ISTINA O MIŠI DIMITRIJEVIĆU

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Miša Dimitrijević je jedna od najznačajnijih ličnosti 19. veka među Srbima u Vojvodini. Rođen je u Novom Sadu 1846. godine, međutim, postoji i teza da je rođen 1841. godine, jer je ta godina navedena na njegovom nadgrobnom spomeniku. Treba imati u vidu da su matične knjige rođenih na prostorima koje je zahvatila Mađarska revolucija 1848. godine bile spaljene, pa ne postoje apsolutno pouzdani podaci o godini njegovog rođenja, ali većina istoričara uzima 1846. kao godinu njegovog rođenja.

Postoje zablude o cincarskom poreklu porodice Dimitrijević, međutim, to nije tačno, a razlog za takve zablude potiče od činjenice da je otac Miše Dimitrijevića bio trgovac, kao i da su stanovali u Grčkoškolskoj ulici u Novom Sadu, gde su stanovali mnogi trgovci cincarskog porekla. Međutim, otac Miše Dimitrijevića je nakon Mađarske revolucije 1848. godine zapao u tešku materijalnu situaciju, jer mu je propao posao s trgovinom, pa je nakon toga bio prinuđen da na razne adrese piše molbe za stipendiranje školovanja njegovog sina Miše.  Nakon odobrenja molbi za školovanje, Miša Dimitrijević je stipendiran za osnovno obrazovanje, za četiri godine Novosadske velike srpske pravoslavne gimnazije (današnja Gimnazija „Jovan Jovanović Zmaj“ u Novom Sadu), kao i za peti i šesti razred gimnazije u Sremskim Karlovcima. Nakon završene gimnazije, diplomirao je na Pravnom fakultetu u Budimpešti. Imao je mlađeg brata, koji je preminuo vrlo mlad, kao dvadesetogodišnjak i sestru Sofiju, koja ga je nadživela.

U Budimpešti je bio pitomac Tekelijanuma, kojim je u to vreme upravljao Jovan Jovanović Zmaj. NJegov boravak i školovanje u Budimpešti se podudaraju s vremenom velike pobede Srpske slobodoumne liberalne stranke na izborima za Ugarski sabor na kojima je osvojeno čak dvanaest mandata, što je ujedno i najveća pobeda neke od srpskih lista na izborima za Ugarski sabor. U isto vreme u Budimpešti, Svetozar Miletić osniva časopis „Zastava“ čijem radu se pridružuje i Miša Dimitrijević, a nakon kraćeg vremena i zajedničkog rada sa Svetozarom Miletićem, postaje njegova desna ruka u stranci koju je vodio.

Treba izdvojiti koncepcije u viđenju razvoja srpskog naroda u Ugarskoj. Prva opcija, odnosno konzervativna koncepcija je smatrala da srpski narod treba da traži oslonac u Beču, tj. da Srbi treba da traže Vojvodinu kao svoju krunovinu. Đorđe Stratimirović je podržavao ovu tezu, smatrajući dodatno da Vojvodina s Hrvatskom treba da se veže u jednu celinu koja bi bila dualna, a zatim da traže od Beča da budu zasebna krunovina od Ugarske.

Svetozar Miletić, koga su u to vreme smatrali Mađaronom, zalagao se da Srbi treba oslonac da traže u dogovoru s Mađarima, kao i da treba da se svrstaju na stranu mađarske opozicije koja je zahtevala nezavisnost Ugarske, što je Svetozar Miletić pravdao pretnjom od pangermanskog prodora na jugoistok Evrope, pa je upravo iz tog razloga Miletiću savez s Ugarskom opozicijom koja nije bila blagonaklona Habzburškoj dinastiji bio najlogičniji izbor. Miletić je u to vreme smatrao da je za Srbe najbolje da budu posebna županija u okviru nezavisne Ugarske države, s obzirom na to da bi i ona bila višenacionalna i višejezična država kao i Habzburška monarhija.

Već 1871. godine Miletićeva stranka je bila načeta od klerikalaca, ali i od Svetozara Markovića, koji je u to vreme boravio na prostoru Vojvodine gde je širio ideje socijalizma. Osniva se Nova omladina srpska, čiji su članovi bili Ilija Vučetić, Miša Dimitrijević, Jaša Tomić, Laza Nančić i dr. Ideje o socijalizmu koje je propagirao Svetozar Marković su bile teško ostvarive u tadašnjoj Vojvodini, ali i u Ugarskoj, jer je ona u to vreme bila primarno poljoprivredna zemlja, a industrijska revolucija je tek dobijala svoj zamah.

Miša Dimitrijević je od svog partijskog vođe Svetozara Miletića dobio zadatak da na sastanku socijalističke omladine proba da ih odgovori od socijalne politike, kao i da pokuša da im objasni da socijalni problemi nisu ekskluzivan problem samo Srba, već i ostalih naroda koji žive u Habzburškoj monarhiji, kao i da Srbi treba da teže ostvarivanju svojih nacionalnih prava, ali kroz Srpsku slobodoumnu liberalnu stranku srpskog naroda u Ugarskoj. U Novom Sadu Miša Dimitrijević je zauzimao važne funkcije, od zamenika beležnika do gradskog senatora, a 1872. godine postaje zamenik gradskog kapetana. Vasa Stajić navodi jednu anegdotu o Miši Dimitrijeviću, odnosno o njegovoj kuraži i hrabrosti, kada je priveo mađarskog oficira, pripadnika Honvedija, odnosno mađarskog domobranstva, zbog nedoličnog ponašanja i vređanja građana Novog Sada na javnom mestu i sproveo ga do njegovih pretpostavljenih u garnizon.

Oba puta kada je Svetozar Miletić bio uhapšen, zamenjivao ga je Pavle Mačvanski, koji se trudio da zagorča život Miši Dimitrijeviću zbog njegovih nacionalnih opozicionih stavova. Miša Dimitrijević je za oktavu više bio izraženiji srpski nacionalista od Svetozara Miletića, ali i politički praktičar da se kroz Srpsku liberalnu stranku dođe do popravljanja stanja srpskog naroda u Ugarskoj.

Na spomeniku Miše Dimitrjevića stoji da je pisac, iako to dokraja nije razjašnjeno. U tadašnjoj Ugarskoj Vojvodini bilo je mnogih koji su poštovali njegov rad, među kojima su bili Jovan Jovanović Zmaj i Laza Kostić. Uz odobrenje Laze Kostića učestvovao je na skupu koji je 1870. godine organizovao knjaz Nikola. Pred tadašnjim odbornicima u skupštini predstavljen je njihov zajednički rad.

U drugoj polovini 20. veka zbog teškog zdravstvenog stanja Svetozara Miletića, koji završava u zatvoru zbog nepodržavanja mađarizacije, na molbu Milice Miletić preuzima Zastavu i zajedno sa svojim istomišljenicima počinje da obnavlja časopis koja je po Miletićevom odlasku zapao u krizu. Uspeo je da obnovi čitalački klub mladih i postao je jedan od prvaka Srpske slobodoumne stranke.

Dok je Miletić bio u zatvoru, mnogi njegovi saborci su smatrali da on više neće biti u stanju da deluje kao politička ličnost. Iako je njegova politička moć polako slabila, Svetozar Miletić je 1878. godine organizovao skup u Sremskim Karlovcima na kojem je okupio svoje saborce. Izrazio je želju da ga ponovo podrže i glasaju za njegov politički povratak, međutim, velika većina je ostala uzdržana ili mu nije dala podršku smatrajući da treba da se povuče. Tada se sa polovinom razilazi a potom nastavlja svoj rad. Na skupštini u Novom Sadu Svetozar Miletić dolazi u sukob s Jašom Tomićem koji je predvodio socijaliste. Izbacuje ga i opisuje ga kao negativnu osobu, „nemoralnog papu Vojvodine“.

Miša Dimitrijević kao snažna politička ličnost, oženio se Ankom Dimitrijević iz Sente, koja je tokom druge polovine 19. veka važila za najlepšu i najbogatiju Srpkinju tada. 1883. ili 1884. godine Miša Dimitrijević je kao član Liberalne stranke učestvovao na skupu u hotelu „Panorama“ u Budimpešti, iako ga je de fakto podržao, smatrao je da nisu potrebne nove velike promene i svojim političkim potezima uspeo je da ubedi nekoliko liberala u lobiju da ne glasaju na skupu. Taj skup je podržao i Jaša Tomić sa socijalistima, međutim, ipak nije dao nikakvu podršku i nije podržavao nikakve promene među Srbima u Ugarskoj Vojvodini.

U Kikindi je 1887. godine takođe organizovan sličan skup gde se takođe okupio veliki broj ljudi, na kojem se ponovo raspravljalo o političkim promenama među odbornicima. Dimitrijević kao vođa Srpske slobodoumne stranke podržava promene, dok su socijalisti Jaše Tomića protiv. Dolazi do sukoba dveju strana i Jaša Tomić napušta skup sa svojim saborcima. Jedno vreme dok je bio politički aktivni član Liberalne stranke obavljao je i funkciju senatora.

U Kikindu je 13. aprila došao veliki broj ljudi, preko 1000 birača Srpske narodne slobodoumne stranke se tamo zaputilo iz 52 mesta. Pre svega je dominirao južni Banat, gde su bili učvršćeni notabiliteti koji usvajaju novi Bečkerečki program. Srbi prestaju da budu opozicija državnog pravnog sistema i zalažu se za poštovanje svojih prava u okviru tadašnjih ugarskih zakona. Oni se ne protive ničemu, ali teže da se kod Ugarskih vlasti izdejstvuje popravljanje srpskog statusa. Osam i po meseci nakon konferencije, Zastava ostaje i dalje njihovo agitaciono sredstvo. Miletićeva porodica ih nije isključila iz Zastave zbog odstupanja od Miletićeve politike, već ih je ostavila da i dalje funkcionišu u Zastavi kao legitimni urednici. Oni na Kikindskoj konferenciji proglašavaju Zastavu kao politički organ za sredstvo kojim će dalje širiti svoju propagandu. Do konačne konfrontacije između liberala i onoga što ćemo kasnije zvati radikalima doći će nakon izbora Srpskog narodnog sabora 1885. godine, dotle će oni biti u okviru istog opozicionog korpusa. 13. juna 1884. godine došlo je do ponovljenih izbora u Šajkaškom izbornom srezu za poslaničko mesto koje je Miletić zbog bolesti napustio. Trebalo je da se izabere novi poslanik. Miša Dimitrijević je na tim izborima uspeo da odnese značajnu pobedu. S obzirom na to da nije imao nikakav politički organ, nije imao štampu putem koje je mogao da agituje, da iznosi svoj političke stavove, on je uspeo da putem jednog manje čitanog nedeljnika Srpsko kolo uradi za svoju kampanju mnogo više kroz terenski rad. Zanimljivo je da dolazi do nestrpljenja u Miletićevoj porodici, što vidimo iz pisama između Milice Tomić i Đorđa Dimitrijevića, koji nije povezan s Mišom Dimitrijevićem, već dolazi iz Bečkereka. Požuruju se notabiliteti da kupe što pre Zastavu, ali oni na kraju odugovlače s time. Razmišljaju da im je jeftinije da pokrenu list Srpska zastava kako ne bi gubili štampariju i sve ostalo. Miletićeva ćerka će kasnije zvanično pisati da je ona što pre želela da se nađe urednik. Nije tu bilo pitanje urednika, tu je pre svega pitanje vlasništva, a štamparija nije donosila profit. Poenta je u tome da je to bio značajan brend koji je bio čitan među Srbima, imao je značajan broj pretplatnika i ko je želeo da koristi taj kanal obraćanja javnosti, trebalo je za to da plati i da računa da neće imati zaradu. Usled taktiziranja i odugovlačenja notabiliteta, posredovanjem različitih ljudi s kojima je bila u kontaktu, Milica donosi odluku da Zastavu preuzme kao urednik Jaša Tomić od 2. januara 1885. godine. Poznato je da je on bio više puta u sukobu s Miletićem, međutim, na tržištu su postojale tri mogućnosti ko bi to preuzeo: notabiliteti, liberali oko Miše Dimitrijevića i treća opcija koja nije razmatrana dotad – Socijalisti, kasnije radikali oko Jaše Tomića. On je postao urednik, a Zastava je i dalje ostala u vlasništu Miletićeve porodice. Iste godine bili su raspisani izbori za Srpski narodnocrkveni sabor, odnosno za Srpsku crkvenoškolsku autonomiju. Ona je bila značajno pogažena time što je 79. godine mađarska vlada nelegitimno smenila patrijarha Ivačkovića i na njegovo mesto dovela svog poslušnika Germana Anđelića, kog je dve godine kasnije mimo svih procedura proglasila za patrijarha, odnosno mitropolita. On je počeo da vlada prilično samovlasno tako što je sprovodio svoje političke vizije i razvio snažnu publicistiku koja je najdublje omalovažavala srpski opozicioni pokret. Poseban akcenat je bio na kafanskim okupljanjima tadašnjih srpskih prvaka, no moramo znati da su tadašnje kafane imale svoj kulturni značaj i da su one bila mesta gde su se ljudi okupljali iz političkih pobuda da bi razgovarali. Nisu imale samo birtijaški karakter. Na nagovor Jovana Jovanovića Zmaja, Dimitrijević i Tomić zajednički ulaze u izbore, prave zajednički spisak kandidata, a svaki kandidat je posebno biran. Zbor je organizovan 27. juna 1885. godine na Vidovdan, koji je tada bio jedan dan ispred zbog usaglašavanja starog i novog kalendara, pa je u 20. veku dogovorena konvencija da se taj datum ne pomera. Zbor je bio neverovatnih razmera, savremenici kažu da je nadmašio sve Miletiće zborove, čak i bečkerečki kad je donet Bečkerečki program. Moto je bio „Odbacimo sve što braću deli”, kako bi se ukazalo na jedinstvo opoziciono nastrojenih Srba. Oni su tad osvojili ogromnu većinu od 68 mesta, od toga je 62 stalo na stranu politike Miše Dimitrijevića i Liberalne stranke, 4 su otišli na stranu Jaše Tomića i radikala, 1 na stranu klera.  Jaša Tomić je odmah proglasio da to treba bojkotovati. Zanimljivo je da je tri godine ranije to isto uradio Miša Dimitrijević. Liberali koji su imali veliku većinu pokušali su kroz rasprave i diskusije da otklone nepravilnosti u radu srpskih veroispovednih i školskih organa, ali to nisu uspeli. Smatrali su da se treba boriti po svaku cenu i ostali su u organima autonomije.

Shvativši da je dalji politički rad nemoguć bez štampanog medija, Dimitrijević je 17. oktobra 1885. pokrenuo prvi broj časopisa Branik. Dimitrijević će tu biti urednik i siva eminencija, kasnije Nikola Joksimović. Časopis je držao tvrdo usmerenje, pri čemu je Dimitrijević insistirao na decentralizaciji u politici, to jest da stranka dogovorom treba sve da uređuje. Laza Kostić, Ilija Vučetić, mnogi ljudi su učestvovali sa svojim člancima sačinivši kvalitetan dnevni list. Dimitrijević se kroz Branik zalaže za nezavisnost Mađarske, za decentralizaciju Ugarske protiv mađarske hegemonije, za srpsku nezavisnost i samostalnost na Balkanu. Smatra da je dužnost Srbije da se proširi na prostor Stare Srbije, Raške oblasti i Makedonije, takođe da se proširi i na oblast Bosne i Hercegovine, za koju Dimitrijević smatra da prirodno pripada Srbiji. Što se tiče srpske politike u Hrvatskoj, Dimitrijević podržava opoziciono delovanje. Pre notabiliteta u Vojvodini došlo je do Čerevićke konferencije gde su pojedini srpski prvaci rešili da pređu na stranu Mađarona, odnosno da sa njima naprave pakt u Hrvatskoj, iz razloga što su dugo delovali opoziciono sa pojedinim opozicionim strankama boreći se za veću nezavisnost Hrvatske. Za isto su se zalagali Miletić i Dimitrijević, međutim, određene hrvatske stranke koje su se za isto zalagale, bile su sklone da Srbima brane pravo da budu ravnopravan narod u Hrvatskoj i da ravnopravno koriste ćirilicu i hrvatske fondove za razvoj svoje crkve i školovanja. Mađaroni, shvativši onu staru „Zavadi pa vladaj”, odlučili su da Srbima daju obećanje i možda koji dinar kako bi se kulturne ustanove razvijale. U periodu kad je pokrenut Branik dolazi do Srpsko-bugarskog rata 1885. godine. Dve bugarske pokrajine su se ujedinile, što je bilo protivno tadašnjim konvencijama i narušen je balans da Bugarska može biti veća od Srbije. Po Dimitrijeviću, Obrenovići su to pogrešno protumačili, te umesto da to iskoriste i da se na račun Osmanlija uveća, da se proširi na jug i zapad, kralj Milan je objavio rat Bugarskoj. Srbija je pretrpela strašan poraz, zahvaljujući molbama Obrenovića ka Habzburškoj monarhiji. Habzburgovci su ubedili Bugare da se vrate na početnu poziciju. Kad je Srpsko-bugarski rat otpočeo, Dimitrijević je rekao da je njegova sveta dužnost kao Srbina da u potpunosti stane na stranu Srbije i srpskog naroda, iako ona nije u pravu. Organizovao je prikupljanje pomoći za srpsku vojsku u ratu.

1886. godine dolazi do izbora za srpske crkvene organe, za skupštine crkvenih opština i eparhija. Bez prethodnog dogovora, na mesto gde je za eparhijsku skupštinu bio kandidovan Mihajlo Polit Desančić, koji jeste bio liberal, ali krajnje pasivan, podržao je Miletića 1881. godine i potom se povukao, kao i Ilija Vučetić koji je bio saradnik Miše Dimitrijevića, čovek koji će po pogibiji Dimitrijevića biti predsednik Srpske narodne slobodoumne stranke, odnosno liberalne stranke. Jaša Tomić se kandidovao protiv obojice i uspeo da ih pobedi, nakon čega je došlo do otklona između ove dve grupacije, što će na koncu rezultirati formiranjem dve različite stranke. U tom periodu provejava čaršijska priča plasirana od strane Milice Miletić i Jaše Tomića, kako je Miša Dimitrijević pokušavao po svaku cenu da se dokopa Zastave, što Miša Dimitrijević demantuje. Na koncu Milica Miletić, odnosno Tomić, plasira brošuru denuncirajući Dimitrijevića kao političkog pragmatu. Miša Dimitrijević odgovara Milici Tomić u brošuri Malo više svetlosti, smatrajući da ona pravda period kad je dozvolila notabilitetima da upravljaju Zastavom u nadi da će je prodati. Milica mu potom odgovara u brošuri Izvrtanje nije svetlost, te dolazi do polemike koja se nastavlja na stranicama Branika i Zastave, gde dolazi do teškog sukoba. Dimitrijević 25. januara 1885. godine drži čuveni govor u Ugarskom saboru, gde apostrofira da u Ugarskoj živi 6.000.000 Mađara, a da su 400 poslanika u Ugarskom saboru etnički Mađari, da živi 10.000.000 nemađara, a da su svega 30 poslanika iz njihovih redova. Smatra da niko nije tražio da se rasparča Ugarska, da niko nije dovodio dominaciju Mađara u pitanje, međutim da Srbi imaju pravo za svoj zaseban državno-pravni položaj u okviru Ugarske. Kad bi Srbi insistirali na tome, ušli bi u veću opoziciju i sukob, te da Mađari treba da shvate da su im Srbi značajni na putu ka nezavisnosti. Tokom 1887. godine Dimitrijeviću se zvanično pridružuje Mihajlo Polit Desančić, piše brošuru Recimo i mi koju gde ne pominje svoju pasivnost, blago kritikuje Dimitrijevića, a obrušava se na notabilitete i radikale, što izaziva nastavak sukoba između Branika i Zastave. Kasnije se Laza Nančić i Jaša Tomić obrušavaju na Polita i Iliju Vučetića, za kog smatraju da je u početku bio sklon prihvatanju Kikindskog programa. Sveukupno će kulminirati 1887. godine, kada su bili raspisani izbori za Ugarski sabor. S obzirom na to da Narodna stranka nije imala ustaljen ni jedan organ koji bi funkcionisao, došlo je do toga da Miša Dimitrijević kao jedini poslanik iz te stranke predloži da u Srbobranu, odnosno u Sentomašu kako se tada zvao, dođe do Velike konferencije Srba birača Narodne slobodoumne stranke na kojoj će se napraviti lista za izbore i dogovoriti oko svih detalja. U Srbobranu se dešava skandal. Najpre zajednički dolaze liberali i radikali koji počinju da vode konferenciju. Skandal razbija mađarska policija iz razloga što su radikali, kako bi simulirali većinu, pokupili seosku sirotinju, obećali joj hleb i nagurali u dvorište gde se to dešavalo. Došlo je do incidenata i sukoba sa policijskim organima. Nakon toga, liberali su u Novom Sadu napravili konferenciju gde su ostali dosledni Bečkerečkom programu, vođeni Mišom Dimitrijevićem, da bi na kraju radikali posle toga sebe proglasili za naslednike Miletićeve stranke ali s izmenjenim programom. Uveli su socijalnu politiku i nazvali su sebe Celokupna narodna srpska slobodoumna stranka, što će se koju godinu kasnije promenti u naziv Srpska radikalna stranka. Smatrali su da su se zalagali za korenite reforme (koren je na latinskom radiks), te po tome Radikalna stranka. Sukob između Milice Miletić, Jaše Tomića i Miše Dimitrijevića na kraju je kulminirao na Tucindan 4. januara 1890. godine ubistvom Miše Dimitrijevića na novosadskoj Železničkoj stanici. NJega je pred prijateljima, ženom i Jankom Perićem lovačkim nožem zaklao Jaša Tomić. Miša Dimitrijević se spremao da ode sa ženom u posetu tazbini za Božić. Uzrok tome je bilo ponovno pokretanje pitanja kako je Miša Dimitrijević po svaku cenu pokušavao da dođe do Zastave, ali da nije mogao. Dimitrijević je u jednom tabloidnom blatu rešio da odgovori tako što mu se javio bečkerečki advokat, izvesni Branko Perić, nekadašnji verenik Milice Tomić. Branko mu je dostavio originalno pismo u kome mu Milica Tomić obećava da će mu u miraz pokloniti štampariju, list i sve vezano za Zastavu ukoliko se oženi njom, što je iziritiralo Jašu Tomića, mada smatram da je to duže indukovano nezadovoljstvo i rivalitet, a pre svega politički razlozi koji su ga lično motivisali. U ubistvu vidim i ritualne elemente. Imao je dovoljno fanatizovanih radikala, mogao je ubistvo da izvrši na bilo koji način i na bilo kom drugom mestu, a ne pred prijateljima i suprugom.