Autor: prof. dr Goran Vasin, istoričar
Na brdu Kalenbergu iznad Beča 12. septembra 1683. zaustavljeno je napredovanje i ekspanzija Osmanskog carstva u jugoistočnoj i centralnoj Evropi, floskula je koju često možemo pročitati u literaturi i koju su u sličnom obliku dugi niz godina pisali ili citirali političari i diplomate tokom 19. veka. Imenovanje ambicioznog velikog vezira Kara Mustafa-paše 1676. nije ni po čemu slutilo dramatičan obrt u vojnom i političkom pogledu na Balkanu i u jugoistočnoj Evropi. Turski pohodi na Beč 1529, odnosno 1532, koje je predvodio sultan Sulejman I Veličanstveni, završeni su neuspesima, a Habzburzi i Osmanlije su čitav vek proveli u ratovanju i dugim, često iscrpljujućim pohodima sa periodima teških pregovora i relativno stabilnog mira na granici. Nemiri i ustanci u Erdelju (tokom Dugog rata 1593–1606) ili ustanak Imre Tekelije započet 1673. godine (trajaće do 1685), dodatno su komplikovali i otežavali stanje na samoj trusnoj granici i u nesređenim diplomatskim odnosima dve velike sile.
Tokom 16. veka obe velike sile doživljavaju momente svog političkog i vojnog ekspanzionizma i ekonomskog uzleta. Habzburška imperija je tokom vladavine cara Karla V (1519–1558), računajući prekomorske posede, obuhvatila imperiju u kojoj, kako se govorilo: „Sunce nikada ne zalazi.” Sa druge strane, sultan Sulejman Veličanstveni zauzimanjem Rodosa, Egipta, Beograda i Budima, imao je pod upravom imperiju koja se prostirala na tri kontinenta. U sudaru dva vojna i politička diva svog vremena, Srbi su ostali da, sa jedne strane, pod okriljem Crkve i najpre Ugarske (do 1526), potom države Habzburgovaca, brane svoj identitet i čuvaju svoje nemanjićko nasleđe, a sa druge strane, u Osmanskoj imperiji, takođe pod jurisdikcijom Crkve, održavaju svetinje i običaje koliko je to zakon dozvoljavao. Srbi se u takvoj situaciji doslovno nalaze u teškom i na mahove bezizlaznom položaju. Oslonjeni na tradicije svoje srednjevekovne države i pravoslavne crkve podizanjem sremskih, odnosno fruškogorskih manastira, boreći se za Ugarsku i Habzburge, traže mogućnost za uzdizanje, i to najpre kroz despotske titule Brankovića i Pavla Bakića, a potom u Vojnoj granici (od 1578), kroz koju će ratujući za Beč čuvati svoju posebnost i tražiti mogućnost za obnovu svoje slobode. Prve ozbiljnije garancije dobijene su tek Srpskim (Vlaškim) statutima 1630. godine. Ustanak Srba u Banatu 1594, kada je vršački vladika Teodor mučenički stradao, a Sinan-paša na Vračaru spalio mošti Svetog Save, simbolički je pokazatelj tragične situacije u kojoj se nalaze Srbi u obe carevine. Obnova Pećke patrijaršije 1557. ujedinila je Srbe duhovno u oba carstva i to će se pokazati kao ključna tačka čuvanja srpskog identiteta, pravoslavne tradicije i čuvanja kulta srpske srednjovekovne države.
U geopolitičkom pogledu Habzburzi su tokom 17. veka, kao carevi Svetog rimskog carstva, bili suočeni sa jednim od najrazornijih ratova koji se desio na teritoriji Evrope tokom ranog novog veka, verskim Tridesetogodišnjim ratom (1618–1648), koji je fokus Beča usmerio na nemačke zemlje i zapadnu Evropu, daleko od Balkana i jugoistočne Evrope. Generalno, orijentacija Habzburga na Nemačku i Češku i posede u zapadnoj Evropi, predstavljaće faktor koji će dešavanja na jugoistoku Evrope, Beču, značiti manje značajan izazov skoro do druge polovine 19. veka. Takav odnos političkih i vojnih elita carevine upravo je i doveo do situacije da je osmanska sila u leto 1683. godine ponovo sa vojskom stigla pred slabo branjeni Beč. Car Leopold (1657–1705), koji je već ratovao sa Turcima 1663–1664, borio se svim silama da pokuša da centralizuje svoju vlast u Nemačkoj, popravi stanje stvari među zavađenim političkim elitama Čeha, Nemaca, Mađara, da oporavi Beč od epidemije kuge, okonča ratni sukob sa Francuskom Luja XIV, tako da je novi pohod Kara Mustafa-paše državu Habzburga dočekao u nespremnom stanju. Uloga Srba koji su od cara Leopolda očekivali da ih oslobodi od osmanske vlasti bila je predodređena da bude od velikog značaja. Pozornica Velikog bečkog rata (1683–1699) bila je spremna da ključno politički i vojno usmeri istoriju Srba u novom veku.
Srpske privilegije bile su osnova političkog i crkvenog života Srba u Habzburškoj monarhiji. One su garantovale položaj srpske crkve, uređenje eparhija, davale srpskom arhiepiskopu vlast nad duhovnim i svetovnim pitanjima, biranje srpskog vojvode i mnoštvo drugih povlastica. Izdate su i potvrđene od strane cara Leopolda I u tri navrata 1690, 1691, 1695. Privilegije su u izmenjenom obliku potvrđivali i drugi vladari iz dinastije Habzburg sve do 1779. godine. Već 1694, javila se prva ideja o zasebnoj srpskoj teritoriji (oblasti) u državi Habzburgovaca. Na Zboru narodnih prvaka u Baji (u današnjoj Mađarskoj) zatražena je manja oblast u Slavoniji koju su naseljavali Srbi koja bi imali svoju zasebnu upravu i srpskog vojvodu. Ova ideja zasebne autonomne oblasti, kao poseban izraz srpske državnosti u Monarhiji, biće ponovljena 1790. na Temišvarskom saboru. Ista ideja gromoglasno će biti izglasana na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima 1848, a bila je to Srpska Vojvodina kao zavetna ideja i misao Srba Habzburške monarhije. Stoga razmišljanja o srpskim privilegijama moramo uvek sagledati kroz tu zavetnu misao, o srpskom identitetu i svetosavskom nasleđu bez kojih nema opstanka Srba, kako nekada u Monarhiji, tako ni do današnjih dana.
Karlovački mir iz 1699, kojim je završen Veliki bečki rat, doneo je seizmičke promene u na jugoistoku Evrope. Osmanlije su trajno potisnute sa teritorije Ugarske, a granica dve carevine se ustalila na Savi i Dunavu. U Potisju i Pomorišju formirana je nova Vojna granica u kojoj će okosnicu graničara ponovo činiti Srbi. Pored velikih teškoća i neprijateljskog delovanja kardinala Leopolda Koloniča, patrijarh Arsenije Crnojević je uspevao da jača i proširuje crkvenu organizaciju. Srpska crkva ozbiljno se srela sa pojačanim unijaćenjem i agresivnim delovanjem Ugarskog sabora. Ustanak Ferenca Rakocija (1703–1711) protiv vlasti Habzburgovaca u Ugarskoj imao je katastrofalne posledice po Srbe, čije će civilno stanovništvo biti na velikom udaru vojske erdeljskog kneza. Stradanja, kako beleže savremenici i letopisi, bila su potresna i do tada nezabeležena.
Velike sile bile su zauzete rešavanjem španskog pitanja u tom momentu. Rat za špansko nasleđe (1701–1714), još jedan globalni sukob, koji će na kopnu i moru voditi sve vodeće sile toga vremena, Engleska, Španija, Francuska, Sveto rimsko carstvo, Nizozemska, Savoja i drugi, bio je od presudnog značaja za Habzburge. U komplikovanom dinastičkom odnosu španskih i austrijskih Habzburga, rešavalo se evropsko pitanje prevlasti. To je omogućilo nezadovoljnim Mađarima da podignu ustanak, a tek doseljenim Srbima da se odmah iz jedne borbe za opstanak nađu u drugoj, još bespoštednijoj. Srbi su zauzeli stranu Beča. U odnosima Beča i Mađara ta konstanta će trajati duže od 170 godina. Srpske elite pomoć će očekivati od Beča, a u samoj Monarhiji će Beč, u tom momentu, smatrati svojom prestonicom.
Formiranje Karlovačke mitropolije 1708. bila je ključna i prekretna tačka srpske istorije u Monarhiji. Najznačajnija srpska institucija postaće simbol pravoslavne vere, srpskog identiteta i okupljanja svih Srba u Monarhiji. Karlovci postaju simbol jačanja i uzdizanja srpske duhovne i svetovne elite i izgradnje ideja o obnovi srpske države. Sam početak bio je više nego težak. Habzburško-turski rat koji je pokrenut već 1716. godine doneo je neslućena stradanja i velike promene u rešavanju srpskog pitanja. Habzburška vojska počela je svoj prvi prodor ka Solunu, što je ideja koja je ostala živa konstanta politike bečkog dvora sve do 1918. Srbija se našla na putu te ideje.
Ostavi komentar