blizini grobnice porodice Tomanović Čenazi 1992. godine postavljen je monumentalni hačkar, poklon Društva srpsko-jermenskog prijateljstva Novom Sadu. Na taj način pokazana je zahvalnost gradu Novom Sadu za pružanje utočišta  jermenskim izbeglicama 1939. i odata počast poginulim jugoslovenskim pilotima. Dva hačkara su stigla u Jugoslaviju, s tim što je drugi postavljen u Zemunu. Novosadski hačkar izrađen je od dva odvojena monolitna komada crvenog vulkanskog kamena (tzv. tufa), asimetričnog oblika, a izradili su ga jermenski umetnici Arana Mkrtčjan, Pajlk Makarjan i Ajk Sogomonjan. Na monolitu koji je okrenut ka Tvrđavi, prikazana je scena Hristovog raspeća i to se u stvari može smatrati hačkarom. Na drugom monolitu, koji je okrenut na suprotnu stranu, uklesana su imena poginulih pilota i natpis na jermenskom jeziku, kojim se podseća na naseljavanje Jermena u Novom Sadu u XVIII veku. Ovaj umetnički objekat jedinstven na području Vojvodine, uvrešten je među zaštićene spomenike kulture 1997. godine.

Najveći talas doseljavanja Jermena u Srbiju dogodio se početkom XX veka, nakon genocida koji su nad Jermenima izvršili Turci (između 1915. i 1920). Udruženje Jermena Kraljevine Jugoslavije osnovano je u Beogradu 1935. Komunističke vlasti su nakon Drugog svetskog rata konfiskovale njihovu imovinu i srušile zgradu jermenskog doma i škole. Rad jermenske zajednice u Srbiji će biti obnovljen 1995. godine. Prema zvaničnim podacima u Srbiji danas živi oko 1.200 srpsko-jermenskih porodica, sa oko 15.000 članova.