-prvi deo-
Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Današnji Sremski Karlovci su naseljeno mesto u Srbiji, i smešteni su na istoku istorijske i geografske oblasti Srem, na obroncima Fruške Gore i desnoj obali Dunava. Razvili su se na padinama pitomih i blago ustalasanih padina Starog brda i Magarčevog brega. NJih udolinom deli Stražilovački potok. Ispod Starog brda formirao se Gornji kraj, a pod Magarčevim bregom Donji kraj. Uz Stražilovački potok od XVI veka razvila se čaršija koja je vremenom prerasla u centar mesta. Povoljni uslovi za život, kao i činjenica da su se našli na jednom od glavnih putnih pravaca Evrope, koji se pruža dolinom Dunava, uticali su na to da područje koje obuhvataju današnji Sremski Karlovci još od Neolita budu privlačno mesto za nastanjivanje.
Sremski Karlovci su u istoriji Srba, ali i celog Srema i Vojvodine, grad koji je imao ogromnu istorijsku ulogu. Bio je sedište Karlovačke mitropolije, poprište borbi Srba za autonomiju unutar Habzburške monarhije, ali i prosvetno, kulturno i duhovno središte celog srpskog naroda. Međutim, kao i cela oblast Srema, tokom istorije ovo područje je menjalo svoju državnu pripadnost. Od Rimskog carstva, preko varvarskih država i Vizantije, od oko 1071. godine ušao je u sastav Ugarske gde je bio sve do 1918. godine. Upravo je ta najstarija prošlost Sremskih Karlovaca ono što je tema u narednim redovima, budući da je ona mnogo manje poznata široj, nenaučnoj, javnosti u odnosu na srpski novi vek u Habzburškoj monarhiji kojim se i danas bave naši i strani eminentni istraživači.
Poznato je dobro da je u Sremu od antičkog Sirmijuma preko Vizantijskog carstva hrišćanska crkva imala svoje jako uporište. Mogućnost da se naučno utemeljeno, na osnovu izvora i literature, ali i arheoloških iskopavanja, prati hrišćanski, pa potom i pravoslavni kontinuitet na tlu Srema bio je verovatno jedan od razloga zbog čega su nastale i neke pretpostavke vezane za područje današnjih Sremskih Karlovaca. Naime, kako arheološkinja Divna Gačić tvrdi da na tlu Karlovaca postoje ostaci vizantijske crkve. Za ovu pretpostavku nema drugih izvornih podataka, a tradicija koja vezuje ovu crkvu za vreme vizantijskog vasilevsa Jovana I Cimiskija (969−976) je nejasno na čemu počiva. Verovatno se radi o nekom od mnogobrojnih predanja kakvih svuda ima. Ovaj vizantijski car nikada, ni pre dolaska na tron kao vojskovođa, nije boravio na ovom tlu, niti je dokazan bilo koji njegov boravak na ovom prostoru, a pohodi na Balkan nisu bili u njegovim carskim itinerarima. Nedostatak izvora prvog reda, kao i nedovoljna istraženost samog lokaliteta ne dozvoljava da se ovaj podatak tako lako prihvati. Neophodna bi bila sistematska arheološka iskopavanja, te detaljnija analiza eventualnih pronalazaka sa terena. Za Srem postoje dokazi o vizantijskom manastiru u Rakovcu, za koji takođe postoje samo arheološki podaci, bez ijednog pisanog izvora. Stoga, priču za Karlovce ne treba sasvim odbaciti, ali je oprez neophodan i velika suzdržanost do nekih sistematičnijih istraživanja.
Karlovci su se nalazili sve do 1521. godine, kada je čitav Srem potpao pod osmansku vlast, u okvirima srednjovekovne Ugarske države. Srednjovekovno ime današnjih Sremskih Karlovaca u ugarskoj državi bilo je Karom i pod ovim se imenom javlja u ugarskoj diplomatičkoj građi. Glavni izvori za srednjovekovnu prošlost današnjih Sremskih Karlovaca jesu ugarske srednjovekovne povelje. Najveći broj ovih povelja, koje se inače čuvaju u Mađarskom državnom arhivu nacionalnog arhiva, jesu donacione povelje ili dokumenti i pisma u kojima se Karom spominje kao nečiji posed.
U Karomu se nalazilo i utvrđenje što potvrđuju i izvori. Tvrđava je pre nego je došla u posed velikaške porodice Batorija o Ečeda, pripadala još jednoj veoma uglednoj plemićkoj porodici Maroti, odnosno Morovićki. NJihova je sigurno bila 1465. godine, da bi je Batori od kralja Matije Korvina dobili 1477. godine, kada su brojni posedi oduzeti mačvanskom banu Matiji Morovićkom. Rečena porodica je takođe vezana za područje Srema, jer po njima i Morović kod Šida nosi svoje ime. Tamo se nalazi i srednjovekovna crkva koja je bila podignuta na rang prepoziture u srednjem veku, a porodica Maroti ili Morovićkih je imala veliki značaj, uostalom kao i Batori i još neke značajne velikaške kuće.
Castellum Karom se pominje 1465. godine, tada kao tvrđava Morovićkih, a zatim i 1477. godine, u još jednoj povelji ugarskog kralja Matije Korvina (1458−1490), tj. darovnici Stefanu Batoriju kom je i pripala tvrđava Karom. Ovaj ugarski velikaš je bio prvo stolnik ugarskoga kralja, a potom državni sudija sve do 1493. godine. Učestvovao je 1479. godine u znamenitoj bici na Hlebnom polju u kojoj je ugarska vojska (zajedno sa srpskim velikašima koji su bili njen deo), porazila Turke i izvojevala jednu od najsjajnijih pobeda u poznom srednjem veku. U docnijem periodu bio je na strani Ivaniša Korvina u građanskom ratu oko nasleđa ugarskoga trona nakon smrti kralja Matije Korvina 1490. godine. Jedna takva ličnost, dakle, postao je i gospodar Karlovaca. Naravno, treba napomenuti da je to pre svega za njega značilo ubiranje prihoda od karlovačke tvrđave, desetine i drugih feudalnih obaveza koje su onovremeni stanovnici Karoma imali prema svom feudalnom gospodaru.
Nažalost, diplomatička građa ne precizira položaj srednjovekovne tvrđave, pa se danas sa sigurnošću ne zna gde bi se ona mogla nalaziti. I ovo je pitanje na koje samo sistematska arheološka istraživanja, i opsežno sondiranje terena može da pruži sigurne odgovore i oplemeni saznanja koja postoje u pisanim izvorima.
Castrum Karom se navodi u jednoj povelji iz 1490. godine, koju je izdao konvent jovanovaca u Sekešfehervaru i gde se nanovo nabrajaju posedi Stefana Batorija. Poslednji srednjovekovni pomen karlovačke tvrđave je potvrda povelje Stefanu Batoriju, sinu istoimenog funkcionera koji je dobio Karom od kralja, odnosno njegovim naslednicima 1519. godine. Nešto ranije, 1502. godine, pomenut je izvornoj građi i jedan kastelan Karoma, odnosno Karlovaca. To pokazuje da je tvrđava izvesno bila živa, da je imala i svog kastelana u više navrata, dakle da su Karlovci imali posadu svog utvrđenja. Nažalost, bilo kakav drugi detalj o životu unutar ovog utvrđenja nije poznat. Verovatno bi više puta pomenuta arheloška iskopavanja dala odgovor da li je utvrđenje imalo crkvu, pomoćne zgrade, da li su u podgrađu bile zanatske radionice i slično. Diplomatički izvori pružaju krajnje lapidarne informacije, ali se, analogijom, možda ponešto i može zaključiti o samoj tvrđavi.
Interesantan je pomen iz 1464. godine, pominje se Dimitrije (Demeter) Centei, koji je bio dvorski sudija (provisor curiae) i koji je bio de Karun, predikata, odnosno mesta porekla koje se smešta u Bačku županiju. Stariji mađarski istoričari su ovo mesto ubikovali kao današnje Karlovce, te je ovo zanimljiv kuriozitet da je jedan Karlovčanin bio tada visoki državni sudski funkcioner kome sam kralj Matija Korvin šalje jedno pismo u vezi sa upadom nekih ljudi u Futog i otimanjem životnih namirnica od stanovništva ovog grada.
Pod nazivima Karon, Karun, Karan, Charom današnji Sremski Karlovci se navode i kao grad (varoš), ali i oppidum, odnosno trgovište. Razvijenost srednjovekovnog Karoma upravo potvrđuje to što se pored tvrđave razvio i grad, koji se pominje već 1308. godine, a navodi se i u vanrednom popisu papske desetine 1332−1337. godine, kao i 1344. godine. Kao oppidum, odnosno trgovište, Karom se spominje 1477. godine, zatim u periodu 1499−1502. godine, kao i rečene 1519. godine. Karlovce je spomenuo u svom delu o istoriji Ugarske i renesansni pisac Petar Ranzan, poreklom Italijan, koji je u Ugarsku došao u vreme kralja Matije Korvina, kada i u ovoj zemlji renesansa doživljava svoj procvat.
U srednjem veku trg ili trgovište je bilo mesto na kome se obavljala kupovina i prodaja različite robe, tj. trgovina. Oni su nastajali u sklopu podgrađa postojećih tvrđava i gradova, u blizini rudnika ili na važnim putevima, kada se oko njih vremenom razvijalo veće ili manje naselje. Tako se u ovom slučaju trgovište Karom moglo razviti u podnožju tvrđave, ali i zahvaljujući Dunavu. Ova saobraćajnica je bila jedna od žila kucavica cele Evrope, i svako utvrđenje i trg koji su se nalazili na jednom ovako prometnom mestu su sigurno doprinosili ubrzanom ekonomskom razvoju. Činjenica da na mesto današnjih Sremskih Karlovaca je u srednjem veku stojala tvrđava svedoči o značaju ovog mesta. Naime, da neki velikaš izgradi utvrđenje ili tvrđavu, morao je biti izuzetno bogat. Položaj na Dunavu je omogućavao i rečenom trgovištu da bude sigurno bar među srednje razvijenim mestima onovremene južne Ugarske. Trgovina se obavljala ili svakodnevno ili posebnog dana u sedmici, za Karom, nažalost, ne zna se preciznije o ekonomskim aktivnostima. Budući da je Srem od antike vinorodni kraj, a sremsko vino je poznato bilo i tokom srednjeg veka, možda su i stanovnici Karoma čak i u srednjem veku bili jedna od stanica i karika u dunavskoj trgovini sremskim vinom.
Paralelno sa ovim istorijskim pomenima tvrđave i grada, odnosno trgovišta, odvija se i naseljavanje Srba u Srem. Već od XIII stoleća nemali broj latinskih izvora svedoči o tome da Srba ima u sve većem broju na području između Save i Dunava ili južno od ovih reka, u Mačvi. Taj broj se povećavao nakon Kosovske bitke. 1389. godine, kada se Srbi zbog osmanske opasnosti i sve intenzivnije naseljavaju u Srem. U vreme kada vladaju srpski despoti Stefan Lazarević i Đurađ Branković, a budući da su bili ugledni ugarski baroni i vazali ugarskih kraljeva, dobijaju brojne posede po celoj zemlji, a prevashodno baš u Sremu. Prema proračunima istorijskih demografa i pojedinih mađarskih istoričara već u XV veku Srbi su bili sve brojnije i predominantno stanovništvo Sremske i Vukovske županije. Bežanjem i povlačenjem ispred osmanskih osvajanja Srbi su u Sremu postepeno činili većinu, te su pred kraj srednjeg veka nesumnjivo najbrojnija etnička grupacija u Sremu. Dosta ugarske diplomatičke građe svedoči o njihovom boravku na tlu Srema, ali i Vukovske županije. Zabeleženi su i pokušaji pokatoličavanja ovog stanovništva, te njihovog uklapanja u ugarski feudalni sistem i primoravanja da plaćaju pečujskom biskupu desetinu.
Međutim, 1521. godine pod osmansku vlast padaju Beograd i Šabac, te je Srem od te godine postepeno ulazio u sastav Turske. Kod Manđelosa i Mitrovice je 1523. godine došlo do velikog sukoba sa Turcima koji je završen osmanskim porazom što je za kratko ulilo nadu hrišćanima. Ali, svega tri godina docnije učinjen je i kraj nekada moćnoj srednjovekovnoj ugarskoj državi, a Budim je definitivno osvojen 1541. godine. Srbi su postali apsolutna većina na teritoriji Srema, a na tlu Karoma, odnosno Karlovaca srpsko stanovništvo čini daleko najpredominantniji procenat. Treba reći da se naziv Karlovci upravo ustalio u vreme turske vlasti i da su osmanski defteri prvi koji ugarsku tvrđavu i trgovište Karom nazivaju današnjim nazivom Karlovci.
Ovaj prelazni period između dve epohe karakterističan je i zbog prvog pomena Karoma na kartama. Sekretar ostrogonskog nadbiskupa Tome Bakoca, dijak Lazar, je pre 1528. godine izradio prvu kartu Ugarske, poznatu u modernoj nauci kao Tabula Hungariae. Na njoj je ucrtan i Karom. Ono što je poseban kuriozitet ove karte jeste što je deo Slavonije, oblast oko Valpova, ucrtan kao Rascia. Iako se odnosi samo na taj deo, lako se može zaključiti da je dobar deo Slavonije, Vukovske i najposle Sremske županije u vreme kada Lazar sačinjava svoju mapu bio sve naseljeniji Srbima, da su oni bili vrlo primetna većina, te da je to sve dalo mogućnost da upravo Srem, sa centrom u Karlovcima postane srpsko sedište na tlu novovekovne habzburške državne tvorevine. Ovu kartu je nešto docnije Matias Zundt, nemački graver iz Nirnberga, te se i na njoj nalazi ucrtan Karom. Zahvaljujući, dakle, dijaku Lazaru, Karom, odnosno današnji Sremski Karlovci su ušli i na mapu čuvenog flamanskog kartografa Gerharda Merkatora. On je 1596. godine sačinio kartu Ugarske, te je na nju preneo dosta toponima koje navodi i Lazar. Tako su uz Dunav na sremskoj strani prikazani i Petrovaradin i do njih Karom, odnosno Karlovci. Preko puta su i Bistrica, na mestu Novog Sada, kao i Futog. Karlovci su tako postali još krajem srednjeg veka deo svetskog kulturnog nasleđa, budući da je Merkator slavu stekao još za života, radeći marljivo u Duizburgu na stvaranju moderne kartografije.
Manjak izvora se može objasniti činjenicom da je jug Ugarske osmanskim invazijama bio najranije pogođen. Najveći broj dokumenata koji se odnosi na južne delove istorijske Ugarske je verovatno uništen osmanskim prodorima od 1389. godine, pa sve do Mohačke bitke, a možda i docnije. Zato o mestima kao što je Karom, u srednjovekovnoj epohi, nema podataka kao što je ostalo, recimo, za neke gradove, trgovišta i crkve (manastire) u onim delovima mađarskih istorijskih zemalja koje nisu bile izložene u toj meri (ili uopšte) turskim prodorima i poharama, te onim predelima koji nisu bili poprišta višestoletnih habzburško-osmanskih ratova koji su se ponajviše i vodili na tlu današnje Vojvodine. Tako su i Karlovci kroz svoju istoriju bili na vetrometini, ali je u srednjem veku to bila relativno prosperitetna tvrđava sa naseljem i trgovištem u svom podnožju ili neposrednoj blizini. Uprkos malom broju izvornih podataka daju zanimljivu i živu sliku razvoja današnjih Sremskih Karlovaca.
Ostavi komentar