Autor: prof. dr Boris Stojkovski
U leto 1552. godine osmanska vojska je zauzela Temišvar i ova se godina može smatrati početkom turske uprave u današnjem Banatu. Napomenimo odmah da u to vreme Banat nije obuhvatao ovu teritoriju koju danas znamo, te da se ovde pod pojmom Banat podrazumeva prostor koji je danas podeljen između Srbije i Rumunije. Za temu o kojoj će biti reči važno je pomenuti da se radi o oblastima nekoliko ugarskih županija: torontalske, kovinske, tamiške, aradske, zarandske, i još nekih, kao i pogranične oblasti severinskog Banata. Kako je još 1541. godine pao i Budim i osnovan je Budimski ejalet, i prostor današnjeg Banata je desetak godina docnije uklopljen u turski vojni i administrativni sistem na teritoriji nekadašnje srednjovekovne ugarske kraljevine.
Stanovništvo je etnički bilo vrlo mešovito. Pored Srba koji su do tada boravili na ovom prostoru doseljen je izvestan broj njihovih sunarodnika, verovatno iz područja nekadašnje srednjovekovne srpske države. Oni su verovatno došli na mesto onih Srba koji su otišli u Erdelj posle osmanskih osvajanja. Prema nekim proračunima preko 100.000 ljudi je napustilo osvojeni Banat, iako se dobar deo i vratio. U gradovima su naravno, mahom, živeli Turci i uopšte muslimani, a po selima je sačuvan etnički supstrat kako Srba, tako i drugog domaćeg stanovništva, prvenstveno ugarskog (mađarskog) i vlaškog, predaka današnjih Rumuna.
Turski period predstavlja vreme konstantnih migracija na celom Balkanskom poluostrvu i u centralnoj Evropi. Iako su migratorni procesi za Banat pre svega vezani i šire poznati za period od osamnaestog stoleća pa nadalje, kada su se na ovaj prostor doselili Nemci, ali i Španci, Francuzi, te pojačan mađarski element, uz srpsko i rumunsko stanovništvo, ipak su doseljavanja počela mnogo ranije. To se posebno odnosi na dolazak, ali i odlazak srpskog stanovništva koje je od srednjeg veka bilo prisutno na ovom prostoru. No, osmansko doba je nekako najjasniji pokazatelj kakve su to bile tektonske promene na tlu koje danas nazivamo Banatom.
Najvažniji izvori za osmansku upravu nad Banatom jesu osmanski defteri. Oni su nastali kao dokumenta (popisi) kako bi se razrezao porez i kako bi se utvrdili prihodi turske uprave od pokorenog stanovništva. Iako je ovo vreme kada nema nacije, niti modernog poimanja etniciteta, ipak se na osnovu imena može makar ugrubo zaključiti poreklo određenog stanovništva. Pored ove teme, zanimljivo je uvek videti i čime se ono bavilo, da li su neki grad ili selo bili bogati ili ne, kao i druge ekonomske, društvene, demografske i druge pokazatelje.
Postoje tri opširna popisna deftera za Banat, jedan donet za vreme samog osvajanja Banata 1554, zatim jedan donet u vreme kada je grad Đula pao pod osmansku vlast 1566–1569, i konačno treći desetak godina docnije, 1579. godine. Još jedan popis Banata je preostao iz osmanskog perioda. Potiče iz 1552. godine i odnosi se na pančevačku nahiju i prostor nekadašnje kovinske županije. Pošto je hronološki prvi, podatke iz njega ukratko ćemo obraditi na samom početku. Osmanski defteri daju najbolji pregled etničke i privredne strukture Banata u doba osmanske vladavine. Turskim popisima su se ponajviše bavili mađarski turkolozi i medijevisti, kao i drugi istoričari, od kojih ćemo izdvojiti najzvučnija imena kao što su Tibor Halaši Kun, Klara Heđi, koja se bavila turskim vojnim posadama, zatim jedan od najvećih mađarskih medijevista do današnjih dana Pal Engel (za period 1544–1579), dok je deftere iz 1567. i 1579. godine objavio Đula Kaldi Nađ. Ovom prilikom naravno nećemo se detaljno baviti svim mestima, jer su ona u velikoj meri obrađena u delima pomenutih istoričara, a i nemoguće bi bilo u kratkim crtama obraditi baš svako selo, grad ili varoš, već ćemo samo skrenuti pažnju na neke zanimljivosti vezane za ove popise i pojedine gradove, mesta i sela posebno koja se nalaze na tlu današnje Srbije, odnosno srpskog dela Banata ili su iz nekoga razloga vezani za nju.
Popis pančevačke nahije iz 1552. godine pominje, primera radi, selo Kovačicu sa svega četiri kuće. To je danas opština pretežno naseljena Slovacima i svetski centar naivne umetnosti. Ovo selo je posebno zanimljiv pokazatelj velikih promena u rečenim migratornim kretanjima. Dok je krajem srednjeg veka i početkom novog, za vreme osmanske uprave, ovo jedno veoma malo i skoro zapušteno selo, naseljavanjem Slovaka u vreme Marije Terezije i njenih naslednika ono je postalo značajan centar ovog naroda. Selo Baranda je verovatno prema ovom defteru imalo oko 345 stanovnika, ili nekih 30 kuća za oporezovati. Još jedno naselje koje danas pripada administrativno Gradu Beogradu, a to je Ovča, nalazilo se u to vreme Pančevačkoj nahiji, i imalo je 33 kuće 1552. godine. Prema ovom popisu oko 490 stanovnika imala je i susedna Borča. Kada analiziramo ova tri u to vreme sela, vidimo do kojih je promena došlo u njihovoj istoriji. Samo dve kuće i desetak duša brojala je Debeljača. Preko 700 ljudi je živelo u Deliblatu (710 po defteru i procenama Tibora Halaši Kuna).
Sedište sandžaka Kufin, odnosno Kovin bio je, prema defteru, luka preko puta Smedereva (Semendire na turskom), koja se nalazi na putu koji rekom Moravom vodi do Temišvara (Timišvar). Radilo se o veoma preopterećenoj i prometnoj luci čiji su stanovnici imali privilegiju derbenta. Uz Kovin je bio i manastir Svetog Dimitrija. Ova je nahija prelazila Dunav nekih 6 km i bila je deo vakufa smederevskog sandžak bega Mehmed paše bin Jahja paše.
Pančevo je bez sumnje bilo najveće mesto, imalo je 1.295 stanovnika, određene privilegije derbenta, a bilo je značajno i kao mesto gde se prolazilo na putu ka Sebešu i Lugošu, kao i vilajetu Erdelj (Erdel kako je naveden u osmanskoj kanun-nami). Pominje se i manastir Svetog Arhanđela u njegovoj blizini. Dakle, slično kao i sa fruškogorskim manastirima, i u slučaju banatskih turski defteri pomažu da se rasvetli njihova najstarija prošlost, često obavijena legendama i narodnom tradicijom. Isto tako, vidimo živu trgovačku delatnost u Kovinu, koja je bila karakteristika ovog grada tokom celog srednjeg veka. Srbi iz Kovina su se nakon 1439. godine počeli iseljavati i na Čepelskoj adi kod Pešte su osnovali Srpski Kovin. Značaj Kovina ipak nije opao, te su srpski trgovci nastavili da rade i u vreme Osmanlija, kada je grad dobio i značaj u saobraćaju.
Grad Pančevo, sedište istoimene nahije imalo je 1554. godine tačno 100 kuća. Prema narednom defteru iz 1569. godine taj broj iznosio je 161, a prema defteru iz 1579. godine broj kuća se smanjio na 128. Selo Baranda koje i danas postoji imalo je u prvom osmanskom defteru samo sedam kuća. Vremenom je poraslo na 13 (1569), odnosno čak 30 kuća prema defteru iz 1579. godine. Borča se navodi 1569. godine sa 39, odnosno 1579. godine sa 51 kućom, a Ovča, pak, 1569. godine je imala 27, a prema popisu sledećeg deftera iz 1579. godine broj kuća je bio ukupno 33. U pančevačkoj nahiji zabeležen je veliki rast broja stanovnika u prvim decenijama osmanske vlasti nad Banatom. Broj kuća je u prvom defteru iz 1554. godine 452, onda 1569. godine je popisano čak 1.010 kuća, i konačno 1579. godine 1.383 kuće su osmanski popisivači uneli u svoj defter za pančevačku nahiju. U pančevačkoj nahiji popisani su ponovo i manastiri Svetog Dimitrija, kao i Arhanđela Mihaila. Blizina Beograda, a pre svega Dunava kao važne evropske saobraćajnice, sigurno su imali značajnog uticaja na ovakvo povećanje broja stanovnika u prvim decenijama turske vlasti nad jugom srednjovekovne ugarske kraljevine.
Temišvar kao sedište ove velike administrativne oblasti ejaleta imao je u prvom popisu tačno 300 kuća (1554). Potom opada njihov broj, pa su osmanski popisivači defterdari 1569. godine upisali 277 kuća, a deset godina kasnije svega 193 kuće u ovom značajnom srednjoevropskom gradu, koji je bio centar od srednjeg veka, slobodno možemo reći sve do danas. Vredi pomenuti recimo, kada smo već kod prostora današnjeg rumunskog dela Banata, da, Petrovo Selo, u kome i danas ima Srba, a nalazi se kao što rekosmo na tlu Rumunije, i u kome veoma dugo postoji srpska pravoslavna crkva, prema popisima iz 1569. godine imalo je 22 kuće, a 1579. godine 19 kuća. Ukupno uzev, u temišvarskoj nahiji 1554. godine su popisane 3.252 kuće, zatim je u defteru iz 1569. godine zabeleženo 3.907 kuća, a 1579. godine broj se smanjio na 3.884 kuće. Ovi brojevi, iako deluju suvoparno, najživopisnije opisuju migratorna kretanja, stalne promene kao i dinamičan život običnog čoveka toga doba.
Pod imenom Semlik krije se Vršac, srednjovekovni Erdšomljo, koji je kroz istoriju imao više imena. Jedan svakako od najbitnijih gradova Banata, postao je i sedište pravoslavnog episkopa, a kao što je dobro poznato još od srednjeg veka bio je bitno strateško mesto i posed srpskog despota. U osmansko doba, prema tri deftera sa kojima se raspolaže i na osnovu kojih se ovde i iznose činjenice, grad Semlik je imao 1554. godine 50, 1569. godine 112, a prema trećem defteru koji nam je poslužio kao izvor čak 130 kuća. Značaj grada je i ovde odigrao ključnu ulogu da bi se broj stanovnika povećao. U ovoj nahiji je bio i Alibunar, još jedan poznat toponim i mesto koje i danas postoji kao opština u Banatu. On je 1569, prema osmanskom defteru, imao 41 kuću, a 1579. Alibunar je imao 59 popisanih kuća. Zanimljivo je selo Jabuka, u kome inače danas živi velika makedonska populacija, ali i ono je veoma staro i njegovu istoriju možemo da pratimo vekovima unazad. U njemu je, u tursko vreme, prema prvom defteru, onom iz 1554, svega jedna kuća zapisana, dok je u druga dva deftera taj broj narastao na 22, odnosno 24 kuće. Još jedno bitno svedočanstvo o migracijama. Sasvim je moguće da je srednjovekovno naselje na ovom tlu opustelo, pa da su se tu naselili vremenom novi stanovnici. Ne treba da čude, niti iznenade činjenice da su u pojedinim defterima neka mesta pusta, a zatim da su naseljena, budući da se taj status znao često menjati tokom ovog perioda. U vršačkoj nahiji je zabeležen ogroman porast stanovništva u ovim defterima od 1.061 kuće 1554. godine, pa sve do 2.657 kuća u poslednjem, nama dostupnom, popisnom defteru iz 1579. godine.
Za Vršac su posve zanimljivi podaci o turskoj vojnoj posadi u gradu. Iako su podaci vrlo slabi, poznato je da 1569. od 11 poznatih mustahfiza čak šest novih muslimana-konvertita. I deset godina kasnije nalazimo mali broj vojnika i četvoricu konvertita. U Vršcu se 1590–1591. godine spominju martolosi, a jedan seroda se zvao Maćaš Farkaš, dok je uz njega bio i Pijale Abdulah sa još nekoliko Srba koji su se nalazili na čelu ovih jedinica, često vezivanih za graničare. Iako su martolosi većinom bili Srbi, ovaj popis iz Vršca pokazuje da je i među njima bilo ljudi različitog religijskog i etničkog porekla, uz naravno ogradu da su muslimani mogli biti i novokonvertovani, i Turci i drugog porekla dakako.
Za prvi period osmanske uprave nad Banatom postoje skromni podaci o tvrđavi u Bečkereku, prema kojima (1552), grad ima mustahfize, 16 tobdžija (artiljerija), zatim konjicu (ulufejdžije i farisi), azape i na koncu i martolose. Bečkerek je imao i zanatlije turskog porekla, mahom one čiji je zanat bio vezan za vojsku i izdržavanje posade, te samu tvrđavu, koja je bila u srednjem veku posed despota Đurđa Brankovića, a potom i vakufa Mehmed paše Sokolovića. Sve u svemu, kale Bečkerek je imala nekoliko stotina turskih vojnika podeljenih na razne rodove (korpuse).
Bečej je 1552. godine imao i vrlo jaku artiljeriju, kao i dosta farisa, a popis iz 1579. pominje i Sinana janičara. Ukupno, u ovo doba preko 500 vojnika je bilo u Bečeju, nešto manje nego u Bečkereku. Bečej je imao i manje konjanika. Ovaj grad je mogao 1579. godine da ima i džamiju ili makar mesdžid o čemu direktno svedoče podaci iz turskog popisa. U tom defteru se, naime, spominju imam Behram i Redžeb koji je bio hatib/katib što jasno svedoči o postojanju religijskih službenika tamošnje muslimanske zajednice. Bečej je bio deo čanadske live, odnosno sandžaka i ako pogledamo popis, bez obzira što u njemu nije naznačena etnička pripadnost, već se iz imena stanovnika koji su popisani nazire izrazita etnička mešovitost. U konkretnom slučaju Bečeja, primera radi, prema popisu iz 1567, pominje se veliki broj srpskih imena i prezimena poput popa Nikole sa sinovima Lazarom i Jovanom, ili nekog Jovana Martinovića i njegovog brata Cvetka. Postojanje popa, odnosno sveštenog lica, koje je uz to imalo decu, svedoči o postojanju pravoslavne srpske crkvene organizacije, možda i parohijske crkve. Navedeni su u defteru i Jovan Saletić, Marko Radovan sa sinovima Vukom i Lazarom, Jovan Osmičević i njegovi sinovi Vuk i Cvetko, Simon Nikolić sa sinovima Lazarom i Jovanom, Đurađ Bolković i njegova braća Luka i Miladin, kao i mnogi drugi.
Ali, u Bečeju su živeli Mališ Đurman sa sinovima Prodanom i Nestorom, Petre Fazikaš, kao i Mate Čikoš i njegovi sinovi Marko, Dimitre, Orban i Gilerd. Ištvan Tot je živeo u Bečeju 1567. godine sa sinovima Mateom, Balažem i Ferencom. Matijaš Geren, kao i Mihal Lacko i sa sinom Nikolom su takođe popisani uz Gregora Tota, Ambruša Dekana, Kristu Sireba i sina mu Demijana. Imena Damaboa, Ištvana Kase, Matea Šaradija, Andraša Daraboša, Šebešćena Doboa, Benedikta Ersenđarta, Tobijasa Ištvana i njegovog sina Alberta, Ferenca Fezea i drugih, najbolje oslikavaju etničku šarolikost Banata. Prisustvo i jednog popa može da svedoči o postojanju i neke crkve, ali ona nije popisana. Ista šarolikost vidi se i u popisu Bečeja iz 1579. godine. U njemu se čak pominju i sluge Nedeljko i Zaharije, ali i ime Pava Kožuhar, koje izvesno potiče od zanimanja. Navešćemo samo nekoliko primera imena koja upućuju na vrlo raznoliko poreklo popisanih stanovnika i ovog nekadašnjeg poseda despota Đurša. Mihalj Sič i njegov sin Gabor su popisani 1579. godine, između ostalih, zajedno sa Đurđem Srbinom, Alberdom Sencom sa sinovima Tomom i Istokom, Kozmom Labićem i njegovim sinom koji se zvao Petre. U ovom defteru navedeni su i Nedeljko Varga, Brata Aćaš, Đurđ Petko i njegov sin Kota, kao i brat Barabarbo.
Banat je, dakle, u osvit novog veka, u doba kada su njime vladali Turci bio jedno veoma zanimljivo i šaroliko područje.
Ostavi komentar