Istorijski značaj Đorđa Stratimirovića

Autor:  dr Miloš Savin, istoričar

Posle sto trinaest godina, 27. septembra 2021. godine, uz najveće vojne počasti u manastiru Vavedenja Presvete Bogorodice sahranjeni su posmrtni ostaci srpskog generala i političara Đorđa Stratimirovića (1822‒1908). Ovaj događaj je ponovo stavio u žižu javnosti ovu za srpsku istoriju značajnu individuou, čiji život i politička delatnost nisu u potpunosti poznati široj javnosti.

Prema predanju, porodica Stratimirović je bila poreklom iz Hercegovine. Za nju se smatra da je u dva navrata dobila plemićko dostojanstvo. Stratimirovići su navodno bili plemići za vreme srpske srednjovekovne države, plemićko dostojanstvo im je po drugi put darovano od strane Mletačke republike. Kao što je to bio čest slučaj u pograničnim krajevima, porodice su se morale seliti u strahu od turske osvete. Tako je bilo i s porodicom Stratimirović. Po dolasku na teritoriju današnje Vojvodine ova porodica je po treći put obdarena plemićkim dostojanstvom, ovog puta od strane carice Marije Terezije. Uz titulu su Stratimirovići dobili mesto Kulpin, sa značajnim zemljišnim posedom. Koreni moći i uticaja ove porodice vežu se za karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića. Ovaj uvaženi jerej i politički radnik bio je deda-stric Đorđa Stratimirovića. NJegov uticaj je bio presuda u osnivanju najznačajnijih prosvetnih i kulturnih ustanova Srba na teritoriji južne Ugarske, kao što su Karlovačka gimnazija i bogoslovija, Stefaneum, pravoslavna gimnazija u Novom Sadu. Mitropolit Stratimirović je podržao Prvi srpski ustanak, ali se istovremeno protivio antifeudalnim pokretima Srba u Sremu, kao što su bile Ticanova i Krušička buna.

Sam položaj i značaj njegove porodice je opredelio Đorđa Stratimirovića za velika dela. On je rođen 7. februara po starom (19. februara po novom) kalendaru 1822. godine. NJegov otac  Vasilije bio je ugledni advokat i opunomoćenik fruškogorskih manastira. Majka Julijana je bila ćerka novosadskog senatora Jovana Petrovića, čiji je rođeni brat bio vladika bački Gedeon Petrović. Shodno svom poreklu Đorđe je dobio prvoklasno obrazovanje. NJegov prvi vaspitač je bio slovački luteranski pastor Rohonji, da bi tu ulogu preuzeo vodeći srpski književnik Milovan Vidaković. Osnovnu slovačku protestantsku školu pohađa u Kulpinu, da bi školovanje nastavio u nižoj nemačkoj luteranskoj gimnaziji u Vrbasu (1832‒1836). Kao i značajnom delu srpskog plemstva u Monarhiji, Đorđu je bio predodređen vojni poziv. Kadetsku vojnu školu pohađao je u Titelu, gde su se svršeni gimnazijalci pripremali za vojnu akademiju u Beču. U carsku prestonicu Đorđe Stratimirović je na vojne studije došao 1837. godine, gde je srpski plemić studirao na Vojnoj inženjerskoj akademiji. Po okončanju studija proizveden je u čin potporučnika i poslat na službu u Lombardiju. Posle kratke vojne službe Đorđe Stratimirović se 1843. godine vraća u Novi Sad, a potom odlazi u Kulpin. U ovom periodu se oženio čuvenom aristokratkinjom Marijom, koja je bila ćerka Đorđa plemenitog Zako od Bajše. Ovaj brak nije potrajao pošto je njegova supruga preminula 1848. godine. Đorđe Stratimirović nije dugo ostao udovac. Već 1854. godine on se drugi put ženi, s austrijskom plemkinjom Albinom Bek, koja je bila ćerka Josipa Beka, carskog oficira češkog porekla. Mladi par se venčao u Beču, a koliko je velik ugled mladog aristokrate bio svedoči i to da mu je kumovao lično knez Mihailo Obrenović, a venčao ih je vladika Platon Atanacković.

Povratak evropske politike na predrevolucionarne pozicije formalizovan je odlukama Bečkog kongresa 1815. godine. Međutim, potpuna restauracija starog režima više nije bila moguća. Težnja za ukidanjem feudalnog poretka i širenjem građanskih sloboda ostala je prisutna, da bi svoj vrhunac doživela 1848. godine. U Evropi je spontano došlo do više revolucionarnih pokreta koji su ostali poznati pod nazivom Proleće nacija. Simboličan prekid s reakcionom i konzervativnom politikom u Habzburškoj monarhiji bio je pad kancelara Meternika, koji je bio nosilac ovih političkih kretanja tokom tri decenije. Revolucionarna dešavanja su zahvatila severnu Italiju, Češku, Austriju, a izuzetak nije bila ni Ugarska. U prvim revolucionarnim danima srpski i mađarski politički zahtevi su bili gotovo istovetni. Revolucionarna omladina Pešte je programom od 15. marta 1848. godine dala veoma liberalne zahteve koji su obuhvatali građanske slobode, ravnopravnost svih naroda, ukidanje feudalnog poretka, opšte pravo glasa. Sve navedeno je trebalo da bude deo novog ustava. S ovim zahtevima se saglasio ugarski Sabor, a delimično i bečki dvor. I među Srbima se javio revolucionarni pokret na čijem čelu je bio Đorđe Stratimirović. On je u proglasu od 21. marta naveo sledeće: Sloboda kruži svetom, ona je i u našoj zemlji podigla svoje oltare. Sve zapreke slobodi su odstranjene, možemo se nesmetano boriti za najviša dobra čoveka i građanina. U ovoj borbi mladi revolucionar nije zanemario nacionalno pitanje. Po preuzimanju vlasti mađarski revolucionari menjaju svoj pomirljivi stav prema Srbima. To se najbolje moglo videti prilikom prijema srpske delegacije na čelu s Đorđem Stratimirovićem pred ugarskim Saborom. Ugarska strana je čvrsto stajala na poziciji da u Ugarskoj postoji i može postojati samo jedna politička nacija, mađarska. Lajoš Košut, vodeći ugarski revolucionar, smatrao je da su pojedini srpski zahtevi već zadovoljeni, dok će drugi tek biti. On je obećao versku jednakost, upotrebu srpskog jezika u crkvi i unutrašnjim poslovima, kao i pravo na sve državne položaje shodno ličnoj sposobnosti, a ne po etničkom i drugom poreklu. Što se tiče pitanja Vojne krajine, Košut je nagovestio da će ono biti sređeno na bolji način. Tvrdnju ugarske strane o postojanju samo jednog političkog naroda Stratimirović je odlučno odbacio. Zatim je izjavio da, ukoliko mađarska strana neće garantovati autonomiju Srbima, oni će priznanje svojih prava potražiti na drugom mestu. Na ovu izjavu, koja je za ugarsku stranu imala prizvuk pretnje, Košut je odgovorio da su ove reči čin veleizdaje i da odsada samo mač može rešavati spor između Srba i Mađara. Pojedini istoričari smatraju da delovanje Stratimirovića nije bilo spontano, već da je on i pre revolucionarnih dešavanja bio član neke grupacije koja je imala za cilj nacionalno oslobođenje Srba, što do danas nije potvrđeno.

Kada je postalo evidentno da s ugarskom stranom neće doći do dogovora, revolucionarna dešavanja među Srbima su doživela svoju punoću. Pod pritiskom opštenarodnog oduševljenja i brojnih peticija, mitropolit Josif Rajačić je pristao da zakaže Srpsku skupštinu. Konzervativnih vidika i blizak bečkom dvoru, mitropolit je skeptično posmatrao tok revolucionarnih dešavanja. Lično Rajačić se protivio, kako se njemu činilo ‒ radikalnoj akciji, smatrajući da se ovakav vid avanturizma može negativno odraziti na položaj Srba. Da bi sprečili eventualno uzmicanje mitropolita, između deset i petnaest hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima, gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština. Na ovom okupljanju odigrale su se izuzetno značajne političke odluke za život Srba u južnoj Ugarskoj. Skupština je proglasila Srpsku Vojvodinu, a sam mitropolit je proglašen za patrijarha. Za vojvodu je proglašen iskusni carski oficir, pukovnik Ogulinske regimente Stevan Šupljikac. Došlo je do proglašenja političkog saveza sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor. Ovo telo je istovremeno i priznalo Srem kao deo Vojvodine. Formirana je vlada Vojvodine, koja je nosila Glavni odbor. Na čelu ovog organa se našao mladi Đorđe Stratimirović. Prilikom izbora za rukovodeću ličnost Glavnog odbora, shodno tadašnjim normama, svi prisutni su odbili ovu ulogu. Sam čin je bio kurtoazan, ali situaciju je uspešno iskoristio Stratimirović, koji je prihvatio vođstvo u Glavnom odboru. Ovo je izazvalo šok među prisutnima, jer bilo je starijih i eminentnijih ličnosti, ali ovakav sled događaja je sve stavio pred svršen čin. Uticaj Stratimirovića nije bio ograničen samo na civilna pitanja, on je sve do pojave Šupljikca rukovodio i vojskom. Glavni odbor je organizovao život na teritoriji proglašene Srpske Vojvodine. Suprotstavljeni stavovi ugarske i srpske strane su veoma brzo eskalirali. Teritoriju južne Ugarske zahvatio je  građanski rat, koji je započeo napadom Mađara na Sremske Karlovce 12. juna 1848. godine. Sukob se ogromnom brzinom širio po teritoriji Vojvodine. Nakon što su carske trupe ugušile revolucionarna dešavanja u severnoj Italiji i Češkoj, na redu se našla Mađarska. Gušenje mađarske pobune povereno je istaknutom carskom komandantu, hrvatskom banu Josifu Jelačiću. Između konzervativnog patrijarha Rajačića i liberalnog vožda Đorđa Stratimirovića vladao je konstantan sukob. Različiti pogledi na srpsku revoluciju bili su kamen spoticanja u odnosima dvojice uglednih nacionalnih radnika. Do trenutka otvorenog sukoba s ugarskom stranom bečki dvor je takođe bio nenaklonjen ideji srpske autonomije. Revolucionarna dešavanja u Ugarskoj su primorala austrijsku stranu da makar privremeno potvrdi tekovine Majske skupštine. Novi car Franc Jozef je 15. decembra 1848. godine priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i teritorijalnu autonomiju. Smrt vojvode Šupljikca je donela novi razdor u odnose patrijarha Rajačića i Stratimirovića. Dok je Glavni odbor zahtevao da patrijarh sazove skupštinu koja bi izabrala novog vojvodu, on je uz podršku bečkog dvora podvrgao teritoriju Vojvodine austrijskom uticaju. Komanda nad vojskom je prešla u ruke carskog generala Ferdinanda Majerhofera, čime su srpske snage izgubile svoju slobodu delovanja. Novi oktroisani ustav Habzburške carevine iz marta 1849. godine nije predviđao postojanje Vojvodine kao srpske autonomne jedinice. Tokom leta 1849. godine Austrija je zatražila podršku ruskog dvora, koji je poslao trupe, nakon čega je ugarska strana poražena.

Austrijski car je 15. decembra 1849. godine doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja se još naziva Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. Iako je ovo nominalno trebalo da bude potvrda srpskih htenja, Srpska Vojvodina se pokazala formom bez suštine. Teritorijalno ona je obuhvatala područja s rumunskim stanovništvom, a sam njen centar je bio u Temišvaru. Tako su srpske težnje za autonomijom ponovo izigrane, ovog puta od strane Beča. Još jedanput je došao do izražaja lični sukob na relaciji Rajačić‒Stratimirović. Kao ličnost bliska dvoru, patrijarh je uspeo da izdejstvuje da Stratimirović, i pored neosporne uloge u borbi s mađarskom stranom, ne bude odlikovan i novčano nagrađen. Još u vreme Bahovog apsolutizma mladi srpski plemić je bio denunciran kao osnivač tajnog srpskog društva koje je imalo demokratske i republikanske tendencije i blisku saradnju s istomišljenicima na mađarskoj strani. Paradoksalno, samo godinu dana kasnije Stratimirović od persone non grate postaje najbliži pouzdanik Beča. NJemu je ministarstvo policije, lično po nalogu cara, isplatilo novac za njegovo ratno angažova, a čak su mu pokriveni i neki lični dugovi. Stratimirović je u ime bečkog dvora upućen u niz diplomatskih misija koje su se odvijale na teritoriji Bosne, Crne Gore, Epira, Dalmacije i Krfa. Kao carski opunomoćenik odlazi u Srbiju kako bi prisustvovao radu Svetoandrejske skupštine, gde je zastupao rodoljubive stavove. U svom izveštaju caru Stratimirović se kritički osvrnuo na dotadašnju politiku austrijskog dvora prema Kneževini Srbiji. Pokazalo se da Stratimirović zna da unovči svoj politički uticaj. NJega negativno portretiše još jedan carski diplomata, Benjamin Kalaj, koji ga u svojim diplomatskim izveštajima prikazuje kao nepouzdanu političku ličnost. Nezadovoljan njegovim delovanjem, u poslednjoj godini svoje vladavine od Stratimirovića se distancirao čak i njegov kum, srpski knez Mihailo Obrenović. Za bečki dvor Srpska Vojvodina se pokazala kao efemeran entitet i već 1860. godine je ukinuta. Stratimirović je pokušao da maksimalno iskoristi svoj politički uticaj i svoje veze kako bi sprečio ukidanje Vojvodine. U ovom plemenitom poduhvatu imao je i svoj lični interes, hteo je da upravo on bude sledeći srpski vojvoda.

Po ukidanju Srpske Vojvodine austrijski car je dozvolio Srbima održavanje Blagoveštanskog sabora u Sremskim Karlovcima u aprilu 1861. godine. Za razliku od prethodnih, on nije bio crkveno-školskog, već raspravno-političkog karaktera. Oko ideje autonomije Vojvodine unutar južne Ugarske postojao je konsenzus, ali i različiti stavovi kako do njenog ostvarenja može doći. Konzervativni i klerikalni krugovi, okupljeno oko patrijarha Rajačića i dvorskog savetnika Đorđa Stojakovića, smatrali su da autonomija Srpske Vojvodine može biti ostvarena isključivo uz pomoć bečkog dvora, zasnovana na istorijskim privilegijama srpskog naroda. Grupa liberala okupljena oko Svetozara Miletića svoju koncepciju Srpske Vojvodine je vezivala za saradnju s mađarskim političkim krugovima koji bi garantovali njeno postojanje kao autonomne županije unutar federalizovane ili regionalizovane Ugarske. Višestruko izneverena obećanja Beča su uticala na liberale da se okrenu ugarskom Saboru. Miletić je smatrao da Srpska Vojvodina može biti održiva kao posledica političkog dogovora s ugarskom elitom. Na Blagoveštanskom saboru pojavila se treća, umereno konzervativna struja na čelu sa Đorđem Stratimirovićem i Jovanom Subotićem, koja je predlagala srpsko-hrvatsku koaliciju. Ova grupacija je nudila kompromisno rešenje. Naime, Srpska Vojvodina obnovljena od strane Beča, ušla bi u savez sa Hrvatskom, čime bi nastao novi državno-pravni entitet, koji bi zatim otpočeo pregovore s ugarskom stranom. Na saboru su dominantnu ulogu imali Rajačićevi konzervativci, tako da predlozi Miletića i Stratimirovića nisu dobili dovoljan broj glasova.

U Stratimirovićevoj biografiji jedan od nerazjašnjenih momenata je njegovo napuštanje austrijske vojne i diplomatske službe, koje se dogodilo 1863. godine. Srpski aristokrata je pokušao da pređe u službu Rusije. Zbog odugovlačenja koje je u ruskoj diplomatskoj praksi bilo poslovično, odlučuje da se samostalno angažuje u cilju podizanja antiturskog ustanka na Balkanu i oružane akcije protiv Austrije. U tom cilju Stratimirović je ostvario u bliže kontakte s vodećim ličnostima revolucionarnih krugova tadašnje Evrope, poput Garibaldija i Napoleona III. Paradoksalno, dojučerašnji protivnici, mađarski emigranti, postali su sagovornici grofa Stratimirovića. Naposletku, uglednog diplomatu je angažovao Garašanin, kako bi sprovodio propagandu u cilju pozitivnog prikazivanja Srba i ostalih Južnih Slovena u uglednim evropskim intelektualnim krugovima. Da bi osujetila negativno političko delovanje Stratimirovića, Austrija je suspendovala njegove putne isprave, kao i plaćanje apanaža. Ovo je uticalo na njegov povratak u Monarhiju. Stratimirović ponovo postaje aktivan učesnik srpske politike u južnoj Ugarskoj. Tako je 1865. godine izabran u Velikom Bečkereku za poslanika ugarskog Sabora.

Posledica Bahovog apsolutizma u Habzburškoj monarhiji bilo je ponovno pokretanje teme promene koncepcije državnog uređenja. Tadašnji politički krugovi su nudili tri koncepcije na kojima bi Monarhija mogla da bude preuređenja: centralistička, federalistička i dualistička. Pristalice ideje federalizma su smatrali da Monarhiju treba federalizovati pri čemu bi sve istorijske zemlje imale status federalnih jedinica. To su u prvom redu Austrija, Ugarska, Češka, Hrvatska i dr. Time bi pojedini narodi poput Srba, Slovaka, Rusina i Rumuna ostali bez svojih federalnih jedinica. Na čelo konzervativno-klerikalnih krugova došao je Đorđe Stratimirović. On je nastavio s dotadašnjim političkim kursom Srba u južnoj Ugarskoj, koji su svoje zahteve za federalnom jedinicom unutar Habzburškog carstva temeljili na istorijskom pravu, a ne samo na odanosti bečkom dvoru tokom revolucionarnih dešavanja 1848/49. godine. Za srpske političare osnove buduće srpske autonomije su već uveliko bile zasnovane na pravima i privilegijama koje su austrijski vladari dodelili Srbima u prethodnom periodu. Time je Srpska Vojvodina bila ne samo zahtev Srba, već istorijska tekovina. Političko delovanje Stratimirovića je naišlo na izuzetno dobar prijem u krugovima čeških federalista, koji su u svom listu, praškoj Politici, koja je izlazila na nemačkom, objavljivali tekstove ovog srpskog političkog prvaka. NJegovo delovanje podržao je i austrijski kancelar Šmerling, i sam pristalica federalističkog uređenja, s kojim su krugovi srpske desnice blisko sarađivali. Sva nadanja u ostvarenje novog federalnog koncepta su pala u vodu 1866. godine kada je došlo do austrougarske Nagodbe. Umesto federalnog, Habzburška monarhija je sve do svog nestanka 1918. godine bila zasnovana na dualističkom uređenju. U prvim danima dualizma, Stratimirović je bio izraziti protivnik nove državne koncepcije. Međutim, veoma brzo on je uspeo da se sporazume s mađarskim političarima Ferencem Deakom i predsednikom vlade Đulom Andaršijem. Upravo je Stratimirović bio figura koja je ugarske političare povezala s Namesništvom u Kraljevini Srbiji. Isto tako je pokušao da posreduje između ugarske vlade i hrvatskih narodnjaka.

Kao nova politička opcija u južnoj Ugarskoj nastala je Srpska narodna slobodoumna stranka, na čijem čelu je bio Svetozar Miletić. Stranka je formalno nastala na konferenciji u Bečkereku 1869. godine. Program koji je tada izglasan, uz izvesne izmene iz 1872. godine postao je osnova srpskog opozicionog delovanja u južnoj Ugarskoj u narednim decenijama. Miletić i njegove pristalice su u Bečkerečkom programu insistirali na ravnopravnosti svih naroda Ugarske u odnosu na mađarsku naciju. Zahtevane su veće građanske i demokratske slobode. Što se tiče pitanja autonomije, zahtevana je parlamentarna debata na nivou Blagoveštanskog sabora. Naime, Srpska narodna slobodoumna stranka je insistirala na tome da Vojvodina bude autonomna sa sopstvenim organima. Takođe, u Bečkerečkom programu su bili precizirani posebni odnosi s Kneževinom Srbijom i panslavističke tendencije. Miletić i njegove pristalice su insistirali na rešenju Istočnog pitanja.

Konzervativna grupacija koju je predvodio Stratimirović je imala znatno umerenije zahteve, koji su proklamovani programom iz 1872. godine. I pored pomirljivijeg tona Stratimirović nije napustio ideju Srpske Vojvodine. Uprkos bliskosti s ugarskom vladom i bečkim dvorom, konzervativci su se kritički odnosili prema zakonu o austrougarskoj Nagodbi i zakonu o narodnostima. Pokušaj laviranja između dobrih odnosa s vlastima i borbe za postizanje srpske autonomije na prostoru južne Ugarske je praktično neostvarljiv poduhvat. Situacija za Stratimirovića bila je dodatno otežana prisustvom Miletića na političkoj sceni. Radikalni program Srpske narodne slobodoumne stranke bio je mnogo prihvatljiviji Srbima južne Ugarske, koji su bili umorni od neostvarenih obećanja Beča i Budima. Do 1877. godine Stratimirović je bio pokretač nekoliko različitih časopisa konzervativne provenijencije. On je uzeo učešće u srpsko-turskom ratu gde je s vodećih komandnih pozicija potisnut usled uticaja generala Černjajeva. Po povratku u Austrougarsku Stratimirović biva uhapšen. On, poput Miletića, biva od strane vlade Kalmana Tise optužen za izdaju. Zahvaljujući intervenciji uticajnih bečkih krugova Stratimirović je veoma brzo pušten na slobodu. On se 1877. godine  preselio u Beč u kome će boraviti sve do svoje smrti 1908. godine. Međutim, ovo nije bio kraj njegovog političkog angažmana, koji je aktivno trajao sve do 1899. godine kada se uvaženi srpski aristokrata i političar razboleo.

Politički lik Đorđa Stratimirovića, nažalost, do danas nije u potpunosti rekonstruisan. Politički angažman za vreme revolucionarnih dešavanja 1848/49. godine je poznat i današnja percepcija ovog srpskog nacionalnog radnika je vezana za ovaj period njegovog života. Mnogo je manje transparentan drugi deo njegovog političkog delovanja. Tokom tri naredne decenije Stratimirović je nastavio svoje političko delovanja u dosta izmenjenim okolnostima. Za to vreme ovaj srpski politički radnik je doživeo nekoliko radikalnih političkih promena. Od napuštanja austrijske službe i aktivnog rada na pokretanju revolucionarnih dešavanja u širem balkanskom kontekstu do ponovnog ulaska u političku arenu južne Ugarske, Stratimirović je pokazao koliko istovremeno može da bude idealista i pragmatik. Dojučerašnji vožd Srpske Vojvodine, u pokušaju da se prilagodi aktuelnoj situaciji, našao se na pozicijama svojih dojučerašnjih političkih oponenata. Od vođe liberala za vreme revolucije, Stratimirović će tokom sedme decenije postati glavni nosilac konzervativne politike među Srbima u južnoj Ugarskoj. Daleko najmanje jasan je period njegovog života posle 1877. godine. Dovoljna razjašnjenja nam ne pruža čak ni Stratimirovićeva memoarska građa, pošto postoje njene dve verzije. Jedna je namenjena pre svega srpskoj i jugoslovenskoj javnosti. Za austrijske krugove bila je namenjena druga verzija memoara. Dodatnu otežavajuću okolnost u rekonstrukciji biografije Stratimirovića je predstavljao njegov diplomatski angažman. Delikatne misije koje je obavljao za bečki dvor nisu uvek ispraćene adekvatnom količinom izvora. Za upotpunjavanje slike ovog značajnog političkog radnika druge polovine XIX veka biće potrebno dalje angažovanje istoriografije, pre svega u istraživanju arhivske građe iz zapadne Evrope i Rusije. Mnoge nedoumice će biti rešene kada se pristupi izučavanju fondova austrijskih, čeških, francuskih, ruskih i drugih arhiva. Tek tada ćemo moći dati kompletan sud o delatnosti srpskog vožda prečanskih Srba.