Istina o Skenderbegu

Istina o Skenderbegu

Autor:  Doc. dr Boris Stojkovski

Balkanska istorija prepuna je svojatanja pojedinih ličnosti, kao i vrlo tendencioznog stigmatizovanja i obeležavanja pojedinih značajnih istorijskih događaja. Iskrivljeno tumačenje istorije postalo je, na određeni način, lajtmotiv prilikom stvaranja novih etničkih grupacija i jedna od temelja kreiranja novih nacionalnih identiteta na Balkanu. Gotovo sve balkanske nacije imaju među svojim istoričarima i uopšte u javnosti prisutno dosta romantičarski zadojenih stručnjaka i pseudostručnjaka koji istoriju tumače ne na osnovu izvora, već površno i u skladu sa sopstvenim nacionalnim ili ideološkim svetonazorima.

Jedna od ličnosti koja nesumnjivo ima znamenito mesto u balkanskoj istoriji XV veka,  a čija se slava proširila na čitavu Evropu, a u novije vreme i svet, a koja se smatra donekle i kontroverznom ličnošću jeste Skenderbeg. Danas se posmatra isključivo kao nacionalni heroj Albanaca, međutim, istorijski izvori i istorijska nauka, ona lišena svake pristrasnosti, ona koja piše isključivo na osnovu izvora i sine ira et studio daje nešto drugačiji pogled na njegov lik i delo.

Đorđe Kastriota nazvan Skenderbeg bio je sin Ivana i Vojisave. NJegov otac Ivan Kastriota bio je gospodar oblasti od LJeša do Prizrena. Sinovi su mu nosili imena Đorđe, Repoš, Staniša i Konstantin. Ivan je menjao veroispovest, što mu zameraju savremeni izvori, ali porodica Kastriota je bila izuzetno vezana za Hilandar, te Ivan podiže arbanaški pirg, a Staniša biva i sahranjen u Hilandaru. Ovo svakako nedvosmisleno svedoči o njihovoj bliskosti veri pravoslavnoj.

Poreklo Kastriota je nerazjašnjeno, ali se zna za selo Kastriot odakle je navodno prema nekim mišljenjima u istoriografiji i Ivanov deda Kostadin, što je izgleda današnja debarska oblast, a pored Mavrova ima selo tog imena. Neki ovo selo smeštaju i u Metohiju.

Ako se okrenemo izvorima strane proveniujencije možemo pročitati i ovakvu rečenicu: Scanderbeg huome valente e per nature Serviano. Autor je Jovan Muzaka, koji se smatra prvim albanskim istoričarem, koji je 1515. godine kompilovao svoje memoare, odnosno svoje istorijsko delo. Kao što se da videti, iako je bio albanski velikaš istakao je da je Skenderbeg bio srpske prirode.

Jedan od najvećih orijentalista i turkologa svih vremena, vrlo ugledni nemački istoričar Franc Babinger tražio je Đorđu Kastrioti i njegovom ocu srpsko poreklo oko Livna, i smatrao da je najstariji predak možda bio kefalija i to još iz doba cara Dušana. Babinger je ovo utvrđivao prevashodno na osnovu osmanskih izvora, ali svakako i na osnovu drugih vrela raznolike provenijencije.

Majka Đorđa Kastriota potonjega Skenderbega Voisava Tribalda je vrlo verovatno poreklom sa prostora Makedonije. Poreklo joj je, prema savremenim istoričarima, od nekog Vukašinovog (možda i Dušanovog) velikaša Grugura ili čak Grgura Brankovića, brata Vukovog, što je doduše manje verovatno. Verovatnije od velikaša Grgura iz prostog razloga što nigde u izvorima ili pak tradiciji i nema pomena srodstva sa Brankovićima. Iz Pologa je poreklom, a njeno slovensko (odnosno vrlo konkretno srpsko) poreklo su neupitni.

Mesto i godina rođenja Skenderbega su nesigurni, kao i podatak da je sa 16(?) godina poslat sultanu. Bio je talac na Enderunu u Jedrenama, u najelitnijoj dvorskoj školi gde su se obučavali i vaspitavali janičari i buduća elita osmanskog društva. Opijen pričama o avanturama i pohodima Aleksandra Velikog, što je bila popularna literatura islamskog sveta, kada je primio islam Đorđe postaje Skender(beg). Od 1430. godine turski spahija, a 1437-1438. godine turski gospodar Kroje. U to doba se ponaša kao svaki drugi osmanski feudalni gospodar, potpuno uklopljen u turski feudalni sistem.

Godine 1438, kao i 1443. ratuje protiv hrišćanskih sila, a svoj uspon u osmanskom feudalnom sistemu doživljava 1440. godine kada dobija zastavu od sultana i postaje debarski sandžakbeg. To je bio vrhunac njegove karijere u osmanskoj službi, jer pod nerazjašnjenim okolnostima od uspešnog osmanskog feudalca on postaje veliki borac protiv njih i postaje pravi epski junak još za života. Kao što je istaknuto, nejasna je njegova promena strane, ali su činjenice jasne – Skenderbeg 1443. godine kreće na Turke. Prve pobede ostvario je već na početku svojih antiturskih aktivnosti u periodu 1444-1446. godine u Makedoniji. Albansko i srpsko plemstvo Zete sklapa savez poznat pod imenom LJeška liga.

Izbija zatim i rat sa Mlecima 1447-1448. godina, a Mleci daju nagradu za ubistvo Skenderbega. U tom kontekstu su pisali i srpskom despotu Đurđu Brankoviću, zetskim gospodarima Crnojevićima i Albancima, njihovoj vlasteli i plemenima sa istim ciljem-ubiti Skenderbega.

Pobeda nad Mlečanima kod Skadra nije na pravi način mogla biti iskorišćena, te je usledila predaja Turcima zbog manjka vode, ali to nije sprečilo Skenderbega da nastavi ratovanje protiv Osmanlija. I kada je Janoš Hunjadi pokrenuo novu veliku kampanju 1448. godine, Đorđe Kastriota je želeo da pomogne i da se suprotstavi Osmanlijama. Skenderbega je u tome sprečavao despot Đurađ Branković koji nije uzeo učešća u kampanji 1448. godine, a čiji je vrhunac bila u oktobru Druga Kosovska bitka. Srpska despotovina, u nameri da sačuva svoju samostalnost bila je neutralna u ovom sukobu, a kao odmazdu za sprečavanje prodora Skenderbegovih trupa usledilo pustošenje Kosova sa njegove strane.

U napadu na Skenderbegove zemlje sultan Murat II se 1450. godine našao pod zidinama Kroje. U tom su se pohodu istakli prevrtljivi Mlečani koji su snabdevali i jednu i drugu stranu zbog čega je došlo i do odmazde nad njima. Bez resursa Skenderbeg odlazi u Dubrovnik, i uzdao se u pomoć pape i zapadnih sila. Istovremeno, počeo je da prima i strane ambasade u Kroji, koja je postala prestonica, i koja je bila jedno od sedišta borbe protiv Turaka. Usledio je, vrlo brzo nakon pada Carigrada, poraz pod Beratom (1454) i prvi veći rat sa sultanom Mehmedom Osvajačem.

Skenderbeg je pored odnosa sa despotom Đurđem Brankovićem i Srbijom, imao veze i sa drugom srpskom državom, a to je bila Bosna. Isprva njegov odnos karakteriše saradnja sa Vladislavom Kosačom, a zbog toga je 1456. godine bio mogući rat Stefana Vukčića Kosače i Skenderbega, do koga, srećom, ipak nije došlo. Napuljski kralj Alfons V Apagonski je bio svakako najveći zaštitnik kojeg je imao Skenderbeg, a ovaj veliki junak dobio je i titulu kapetan papske Kurije. Italijanska ekspedicija je bila od njegovih poslednjih velikih poduhvata, a vezana je za njegovu blisku i tesnu saradnju sa napuljskim Aragoncima. Skenderbeg je poveo veliku ekspediciju 1461. godine koja je bila velika pobeda i pomoć Feranteu Aragonskom. Nakon ovog trijumfa Skenderbeg je poslednje godine svog života proveo u pobedama 1464-1466. godine, nastavljajući borbe sa Osmanlijama. Opsada Kroje koja je usledila 1467. godine, bila je poslednji veliki udarac nanet Skenderbegu. On se razboleo i smrt od malarije ga je zatekla 17. januara 1468. godine u LJešu.

Veliku slavu stekao je još za života. Veliki srpski humanista, rimokatolički biskup Novog Brda i Ulcinjanin Martin Segon je napisao 1480. godine Narrazioni di Giorgio Castriotto, da i Turchi nella lingua loro chiamato Scander beg, cioe Alesandro Magno, prvi  to savremei spis, više biografsku skicu negoli pravi životpis, ali je time bez sumnje dao osnov da se Skenderbegova epopeja i junaštvo počnu širiti celom Evropom. Najvažnija Skenderbegova biografija nosi naslov Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis i nastala je iz pera Marina Barletija 1508. godine. O autoru se ne zna mnogo, bio je Skadranin, koji je izbegao u Italiju. Poreklo mu je nejasno i do danas je predmet rasprava među stručnjacima. Delo je bez sumnje važno, prevashodno jer je savremen izvor, ali kritički ga treba proučavati, pošto, kako su naučnici već ranije utvrdili je prepuno falsifikata, izmišljotina i fantazija samog autora. Uprkos svemu tome, imalo je ogroman odjek u Evropi, i prevedeno je na mnoge evropske jezike.

U novom veku Skenderbeg postaje pravi evropski junak, ali mu nije manjkala ni srpska tradicija, naprotiv. Za razliku od albanske, koje ni nema sve do novog doba, tokom vekova srpska tradicija se razvijala i rasla, a Skenderbeg je bio inspiracija mnogim srpskim i južnoslovenskim autorima. Prvi je bio Cetinjski letopis iz doba Vasilija Petrovića u kome je Skenderbeg nazvan Černoevič. Među srpskim i dalmatinsko-dubrovačkim autorima kojima je Đorđe Kastriota Skenderbeg bio inspiracija bili su Ivan Tomko Mrnavić; Ivan Gundulić; Andrija Kačić Miošić; Junije Palmotić; Pavao Riter Vitezović; Đuro Matija Šporer; Sima Milutinović Sarajlija; Sterija; Stevan Sremac i na koncu veliki Petar Petrović NJegoš koji je u neprolaznom  Gorskom vijencu uskliknuo: Skenderbeg je srca Obilića! I dok je kao što se da primetiti iz samo spiska ljudi koji su se bavili Skenderbegom kao likom u svojim književnim spisima, sa usmenom tradicijom, stvar je potpuno drugačija. Skenderbeg nije čest lik u epici, i nikada u narodnom stvaralaštvu nije imao istaknuto mesto kao neki drugi junaci. Usmena tradicija je dakle izuzetno skromna, ali postoje srpske epske pesme kasnijeg doba.

NJega je u Zapadnoj Evropi popularizovao zapravo Volter koji je napisao da bi Vizantija preživela da je njome vladao Skenderbeg, a u ranoj modernoj kulturi o njemu je komponovao i veliki Vivaldi (1718, libreto za operu Skenderbeg napisao je Antonio Salvi).

U HH veku tradicija o Skenderbegu je uzela zamah, pa je tako Kosta Manojlović 1933. godine komponvao Pesme zemlje Skenderbegove-šest horskih kompozicija. Snimljen je nakon Drugog svetskog rata i film pod naslovom Velikiй voin Albanii Skanderbeg-Luftëtari i math i Shqipërisë Skënderbeu. U pitanju je bila Sovjetsko-albanska koprodukcija koja je ovenčana i Međunarodnom nagradom u Kanu 1954. godine.  Jedna indirektna veza samog Skenderbega i Novog Sada jeste što je Sterijin Skenderbeg izveden na prvom Sterijinom pozorju.

Kako je onda, uprkos svoj ovoj tradiciji, ali pre svega uprkos jasnim i nedvosmislenim istorijskim izvorima Đurađ Kastriota Skenderbeg postao Albanac i heroj albanske nacije? Veze koje je imao sa Albanijom jesu teritorija kojom je upravljao, kao deo stanovništva i vojske iz oblasti kojima je vladao. Ali, pored Albanaca bilo je u tim oblastima i Srba, Vlaha, Grka. Kastriote, Dukađini, Arijaniti su upravljali područjem koje je kompaktna albanska teritorija pod upravom feudalne vlastele, posebno iz ove tri nabrojane porodice. Naravno uz jasnu napomenu da nacije i nacionalizmi ne postoje sve do XIX veka, a o nekom premodernom etničkom identitetu kod Albanaca je jako teško govoriti i podaci su izuzetno skromni.

Albanska tradicija o njemu do duboko u novi vek ne postoji. Uzevši u obzir da je osmanskim osvajanjem Albanije islamizacija albanskog življa napredovala ubrzanim tempom, a da je sam Skenderbeg bio vatreni borac protiv Turaka islam ga je potisnuo iz kolektivnog sećanja, vremenom, u doba buđenja albanskog i drugih nacionalizama kod pravoslavnih i kod rimokatolika u emigraciji jača njegov kult. Za to je posebno zaslužno albansko emigranstko društvo VATRA u SAD i pravoslavni sveštenik Fan Stiljijan Nolji koji je napisao Skenderbegovu biografiju šireći kult njega kao albanskog junaka. Skenderbeg je opstao kao junak u Zapadnoj Evropi, zahvaljujući Volteru i drugim piscima, kao i prevodima Barletija. Istovremeno dok je među Albancima iščezao, kod Slovena i poglavito Srba njegov spomen je očuvan. O tome piše i Spiridon Gopčević, u srpskom plemenu iz Crne Gore Kuči on je smatran posebnim junakom. Nedostatak albanskog srednjeg veka i ličnosti iz njega uslovili su potrebu da se nađe pogodna ličnost oko koje bi se mogao isplesti albanski nacionalni kult i da se prosto stvori nacionalni heroj još iz srednjeg veka. Činjenica je da je Skenderbeg upravljao oblastima u Albaniji, da je pod njegovom upravom bilo mnogo Albanaca i to je sve uslovilo da se u savremeno doba razvije priča o njemu kao albanskom nacionalnom junaku. Prvo delo na albanskom o njemu pod naslovom Histori e Skënderbeut čiji je autor Naim Frashëri, štampano je 1898. godine u Bukureštu. Frašeri je bio prvi musliman koji je pisao o Skenderbegu. Od tada, pa do danas, iako izvori svedoče drugačije, kao plod tradicije, kao rezultat nekritičkog čitanja izvora, ali i kao posledica oduševljenja za Skenderbegovo junaštvo, on živi jedan drugi život od onog koji svedoče izvori.