Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Kalendar je skup načina i propisa za merenje vremena, gde se prema kretanju i međusobnom odnosu Zemlje, Sunca i Meseca, raspoređuju manje vremenske jedinice (dan, sedmica, mesec) u veće vremenske jedinice (godine, vekove). Poslednjih nekoliko hiljada godina čovečanstvo je koristilo više od 1.500 različitih kalendara, dok je danas u upotrebi oko 40 kalendara širom sveta. Tokom istorije čovekovo poimanje vremena i njegove prolaznosti se i te kako menjalo. Danas su kalendar i sat postale stvari bez kojih je nezamislivo organizovati život.
Sam termin „kalendar“ potiče od grčke reči „kaleo“ (lat. calo), koja označava objavljivanje pojave mladog meseca, a od te reči vodi poreklo i latinski termin „kalende“ (lat. calendae) kojim su stari Rimljani označavali prvi dan u mesecu. Inače, termin „kalendar“ (lat. calendarium) je prvo označavo godišnju poresku knjigu, a potom i sam poreski prihod koji se u nju upisivao. Naime, prvi dan svakog meseca bio je trenutak da se vrate svi dugovi, a kako se u Rimu početak meseca nazivao Kalenda, kada je mesec mlad, tako je i knjiga dugovanja dobila naziv. Kasnije, kalendar dobija značenje godišnje knjige u kojoj je godina podeljena na mesece, sedmice i dane.
Pitanje kalendara imalo je veliki praktični, ali i naučni i istorijski značaj. Kalendar je uticao na svakodnevni život i rad čoveka, zbog zemljoradnje i religijskih kultova, i to naročito u starom i srednjem veku. S druge strane, istorijska nauka je, kao i danas, trebala da utvrdi datum nekog događaja i da ga prevede na savremeni Gregorijanski kalendar. Pitanje kalendara je ponekad dosta komplikovano, jer se računanje vremena razlikovalo od zemlje do zemlje, od naroda do naroda. Vreme kao posebnu kategoriju, u praksi, izučava hronologija, kao pomoćna istorijska nauka.
Najnižu kalendarsku vremensku jedinicu našeg vremena čini dan. Dan može biti pri-rodni (od izlaska do zalaska Sunca), puni dan (dan i noć) i tzv. građanski dan (od ponoći do ponoći). Dan se deli na sate ili časove. Tek u 14. veku prihvaćeno je ekvinocionalno vreme, po kome je dužina jednog sata ista tokom cele godine. Pre toga se koristilo tzv. temporalno vreme, a dužina sata je zavisila od dužine obdanice. U srednjem veku podele na sate nije bilo, već se dan delio na periode opisnih naziva, tipa: rano jutro, pevčev pev, praskozorje, popodne, suton, itd. Rimljani su sedmicu (nedelju) delili na 9 dana. Podela sedmice na 7 dana preuzeta je kasnije od Jevreja. Meseci su trajali od 28 do 31 dan. U evropskoj civilizaciji meseci su dobili nazive po latinskim numeričkim imenima, a potom nominalnim (januar, februar…). I u srednjovekovnoj Srbiji retko su se koristili narodni slovenski nazivi za mesece. Ti nazivi su glasili: prosinac (januar), siječanj (februar), suhi (mart), brezik (april), travanj (maj), izok (jun), črven (jul), zarev (avgust), rujan (septembar), listopad (oktobar), gruden (novembar) i studeni (decembar). Ovi termini su veoma slični, a neki i identični, onima koji se i danas koriste u Hrvatskoj.
Zašto ne postoji savršen kalendar? Razlog tome je tropska ili solarna godina. Tropska godina označava vremenski razmak između dva uzastopna prolaska Sunca kroz tačku prolećne ravnodnevnice, odnosno vreme između dva početka proleća. NJena vrednost iznosi oko 365 dana, 5 sati i 50 minuta. Ali, ni tropska godina nije konstantna. Ona može da odstupa i po nekoliko minuta, a i stalno se smanjuje. To je razlog zbog kojeg je nemoguće napraviti apsolutno tačan kalendar. S druge strane, neki kalendari su bili bazirani na lunarnoj godini. Lunarna godina se zasniva na ciklusima Mesečevih mena i traje 354 dana. Lunarni kalendar bio je u upotrebi u Vavilonu, staroj Kini i Vijetnamu. Jedini čisto lunarni kalendar u masovnoj upotrebi je islamski kalendar, ali i tu postoje određene modifikacije. U Avganistanu i Iranu koristi se solarni, a u Turskoj solarno-lunarni kalendar. Većina lunarnih kalendara su zapravo kombinacija solarnih i lunarnih kalendara i njihovih principa. To znači da kalendarski meseci odgovaraju Mesečevim ciklusima, ali se povremeno dodaju interkalarni meseci kako bi se ovi ciklusi usaglasili sa solarnom godinom. Ovakvi solarno-lunarni kalendari su kineski, hebrejski, hindu, kao i većina antičkih kalendara. Astronomiji su bili vični, od evropskih naroda Kelti, a u centralnoj i Južnoj Americi, Inke, Maje i Asteci.
U staroj Mesopotamiji (3000 god. pre n.e.) korišćen je prvi solarno-lunarni kalendar, u trajanju od 360 dana, podeljenih na 12 meseci. Stari Egipćani su prvi napravili kalendar u kome se vreme merilo pomoću godina. Prvo su koristili lunarni kalendar, baziran na menama Meseca, kao i svi istočnjački narodi. Vreme su računali od jednog punog Meseca do drugog. Posle svaka tri puna meseca došlo bi do izlivanja Nila, što je u Egiptu bilo povod za niz religioznih praznika, jer je zemlja postajala plodna. Kako bi unapred znali kada tačno dolaze praznici, Egipćani su pokušali da naprave solarni kalendar, koji neće zavisiti samo od Meseca. NJihovi astronomi su primetili da se na svakih dvanaest meseci na nebu pojavi zvezda Sirijus, te su taj period između dve pojave ove zvezde nazvali godina. Godinu su izdelili na 365 dana i 12 mesečevih mena. Brojanje godina kretalo je ispočetka sa dolaskom svakog novog faraona. Posebna pažnja poklanjala se prolećnoj i jesenjoj ravnodnevnici (21. mart i 22. septembar). To su jedini dani u godini kada je dužina dana i noći jednaka.
Stari Jevreji su koristili solarno-lunarni kalendar, u kome su se meseci računali u odnosu na kretanje Meseca oko Zemlje, a dani i godine u odnosu na kretanje Zemlje oko Sunca. Proste godine su trajale 353-355 dana, a prestupne (uvedene radi usklađivanja sa solarnom godinom) 383-385 dana. Meseci su prvo imali numeričke i stare hebrejske nazive, a posle vavilonskog ropstva (586. god. pre n. e.) uvedeni su nazivi preuzeti od Vavilonaca. Jevrejski kalendar je prvi uveo podelu na 7 dana u nedelji. Mojsijevih deset zapovesti zahtevale su od Jevreja da sedmi dan u nedelji odmaraju i oni su za taj dan odredili dan koji su nazvali šabat (od čega je nastao naziv za subotu u mnogim jezicima). Kasnije su i ostalim danima dali imena. Kada je nastalo hrišćanstvo, dan praznovanja se pomerio na nedelju, opet iz religioznih razloga. Pored ovoga, Jevreji su u kalendar uveli sistematsko brojanje godina, koje nije zavisilo od trenutnog vladara. Godine su brojali od postanka sveta. Za razliku od njih, hrišćani su brojanje godina započeli od rođenja Isusa Hrista i to se naziva novom erom.
Kada se pojavio islam, u srednjem delu zapadne Arabije upotrebljavao se kalendar od 12 lunarnih meseci, koji je kasnije, umetanjem trinaestog meseca, postao solarno-lunarni. Nakon Muhameda, islamski kalendar se temelji na lunarnoj godini od 354 dana, 8 sati i 48 minuta. U ovom kalendaru, svakih 30 godina došlo je do zaostajanja od 11 dana. Kako bi se ispravila ta krupna razlika, određeno je da se u razdoblju od 30 godina, jedanaest njih produži na 355 dana. Arapske godine nisu bile u vezi sa nekom erom i tek u 16. ili 17. godini hidžre (637. ili 638.), kalif Omar je odredio da se za početak muslimanske ere uzme datum Muhamedovog prelaska iz Meke u Medinu (hidžra). Po našem kalendaru to se dogodilo u petak 16. jula 622. godine.
Stari Sloveni su se u računanju vremena držali i solarnih i lunarnih pravila. Solarni kalendar ravnao se prema godišnjem dobu (od leta do leta), a lunarni prema Mesečevim menama i zato se godina označavala različitim terminima „rok“ ili „leto“. Podelu godine na 12 meseci Sloveni su prihvatili zajedno sa hrišćanstvom. Neki slovenski narodi preuzeli su latinsko-vizantijske nazive za mesece, dok su drugi zadržali svoja stara slovenska imena. Nazivi za mesece među slovenskim narodima nisu se podudarali, zbog razlike u podnevlju. Naime, Sloveni su živeli na velikom prostoru od severa do juga. Tako na primer, hrvatski mesec lipanj – kada cveta lipa (srp. jun), kod Ukrajinaca (lipen) i Poljaka (lipiec) je zapravo jul mesec, jer kod njih lipa cveta mesec dana kasnije. Tako ni poljski radovi nisu počinjali svuda u isto vreme. To je razlog zbog kojeg kod slovenskih naroda postoje isti nazivi za različite mesece.
Stari Grci su koristili solarno-lunarni kalendar. Godina im je počinjala kada je Sunce došlo u određen položaj (ravnodnevnica), a svaki mesec počinjao je mlađakom. S obzirom da se tropska godina ne može deliti na mesece, ovaj kalendar je morao neprekidno da se ispravlja. Značajnu reformu kalendara izvršio je grčki astronom Meton iz Atine. Po njemu su godine od 432. pre n.e. počinjale krajem juna i bile su svrstane u cikluse od 19 godina (Metonov ciklus), sa 7 dodatih meseci. Meseci su imali 29 ili 30 dana, delili su se na sedmice i u dekade (desetodnevlja). Dani su se brojali do 20. redovno, a nakon 20. obratno, tj. do kraja meseca, i to od zalaska do zalaska Sunca.
Rimljani su udarili temelje savremenom kalendaru. Sama reč kalendar potiče iz latinskog jezika. Rimljani su prvo koristili godinu koja je imala 10 meseci – 6 meseci po 30 i 4 meseca po 31 dan (tzv. Romulova godina). Ova godina trajala je 304 dana. Romulov naslednik, drugi po redu rimski kralj Numa Pompilije (8. vek pre n.e.) izvršio je reformu ovog kalendara, dodavši dva nova meseca – januar i februar. Inače, godine su brojali od osnivanja Rima. Meseci su dobili imena, npr. januar po rimskom bogu Janusu, jul po Juliju Cezaru, a avgust po njegovom nasledniku Oktavijanu Avgustu.
Najduža godina u istoriji je trajala 445 dana. To se desilo 46. god. pre n.e. Naime, rimski imperator Gaj Julije Cezar je uvideo ogromne probleme tadašnjeg lunarnog rimskog kalendara koji je proizvoljno menjan, često u skladu sa političkim okolnostima, kako bi se vladaru produžio mandat. Cezar je izvršio novu reformu rimskog kalendara, prema proračunima aleksandrijskog astronoma Sosigena. Kalendarska (građanska) godina je trajala 365 dana, ali je Sosigen izračunao da solarna godina zapravo traje 365 dana i 6 sati. Na osnovu navedenog proračuna odlučeno je da svaka četvrta godina mora biti prestupna, tj. mora imati dan više, kako bi se nadoknadio taj zaostatak. Sedmi mesec je tada poneo naziv Julius (jul) u čast Cezara. Od cara Konstantina koristi se podela na dane u sedmici.
Kako se astronomija kasnije dalje razvijala, izračunato je da solarna godina zapravo traje 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi. To je bilo 11 minuta i 14 sekundi kraće od Sosigenovog proračuna, te je zbog toga Julijanski kalendar kasnio za solarnom godinom po 1 dan na svakih 128 godina. Do 1582. godine nakupilo se 10 dana razlike. Pošto je precizan dan prolećne ravnodnevnice presudan za određivanje datuma hrišćanskog Uskrsa (koji se određuje kao prva nedelja posle punog Meseca, koji pada na ili posle prolećne ravnodnevnice), papa Grgur XIII je odlučio da reformiše dotadašnji Julijanski kalendar. Prihvaćen je predlog reforme napuljskog astronoma Alojzija Lilijusa i matematičara Kristofera Klavijusa. Papa je reformu kalendara ozvaničio 1582. godine, bulom Inter gravissimas. NJome je prolećna ravnodnevnica vraćena na 21. mart, kao što je bilo utvrđeno još na Nikejskom saboru 325. godine. Prihvaćena je solarna godina u trajanju od 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi. Sve godine početkom stoleća (1700, 1800, 1900) preskaču se kao prestupne tri puta, a svaka četristota godina i dalje je bila prestupna. Zbog zaostatka, te 1582. godine se ispustilo 10 dana. Posle četvrtka 4. oktobra nastupio je petak 15. oktobar 1582. godine. Ova reforma je kalendar najviše približila astronomskim pojavama. Kalendar je nazvan Gregorijanski, po pokretaču reforme, i odmah je prihvaćen u katoločkim zemljama Italiji, Francuskoj, Španiji i Portugalu. Austrija ga je prihvatila 1584, Ugarska i banska Hrvatska 1587. godine. Nemci su na ovaj kalendar prešli u 17. veku, a Englezi, Švajcarci i Šveđani u 18. veku. NJegovo prihvatanje je često bilo vezano za političke promene i promene državne uprave – Japan 1873, Egipat 1875, Kina 1912, Rusija, odnosno tadašnji Sovjetski savez 1918, Grčka 1923, Turska 1924. godine. Gregorijaski kalendar postao je zvanični kalendar u Srbiji, odnosno tadašnjoj Kraljevini SHS, 1919. godine.
Julijanski kalendar nastavile su da koriste još samo pravoslavne crkve širom sveta. Pravoslavni narodi i njihove crkve bili su skeptični prema Gregorijanskom kalendaru, pre svega jer je on bio produkt Rimokatoličke crkve. To što ni Gregorijanski kalendar nije najprecizniji, samo je još jedan razlog za pravoslavno opravdanje njegovog neprihvatanja. U praksi, Gregorijanski kalendar odstupa od solarne godine za 26 sekundi, a Julijanski za 11 minuta i 14 sekundi. Zaostajanje Julijanskog kalendara za Gregorijanskim, stvorilo je razliku, koja je do 1700. godine iznosila 10 dana, između 1700. i 1800. uvećala se na 11, a između 1800. i 1900. godine na 12 dana. Posle 1900. godine ta razlika iznosila je 13 dana, kao što je i danas. Posle 2100. godine razlika će se povećati na 14 dana. To je dovelo do razmimoilaženja hrišćanskih kalendara i razlike u izračunavanju praznika, kao što su Božić i Uskrs. Tako je prema Julijanskom kalendaru Božić u XVII veku bio 4. januara, u XVIII veku 5. januara, u XIX veku 6. januara, a u XX veku 7. januara. Između dva svetska rata pravoslavne crkve su pokušale da reše problem između crkvenog Julijanskog i službenog Gregorijanskog kalendara.
Najprecizniji kalendar u istoriji izradio je srpski naučnik Milutin Milanković, početkom 20-ih godina XX veka. NJegov kalendar odstupa od solarne godine za samo dve sekunde godišnje. Kod Gregorijanskog kalendara razlika u odnosu na solarnu godinu javlja se posle 3.200 godina, dok bi se potreba za korekcijom Milankovićevog kalendara javila za 30-40.000 godina. Milankovićev kalendar imao je tendenciju da postane opšteprihvaćeni svetski kalendar. Kada bi ga prihvatile one pravoslavne crkve koje danas poštuju Julijanski kalendar, on bi bio jednak Gregorijanskom kalendaru sve do 2.800 godine. Ovaj problem trebao je biti rešen na Svepravoslavnom kongresu u Carigradu, koji je maja 1923. godine sazvao Vaseljenski patrijarh Melentije. Državno-crkvenu delegaciju Kraljevine SHS i SPC činili su tadašnji mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo Dožić (kasniji srpski patrijarh) i profesor Milutin Milanković. Predlog za reformu pravoslavnog kalendara je usvojen 30. maja 1923. godine i trebao je da stupi na snagu kada ga ratifikuju delegacije svih učesnica Kongresa. Vaseljenska patrijaršija je to učinila odmah, a Grci, Rumuni i Bugari su to učinili godinama kasnije. Ruska i neke druge pravoslavne crkve, među kojima je i sam predlagač – srpska crkva, to nikada nisu učinile. Tako je propao pokušaj da se u pravoslavne crkve uvede Milankovićev kalendar. Pokušaj reforme Julijanskog kalendara propao je i na Svepravoslavnoj konferenciji na Rodosu 1962. godine. Nakon toga, Grčka i još neke pravoslavne crkve prešle su na upotrebu Gregorijanskog kalendara. Pravoslavne crkve, poput Srpske, Ruske, Gruzijske, Japanske, Jermenske, Jerusalimska patrijaršija, Sveta Gora, tzv. Starokalendarci u Grčkoj i pravoslavni Eskimi, kao i monofizitske crkve – Etiopska, Eritrejska, Sirijska, Asirska i Koptska, nastavili su da koriste Julijanski kalendar do danas.
Osim različitih kalendara, kroz istoriju su se koristile i različite ere, odnosno načini u izboru početka računanja godina. Početna, nulta godina kalendara često se menjala. U staroj Grčkoj se koristila era Olimpijada, kao ciklus od 4 godine. Vreme se računalo od prve Olimpijade, koja je održana 1. jula 776. god. pre n.e. Rimljani su godine brojali od osnivanja grada Rima (Erom ab urbe condita), što se po Varonu dogodilo 21. aprila 753, a po Katonu 21. maja 752. godine pre n.e. U svakodnevnom životu Rimljani su koristili Konzulsku eru (Annus consularis), koja je godine računala po godinama vladanja rimskih konzula. Justinijan je 537. godine uveo Carsku eru, koja je brojala godine prema godinama vladanja romejskih careva. Po uzoru na nju, kasnije je nastala Papska era. U Vizantiji se od VII veka koristila Carigradska ili Vizantijska era (Era ab orbe condito). Za njen početak uzet je 1. septembar 5508. god. pre n.e, kada je, po njihovom verovanju, Bog stvorio svet. Po Vizantijskoj eri datirani su svi srpski srednjovekovi dokumenti. NJoj je slična Aleksandrijska (Starohrišćanska) era, ali je ona stvaranje sveta pomerila na 5503. god. pr n.e. Jevrejska era je za godinu stvaranja sveta uzimala 3760. god. pre n.e. Muslimanska era vreme računa od prelaska Muhameda iz Meke u Medinu (hidžra), po čemu se naziva i Hidžretska era, a počinje u petak 16. jula 622. god. Mi danas koristimo Hrišćansku eru (Aera vulgaris), čiji je začetnik Dionisije Mali, koja godine broji po datumu Hristovog rođenja. Dionisije je utvrdio da se Hrist rodio 1. januara 754. godine po Varonovoj Ab urbe condita eri. Kasnije je utvrđeno da se Dionisije prevario u datumu, a verovatno i u godini, ali svet je nastavio da koristi njegovu podelu na dve ere, označene terminima pre i posle Hrista (ili u godini Gospodnjoj). Hrišćanska era je prihvaćena prvo u Italiji, u VI veku. Pod komunističkim uticajem ovi termini kod nas zamenjeni su terminima „pre nove ere“ i „posle nove ere“.
Pod stilovima se podrazumevaju različiti datumi, koji su u različitim kalendarima označavali prvi dan godine. Tako je Vizantijski stil novu godinu računao od 1. septembra, stari Rimljani pre Julijanske reforme od 1. marta, što je kasnije preuzeo i Mletački ili Venecijanski stil (Mos Venetis). Božićni stil, koji je u srednjem veku bio u upotrebi u Dalmaciji i Dubrovniku, za početak nove godine uzimao je prvi dan Božića – 25. decembar. Galski ili Vaskršnji stil je prvim danom smatrao pomični Vaskršnji praznik, koji može da padne u 35 različitih dana. Prema Stilus Incarnationes nova godina se računala od praznika Blagovesti – 25. marta. Stil koji je danas aktuelan, i za Julijanski, i za Gregorijanski kalendar je tzv. Stilus Circumcisionis, po kome je prvi dan nove godine 1. januar. Ovaj stil javlja se u XVI veku, a u službenoj upotrebi je od kraja XVII veka.
Ostavi komentar