IRINA KANTAKUZIN – SRPSKA DESPOTICA (1427-1444)

IRINA KANTAKUZIN – SRPSKA DESPOTICA (1427-1444)

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Neformalna vladavina Đurđa i Irine počela je neposredno posle sabora u Srebrenici 1425. godine, na kome su imali učešće najviši predstavnici srpske svetovne i duhovne vlastele. Na državnom saboru u rudničkoj Srebrenici, despot Stefan, koji je tada bolovao od „nožne bolesti“, predstavio je svog sestrića Đurđa srpskim velmožama i duhovnoj hijerarhiji Srpske pravoslavne crkve, kao budućeg vladara Srbije. Namera despota Stefana da usini svog sestrića kako bi i na taj način bio obezbeđen „miran prenos“ despotskog dostojanstva u okviru rodbinskih relacija, mogla je da bude dovedena u pitanje, s obzirom da su stari i budući despot bili u istoj životnoj dobi.  Nastojeći da obezbedi stabilnost države, novi despot je uložio mnogo napora da pridobije priznanje svog statusa i dostojanstva od država u okruženju, u prvom redu regionalnih i svetskih sila poput Ugarske i Osmanlijskog carstva. Ugovorom iz Tate od maja 1426. godine, bilo je predviđeno da će despot Đurađ naslediti despota Stefana, ukoliko poslednji predstavnik vladarske loze Lazarevića umre bez potomstva, ali istovremeno, ugovor je predviđao da će novi despot Srbije vratiti Ugarskoj sve zemlje koje je despot Stefan dobio u miraz. U datom periodu izostalo je jedino priznanje od sultana, jer je Srbija od 1425. godine bila u ratu sa Osmanlijama.[1] Posle smrti despota Stefana jula 1427. godine, breme očuvanja države preuzeo je sestrić Đurađ sa ženom Irinom koja je do tad već izrodila šestoro dece. Na vest o njegovoj smrti, Đurađ „…istog časa je krenuo s nekolicinom svojih ljudi prema Beogradu…“ da preuzme državu.[2] Stigavši u ujakovu prestonicu, Đurađ je, u skladu sa predviđenom procedurom ustoličavanja, prethodno prisustvovao svečanoj liturgiji koju je u crkvi predvodio patrijarh Nikon, zatim je prešao u dvor, gde su završene formalnosti u vezi prenosa despotskog dostojanstva „u njegove ruke“. Međutim, u zvaničnoj intitulaciji, Đurađ je i dalje nosio samo skromni naslov „gospodin“, jer prema utvrđenoj tradiciji hijerarhijskih relacija vladalačkih naslova i titula, romejski carevi su bili ti koji su jedini imali formalno pravo da biraju despota i dodeljuju zvaničnu titulu i naslov dostojanstva. Tadašnje ratne okolnosti, izazvane sultanovim pohodom na Srbiju, sprečile su svršetak i ove formalno-protokolarne obaveze romejskog cara, tako da je u prvi mah i izostalo zvanično priznanje Romejskog carstva. U skladu s ugovorom u Tati, posle smrti dotadašnjeg gospodara Srbije, ugarski kralj Žigmund pošao je u susret novom despotu Đurđu, koji se, radi preuzimanja vlasti u prestonici, tih dana nalazio u Beogradu. Istoriografi poput Orbinija navode da se ugovor iz Tate nije u potpunosti izvršio te da je Đurađ u zamenu za Stefanovu prestonicu dobio određeni broj tvrđava u Ugarskoj poput Slankamena, Kupinova, Bečeja, Vilagoša, Tokaja, Debrecina, Munkača, Satmara, i drugih. Takođe, bilo je predviđeno da gospodin Srbije preda još i Mačvanski kraj, teritorije zapadno od Drine i Golubac.[3]

Kada je posle smrti Stefana Lazarevića 1427. godine Srbija izgubila Beograd, despotov naslednik, „vtori veliki despot“ Đurađ Branković je sazidao smederevsku tvrđavu (1429. i 1430. godine) i Smederevo je postalo nova prestonica.[4] Brankovići pre nego što su sagradili svoj novi dom uglavnom su živeli u letnjikovcu Nekudimu. Negde u ovom periodu preminuo je prestolonaslednik, Đurđev sin, Teodor koji je imao oko dvanaest godina. Tokom istorije bilo je mnogo rasprava kako je bilo moguće da gospodin Đurađ tako brzo dobije saglasnost od sultana Murata II za zidanje nove prestonice. „Jedni su mislili da se prestonica gradi bez znanja sultana, jer je Đurađ bogato obdario, bolje reći potplatio Surudža-Pašu, koji je sultana ubeđivao da se u Smederevu – tom neznatnom mestu na ušću Jezave u Dunav – podiže samo manje utvrđenje vojničkog karaktera. Drugi su mislili da je Đurđe dobio odobrenje da zida grad pod uslovom da odmah pošalje svoju stariju kćer Maru turskom sultanu za ženu.“[5] Kroz događaje koji su usledili, saznali smo da su oba zahteva koji su izneseni u romanu Vidana Nikolića tačni jer uskoro je sam Surudža-paša pao u nemilost sultana zbog podmitljivosti te je izgubio glavu, a i Mara je posle sedam godina otišla u turski harem. Konstantin Mihajlović takođe dovodi u vezu zidanje Smedereva sa odvođenjem Mare u sultanov harem.[6] Gradnja Smedereva je započeta verovatno odmah po stupanju srpsko-turskog mira, u proleće 1428. godine. Za dizanje velikog i tvrdog grada bila su potrebna velika znanja, pogotovo što je trebalo da bude rezidencija vladara, upravno i privredno središte, najmoćnije utvrđenje i poslednja odbrana Srbije.[7]

Ne zna se pouzdano ko je bio arhitekta nove prestonice, ali Grk Teodor Spandućin, koji je poticao iz carskog roda Kantakuzina, izričito govori da je graditelj Georgije Kantakuzin „utemeljio i izgradio iz osnova veoma tvrdi grad Smederevo“.[8] Grad Smederevo je imao trouglasti oblik baš kao i Carigrad, ulazak u grad je bio moguć samo sa jedne strane i to s kopna, pošto je bio oivičen vodom. Gradio se Mali i Veliki grad koji su najviše zidani od kamena, kao materijala. Problem gradnje ovako velikog kompleksa bila je nabavka materijala, iz razloga što je Smederevo građeno u ravničarskom području gde je bilo potrebno doneti dovoljno kamenog materijala za njegove buduće „goleme zidine“. Još jedan problem je bilo vreme, jer su Turci dali ultimatum kojim se predviđalo da se gradnja mora završiti u roku dve godine, zato se nisu birala sredstva ni načini da se dođe do određenog materijala. Iz navedenog razloga su rušeni rimski spomenici Viminacijuma i drugih obližnjih antičkih gradova. Taj kamen, često sa natpisima, zatim delovi sarkofaga, nadgrobne stele, pa čak i čitave skulpture, ugrađivane su u ogromna zidna platna nove prestonice.[9] Povećavao se porez, narasle su dažbine po svakoj kući u žitu i stoci, svaki sposoban muškarac morao je da učestvuje u podizanju ovako monumentalnog građevinskog poduhvata. Zidovi su bili visoki desetak metara, a prosek debljine je bio četiri metara, dok su na određenom rastojanju zidane kule kojih je ukupno bilo 25. Lukovi i svodovi rađeni su pažljivo sa umetničkom formom i lepom opekom. Radove je predvodio drugi Irinin brat, Toma Kantakuzin koji je za pomenuti projekat angažovao mnogo grčkih graditelja. Krivica zbog svih nedaća i izdataka koji su pali „na pleća“ celokupnog stanovništva Despotovine, pripisana je despotici Irini. Narodna tradicija je mnoge srpske srednjovekovne gradove, prozvao „Jerininim“, uprkos činjenici da ona nije imala veze s njihovim nastankom. Na tzv. „Đurđevoj kuli“ stoji svedočanstvo da je Smederevo završeno 1430. godine: „V Hrista Boga blagoverni despot Gurg, gospodin Srbljem i Pomorju zetskomu, zapovešću njegovom sazida se grad ovaj v leto 6938.“[10] Smederevska tvrđava ipak nije bila završena u celosti do 1430. godine. Do tada je verovatno bio sagrađen samo Mali grad, dok je Veliki grad bio završen oko 1439. godine.[11]

Dok je grad polako poprimao oblik, Đurađ je i formalno dobio titulu despota jer su se tek posle dve godine stekli uslovi za njegovo formalno priznanje od strane Romejskog carstva i uvođenje u dostojanstvo. Prethodni gospodari Srbije su titulu dobijali od vizantijskih careva i po vizantijskim običajima. Način uvođenja despota, dostojanstvo u Srbiji bio je indentičan načinu na koji je isti sprovođen u romejskom carstvu, ali zbog nemogućnosti da ga sam car rukopolaži to je uradio carski izaslanik. Đurađ je dobio znake despotskog dostojanstva od Georgija Filantropena, izaslanika romejskog cara Jovana VIII Paleologa.[12] Svi pripadnici porodice Branković, kao i ostali velikodostojnici su sredinom leta 1429. godine prisustvovali obredu krunisanja u manastiru Žiči. Obred se sastojao od svetovnog i duhovnog dela. Patrijarh je uglavnom rezidirao u Žiči, pa je odatle pretpostavka da se krunisanje baš tu odigralo, a i sam Đurađ je naveo da je Esfigmensku povelju izdao u „crvenoj“ patrijaršiji. Na povelji koja je izdata za svetogorski manastir 11. septembra 1429. godine, ispod teksta je naslikana i cela despotova porodica u punoj raskoši i bogatstvu. Krunisanjem Đurđa za despota, njegova žena Jerina je takođe tim činom postala srpska despotica, koja je na povelji oslikana pored muža gde: „… na njenom sitnom licu skupljena usta odaju utisak hladne žene.“[13]

U vreme zidanja Smedereva i rukopoloženja Đurđa za despota trajalo je primirje sa Turskom, ali to nije značilo da je despot bio miran od strane sultana. Osmanlije su već sedam godina vodile rat sa Mletačkom Republikom oko Soluna, zato kao veran vazal despot Đurađ je morao da pošalje vojnu pomoć. Na čelu te vojske stajao je prestolonaslednik Grgur koji je zajedno sa Turcima na juriš zauzeo rodni grad svoje  majke, marta 1429. godine. Kao nagrada za vernost i primereno držanje mladog plemića Grgura, sultan je despotu poslao vojnu pomoć u Zetu kako bi mogao da se suprotstavi napadima Stefana Balšića Maramonta. Tom prilikom uništeni su svi lokalni protivnici koji su želeli da se otuđe od Đurđeve vlasti, a u borbama značajnu ulogu odigrali su i Dubrovčani koji su pomagali u naoružanju i logistici. Mir između kralja Žigmunda i sultana Murata II bio je privremen. Dok su ga poštovale, obe strane su se spremale za rat. Sam položaj despota Đurđa nije bio jednostavan, jer ga je Žigmund smatrao turskom, a Murat II ugarskom marionetom.[14] Snaga turske države ležala je u njenoj sposobnosti ekspanzije ili ratovanja, zbog čega je zastoj ili predah u ratno-pljačkaškoj i osvajačkoj politici, istovremeno značio i stagnaciju u razvoju samog osmanskog feudalnog sistema i društva. Zbog toga je odmah po završetku trogodišnjeg mira, juna 1432. godine Murat II je napao Vlašku. Pohod Turske armade je ovog puta zaobišao Srbiju, međutim, despot je sumnjao u njihovu dobronamernost, a događaji posredno pokazuju da je bilo napetosti i u porodici Branković. Sultan je vršio pritisak na Đurđa da ispoštuje dogovor oko slanja njegove najstarije ćerke Mare u turski harem, tako da je novi ugovor sklopljen najverovatnije posle turskog prodora u Vlašku 1432. godine ili najkasnije do početka 1433. godine. U želji da pronađe saveznike u otporu prema Turcima, Đurađ je nastojao da sklopi bliske i prijateljske političke veze sa zemljama Zapadne Evrope. U tim cilju, ali i kao baron Kraljevstva Ugarske, boravio je na saboru u Požunu marta 1435. godine. Despot se u Ugarskoj zadržao nekoliko meseci, rešavajući brojne probleme u funkcionisanju ličnih i porodičnih poseda na mađarskoj teritoriji. Navedeni posedi su, zaista bili u teškom stanju, ponajviše zbog različitih vrsta uzurpacija i nebrige od strane centralnih i lokalnih organa vlasti i ugarske magnatske aristokratije. Za to vreme u Srbiji je despotica Jerina imala ovlašćenje da rukovodi državom, a izvori iz tog perioda je opisuju kao ženu jakog karaktera, koja je imala velikog uticaja na svog supruga. Takođe, istoriografija ističe da je odsustvo despota njegova mnogo mlađa supruga iskoristila za isticanje i značajan udeo svojih sunarodnika u raznim poslovima i javnoj upravi u Srbiji.[15]

Važnost ugovora koji je gospodar Srbije potpisao sa Turcima trajala je do 1435. godine, a takođe, na srpski dvor su dolazili izveštaji da će nakon isteka ugovora, sultan sa vojskom preko Sofije stići do srpske granice. Turci su na Đurđa gledali kao na izdajnika, jer je u prethodnom periodu vodio vrlo intenzivnu spoljnu politiku u pravcu sklapanja bližih veza sa Venecijom i Ugarskom. Gospodar u Jedrenu se ipak odlučio da napadne Ugarsku septembra 1435. godine kada je naneo mnogo štete tamošnjem stanovništvu. Uvidevši da su mu neprijatelji na samom pragu, Đurađ je na Portu poslao poslanstvo sa bogatim darovima. Murat II je tražio samo Maru, najstariju despotovu kćer. U presudnom trenutku, Jerina je imala snage da razum stavi iznad osećanja. Realna do krajnjih granica, nikad nije zauzimala antiturski stav.[16] Zbog ovog čina mnogi su je optuživali, a narod ju je osuđivao da je bezosećajna. Međutim, žrtvovanje kćeri zarad očuvanja države za nju je imao mnogo veći doprinos. Po novom ugovoru vazalne obaveze su bile veće, a osim odlaska Mare u harem, davanjem miraza i teritorija, Srbija se morala obavezati da neće propustiti ugarskoj vojsci prolaz kroz njene zemlje. Svatovi predvođeni sa Grgurom i Stefanom stigli su u Jedrene septembra 1435. godine, gde je Mara upoznala svog budućeg muža koji je postelju delio s preko tri stotine žena.[17]

Toliko željeni mir opet je prekinut 1437. godine, kada je susedna Ugarska ponovo vojevala sa Osmanlijama. Uprkos tome što je u Srbiji vladao mir, sa zebnjom se osluškivao topot turskih konja u prekodunavskom susedstvu. Despot je optuživan od strane Turaka za pomaganje njihovim ugarskim neprijateljima, samom činjenicom da nije intervenisao protiv slobodnog prelaza mađarskih vojski preko teritorije Despotovine. Nijedna od strana nije ozbiljno uzimala u obzir da srpski despot nije bio u mogućnosti da spreči rat dve velike sile na svojoj teritoriji. Neutralnost srpske despotovine, bila je apsolutno isključena. Kod sultana i Porte bio je kompromitovan kao saradnik Ugarske, pa se može reći da je mađarska protivofanziva upropastila njegovu državu. Još jednom se pokazalo da je Srbiju nemoguće očuvati kada Ugarska i Turska nemaju međusobni mirovni ugovor.[18] Svom silinom s proleća 1439. godine, lično sultan Murat II je stao na čelo vojske koja se uputila ka razorenoj Srbiji, želeći za sebe i srpsku prestonicu. Pošto je Đurađ shvatio da njegove snage nisu dovoljne da se odupru zetu, u skladu s mogućnostima, pripremio je odbranu Smedereva, a potom s ženom Jerinom, najmlađim sinom Lazarom, „celim dvorom“, sveštenstvom, blagom i pratnjom, krajem maja ili početkom juna, prešao je u Ugarsku da tamo potraži pomoć.[19] Odbranom prestonice rukovodio je prestolonaslednik Grgur i njegov ujak Toma Kantakuzin, dok je mlađi sin Stefan i dalje bio u zarobljeništvu kod sultana Murata II. Podgrađe je bilo iseljeno. Povukli su se trgovci i zanatlije, a obližnji narod ili se iselio u zbegove ili se sklonio u zidine utvrde.[20] Tvrđava koja još nije bila ni završena odolevala je muslimanskoj artiljeriji, međutim, zidovi su izdržavali, ali tamošnji branioci ostajali su bez hrane. Prema tvrdnjama potonjih istoriografa ove epohe u srpskoj istoriji, koji su svoje opservacije, verovatno delimično zasnivali na narodnom predanju, uzrok nestašice bila je prodaja žita od strane despotice Irine, koja je navedenom trgovinom želela da dođe do novčanih sredstava. Vizantijski izvori navode da se grad junački branio oko tri meseca, ali glad je primorala branioce da se predaju.[21]

Pritisnut nepovoljnom političkom situacijom u Ugarskoj, nakon smrti cara Albrehta II Habzburškog, ostareli despot je odlučio da utočište potraži u Zeti. Sa Jerinom, Lazarom i ostalim dvoranima i saradnicima, preko Zagreba došao je u Kjođu maja 1440. godine, ne želeći da stupi na tlo Mletačke Republike bez dozvole. Od vlade Republike Svetog Marka dobio je jednu galiju kako bi se prevezao do Zete. Avgusta 1440. godine despot je stigao u Bar, o čemu nas obaveštava srpski letopisac: „Dođe despot Đurđ ot Ugr u Bar i Zetu“.[22] Međutim, političke prilike su se zakomplikovale jer je Stefan Vukčić polagao prava na te oblasti. Vojvodin stric, Sandalj Hranić je svojevremeno držao delove Zete sa kojim su se sada graničili njegovi posedi, a i bio je oženjen ćerkom Balše III. Sve te nesuglasice su bile manjeg obima u odnosu na neprevaziđene neprilike s Osmanlijama, jer je u međuvremenu sultan došao kod despota sa njegovim sinovima te je na adekvatan način ucenio život Đurđa Brankovića. Bezbednost srpskog despota i njegove porodice u Zeti je postala izuzetno upitna, pa su isti preko Budve, 12. aprila 1441. godine, novo utočište potražili u Dubrovniku, čime je u poslednjem trenutku spasao i svoj, a verovatno i živote drugih članova porodice Branković. Nekoliko dana kasnije Murat II je zarobio Grgura i odveo ga u Tursku, posle čega su usledili nemili događaji, odnosno oslepljivanje Đurđevih sinova o čemu će više reči biti u narednom izlaganju. Međutim, Đurađ je uskoro morao da beži i iz Dubrovnika, jer je vlada Republike Svetog Vlaha dopala u velike neprilike zbog prisustva porodice srpskog despota na njihovoj teritoriji.[23] Despotica Irina je tada svom suprugu Đurđu savetovala da bi bilo najbolje kada bi se porodica i „ostali deo srpskog despotskog dvora“, sklonio kod romejskog cara Jovana VIII Paleologa. Međutim, prema savetu Dubrovčana koji su mu predočili veoma lošu situaciju u Carigradu, despot je tu mogućnost odbacio te je prihvatio  predlog da opet pođe u Ugarsku i pokuša u zajednici i saradnji s ugarskom političkom elitom da obnovi svoju državu.[24]

Stvari se međutim, nisu odvijale po planu, iako se na Saboru u Budimu februara-marta 1443. godine, ugarsko duhovno i svetovno plemstvo dogovaralo o pohodu radi „potiskivanja“ Osmanlija što je moguće dalje od južnih granica. Sprovođenje takve zamisli imalo je mnogo prepreka. Despot Đurađ je takođe sudelovao na saboru, gde je svojim vatrenim govorom podsticao ugarsku vlastelu tvrdeći da predstojeća borba nije samo srpska, nego zajednička borba za dobrobit celokupnog hrišćanskog sveta. Uprkos preprekama, hrišćanska vojska na čelu sa kraljem Vladislavom III, Jovanom Hunjadijem i despotom Đurđem je prešla Dunav kod Beograda oktobra 1443. godine. Blizu 33 hiljade vojnika je marširalo na jug poznatim carigradskim drumom, kada se na Moravi sudarila sa jednim manjim turskim odredom. Posle uspeha u navedenom sukobu, Hunjadi je sa svojom vojskom prešao na desnu stranu reke Morave i spuštao prema jugu, posle čega je ubrzo oslobodio Niš. Novu pobedu je Hunjadi odneo novembra 1443. godine kod Aleksinca posle koje se povukao kako bi se sjedinio sa kraljevom i despotovom vojskom. Potpuna pobeda je sada bila izvesna. Stigavši u svoju zemlju januara 1444. godine, Đurađ je želeo da se vojska smesti u Srbiji, prezimi i ratovanje nastavi u dogledno vreme, smatrajući da posao još nije završen. Još dok je ugarski kralj bio u Srbiji, sultan je posredstvom delegacije predložio srpskom despotu vraćanje države i oslepljene sinove, za šta se  narednih meseci Đurađ i zalagao. Na nesreću po srpsku državu i njen živalj, pregovori su vođeni baš u vreme sabora u Budimu kada je doneta odluka da se rat nastavi. Da bi došlo do sklapanja mira, despot Đurađ je morao da pridobije ugarske krugove, jer je znao da se Srbija može vaspostaviti samo uz sporazum Turaka i Ugara.[25] Srpski letopisi beleže da 22. avgusta „..primi despot Srblje i ulazi u Smederevo“.[26] Nakon obnove državnosti svoje otadžbine, despot Đurađ i despotica Jerina čekali su dan kad će ugledati svoju osakaćenu decu. Primivši Grgura i Stefana u  svoj zagrljaj despot se obavezao Muratu II da će mu biti „večni prijatelj i saveznik“.[27]

IZVORI I LITERATURA

Objavljeni izvori:

1. Bonfini-Antonii Bonfinii, Rerum Hungaricarum Decades Quatuor Cum Dimidia, Haanoviae, 1606.
2. Brokijer, Bertrandon de la, Putopis, putovanje preko mora, kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju i Francusku, Čigoja štampa, Beograd, 2002.
3. Jagić Vatroslav, Konstantin Filozof, Život Stefana Lazarevića despota srpskog, Glasnik Srpskog učenog društva, 42, Beograd, , 1875.
4. Medenica Radoslav, Aranitović Dobrilo, Erlangenski rukopis, Zbornik starih srpskohrvatskih narodnih pesama, Univerzitetska riječ, Nikšić, 1987.
5. Mihajlović Konstantin, Janičarove uspomene ili turska hronika, Beograd, 1986.
6. Orbini Mavro, Kraljevstvo Slovena, Srpska književna zadruga, Beograd, 1968.
7. Sremac Đorđe, Poslanica o propasti Ugarskog kraljevstva, Srpska književna zadruga, Beograd, 1987.
8. Stojanović Ljubomir, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Srpska kraljevska akademija, Sremski Karlovci, 1927.
9. Stojanović Ljubomir, Stare srpske povelje i pisma, I/1, II, Beograd, Sremski Karlovci, 1929-1934.
10. Filozof Konstantin, Život Stefana Lazarevića, despota srpskoga, Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, Čigoja, Beograd, 2007.

LITERATURA:

1. Vukčević Milo, Đurđeva Jerina, u tradiciji i nauci, Vršac, 1934.
2. Grupa autora, Istorija srpskog naroda, Doba borbi za očuvanje i obnovu države (1371-1537), knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 2000.
3. Dinić Mihailo, Đorđe Sremac i naša narodna epika, Prilozi proučavanju narodne poezije, god. VI, sv. 1, Beograd, 1939.
4. Kalić-Mijušković Jovanka, Beograd u srednjem veku, Srpska književna zadruga, Beograd, 1967.
5. Karadžić Stefanović Vuk, Srpske narodne pjesme, u kojoj su pjesme junačke najstarije, knjiga druga, Feniks libris, Beograd, 2006.
6. Laskaris Mihailo, Vizantijske princeze u srednjovekovnoj Srbiji, prilog istoriji vizantijsko-srpskih odnosa od kraja XII do sredine XV veka, Pešić i sinovi , Beograd, 2000.
7. Maretić Tomo, Naša narodna epika, drugo izdanje, Nolit, Beograd, 1966.
8. Nikolić Vidan, Prokleta Jerina, Legenda, Čačak, 2007.
9. Protić Milan St, Kusovac Nikola, Milošević Desanka, „Srpska despotovina, od početka XV veka do 1521, Ilustrovana istorija Srba“, Litera, Matica Srba i iseljenika, Beograd, 1992.
10. Radojčić Đorđe Sp, Istorijske rasprave, DOO Dnevnik i časopisi, Novi Sad, 2007.
11. Radonić Jovan, Sporazum u Tati 1426. i srpsko-ugarski odnosi od XIII do XVI veka, Glasnik Srpske kraljevske akademije, 187, 1941.
12. Samardžić Radovan, Kosovsko opredeljenje, istorijski ogledi, Srpska književna zadruga, Beograd, 1990.
13. Serensen Asmus, Prilog istoriji razvoja srpskog junačkog pesništva, Studije o Srbima, preveo sa nemačkog jezika Tomislav Bekić, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Vukova zadužbina, Matica srpska, Beograd, Novi Sad, 1999.
14. Spremić Momčilo, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994.
15. Hojzinga Johan, Jesen srednjeg veka, Matica hrvatska, Zagreb, 1964.
16. Ćorović Vladimir, Istorija Srba, Zograf, Niš, 2001.

ČLANCI, ČASOPISI I ENCIKLOPEDIJE:

1. Ivić Aleksa, Novi podaci o grofici Katarini Celjskoj, Letopis Matice srpske, 268, VIII, Matica srpska, Novi Sad, 1910.
2. Ivić Aleksa, Vukčević Milo, Đurđeva Jerina u tradiciji i nauci, Letopis Matice srpske, god. CCVIII, knj. 340, sv. 1, Matica srpska, Novi Sad, 1934.
3. Knežević-Dinić Dušanka, Srpska despotovina prema Turcima od pada Carigrada do opsade Beograda 1453-1521, Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Novi Sad, 1961.
4. Spremić Momčilo, Srpska despotovina-susedi i strani uticaji, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2006.
5. Spremić Momčilo, Đurađ Branković, Srpski biografski rečnik, Matica srpska, Novi Sad, 2007.
6. Spremić Momčilo, Jerina/Irina Branković, Srpski biografski rečnik, Matica srpska, Novi Sad, 2009.
7. Stefanović Velimir, Kralj Matija i srpska despotovina, Letopis Matice srpske, 330, CCV, 3, Matica srpska, Novi Sad, 1931.
8. Ćorović Vladimir, Srpska despotovina u Sremu, rukopis iz zaostavštine, Sveske Matice srpske, Serija književnosti i jezika, sv. 10 (38), Matica srpska, Novi Sad, 2002.

[1] Momčilo Spremić, nav. delo, str. 95.

[2] Mavro Orbini, nav. delo, str. 108. Ugovor u Tati i predaju Beograda Ugarskoj opisuju: Vatroslav Jagić, Konstantin Filozof, Život Stefana Lazarevića despota srpskog, Glasnik SUD, Beograd, 42, 1875, str. 328, Jovan Radonić, Sporazum u Tati 1426. i srpsko-ugarski odnosi od XII do XVI veka, Glas SKA, 187, 1941, str. 196-201. Jovanka Kalić-Mijušković, Beograd u srednjem veku, Srpska književna zadruga, Beograd, 1967, str. 101-104.

[3] M. Spremić, str. 96. O predaji ugarskih gradova srpskom despotu pišu: Joannis de Thwrocz, Chronica Hungarorum, Scriptores rerum Hungarorum veteres ac genuini, ed J. Schwandtneri, Vindobonae, 1746, str. 294, Đ. Sremac, Poslanica o propasti ugarskog kraljevstva, Srpska književna zadruga, Beograd, 1987, str. 13.

[4]Đorđe Sp. Radojčić, Istorijske rasprave, DOO Dnevnik i časopisi, Novi Sad, 2007, 129.

[5] Vidan Nikolić, nav. delo, str. 232-233.

[6] Konstantin Mihajlović, nav. delo, str. 24, vidi: N. Filipović, Nekolike bilješke oko Smedereva, Oslobođenje gradova u Srbiji od Turaka 1862-1867, Beograd, 1970, str. 122-123.

[7] Momčilo Spremić, nav. delo, str. 124.

[8] Isto, str. 124.

[9] Isto, str. 125. Uporedi i Vidan Nikolić, nav. Delo, str. 247.

[10] LJubomir Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Srpska kraljevska akademija, Beograd-Sremski Karlovci, 1902, str. 84. Uporedi i Momčilo Spremić, nav. delo, str. 130.

[11] Momčilo Spremić, nav. delo, str. 136.

[12] Isto, str. 138.

[13] Isto, str. 138-146.

[14] Momčilo Spremić, Srpska despotovina-susedi i strani uticaji, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2006, str. 61.

[15] Momčilo Spremić, nav. delo, str. 181-182.

[16] Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, str. 192. Uporedi i Mavro Orbini, nav. delo, str. 109, Vuk Stefanović Karadžić, Srpske narodne pjesme, u kojoj su pjesme junačke najstarije, knjiga druga, Feniks libris, Beograd, 2006 str. 300-301;

[17] Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, str. 193-194. Uporedi i Bertrandon de la Brokijer, Putopis, putovanje preko mora, kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju I Francusku, Čigoja štampa, Beograd, 2002, str. 111-113.

[18] Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, str. 209. Uporedi i LJubomir Stojanović, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Srpska kraljevska akademija, Sremski Karlovci, 1927, str. 232.

[19] Mavro Orbini, nav. delo, str. 110.

[20] Konstantin Mihajlović, nav. delo, str. 24.

[21] Mavro Orbini, nav. delo, str. 111.

[22] LJubomir Stojanović, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Srpska kraljevska akademija, Sremski Karlovci, 1927, str. 232. Uporedi i Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, str. 241.

[23] Bonfini-Antonii Bonfinii, Rerum Hungaricarum Decades Quatuor Cum Dimidia, Haanoviae, 1606, str. 441. Uporedi i Momčilo Spremić, nav. delo, str. 2256-257 i Mavro Orbini, nav. delo, str. 113-114.

[24] Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, str. 260-272.

[25] Isto, str. 288.

[26] LJubomir Stojanović, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Srpska kraljevska akademija, Sremski Karlovci, 1927, str. 234.

[27] Mavro Orbini, nav. delo, str. 116. Uporedi i Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994,  str. 298-301.