Autor: dr Miloš Savin
Značajnu ulogu na razvoj srpsko-hrvatskih odnosa imaće predstavnici srpskog dela ujedinjene omladine na čelu sa Svetozarem Pribićevićem, Budetom Budisavljevićem i Jovanom Banjaninom, koji su pristupili Srpskoj samostalnoj stranci Hrvatskoj. Pribićević je uz podršku liberala Bogdana Medakovića, predsednika središnjeg odbora Srpske samostalne stranke, 1902. godine pokrenuo Novi Srbobran, koji će reflektovati nova politička shvatanja i novi metod političke borbe Srba u Hrvatskoj i Slavoniji za svoja prava. Srpska samostalna stranka je na velikoj stranačkoj konferenciji u Zagrebu 25. marta 1902. godine, usvojila novi program koji je sadržao supstancijalne principe prethodnog, ali je bio stilski jasniji i preciznije određen.
Nepunih mesec dana nakon Zagrebačke konferencije 22. aprila 1902. godine Srpska liberalna stranka je donela svoj Avtonomni program na zboru u Novom Sadu. Liberali su kao osnovni programski cilj definisali borbu „da se srpskom pravoslavnom narodu u mitropoliji karlovačkoj uspostavi potpuno uživanje njegove narodno-crkvene avtonomije, te da se otklone sve dosada učinjene, a onemoguće dalje povrede narodno-crkvene avtonomije.“
Za razliku od Štrosmajerovskog jugoslovenstva austrijske provenijencije, mladi samostalci su se takođe bazirali na ideji južnoslovenskog ujedinjenja ali ujedinjenja čija je osnovna premisa oslobođenje od tuđinske, u ovom slučaju austrougarske vlasti. Jugoslovenstvo mladih samostalaca je podrazumevalo ravnopravnost Srba i Hrvata ali i oslonac na Srbiju kao lokomotivu oslobođenja i ujedinjenja južnih Slovena. Upravo u narednom periodu će Srbija dobiti novu dinastiju i prekinuti potčinjavanje Austrougarskoj. Vođa Srpske liberalne stranke u Ugarskoj Mihailo Polit Desančić je došao do zaključka da je dotadašnja taktika srpskih političara prema srpsko-hrvatskom pitanju bila pogrešna, upravo zbog toga što su Srbi odgovarajući, pre svega u štampi, na izlive hrvatskog antisrpskog šovinizma, davali tom šovinizmu na značaju i hranili ga, umesto da su ga ignorisali, i ponudili mu alternativu u politici srpsko-hrvatske saradnje.
Mladi samostalci u Hrvatskoj i Slavoniji su svoj uzor pronalazili u ličnosti i politici Svetozara Miletića i rešili da u svom političkom radu na prvo mesto stave oslobađanje od austrougarskih stega, shvatajući da Austrijski imperijalizam i Ugarska hegemonija Mađara šteteći Hrvatskoj štete i Srbima. Nova politička taktika je imala za cilj da prekine začarani krug odgovaranja i razjašnjavanja na svaki nasrtaj velikohrvatskog, antisrpskog šovinizma. Zbog odluke mladih samostalaca da se u političkom delovanju orijentišu i ka generalnim društvenim i državnim problemima koji su pogađali Hrvatsku a da specifične srpske interese integrišu u opštu političku borbu, distanca sa politikom srpskih radikala iz Ugarske postala je nepremostiva.
Do odlučujućeg preokreta u srpsko-hrvatskim odnosima došlo je Hrvatskim narodnim pokretom 1903. godine i odlaskom bana Karolja Kuena Hedervarija. Splet istorijskih okolnosti koji je doveo do samostalnije i državnije politike u Hrvatskoj usko je povezan i sa dinastičkim i spoljnopolitičkim promenama u Srbiji koja je približivši se Rusiji počela da snažnije utiče na Srbe u Hrvatskoj, ali i na Hrvatske opozicionare, kao i sa odlaskom posle dve decenije gazdovanja, Benjamina Kalaja iz Bosne i Hercegovine, koji je svojom politikantskom veštinom u ogromnoj meri doprineo antisrpskom šovinizmu Hrvata i ogromnoj etničkoj i političkoj distanci između srpskog i hrvatskog naroda. Ugarska je u ovom periodu otpočela široku akciju za dobijanje što veće, pre svega finansijske autonomije u odnosu na Austriju, pokušavajući istovremeno da suzi finansijske kapacitete Hrvatske i Slavonije, što je dovelo do domino efekta među njihovim stanovnicima. Nemačko-austrijska ekonomska presija i Ugarski hegemonizam i kolonijalizam doveli su u Hrvatskoj do masovnog pokreta 1903. godine koji je pored veće nezavisnosti tražio i veću liberalizaciju društva, uključujući i opšte pravo glasa. Srbi iz Hrvatske i Slavonije u većinski srpskim sredinama nisu učestvovali u ovom pokretu, pošto su rane od nedavnih pogroma još uvek bile sveže. „Kod jednog dela Hrvata konačno je sazrelo uverenje da ništa dobro ne treba da očekuju od Monarhije, a da bi se u njoj održali da treba da se povežu sa Srbima. Srbi iz Hrvatske koji su spas od frankovačkih nasrtaja očekivali od Srbije, dobro su znali da se to ne može desiti danas ili sutra, već u bližoj ili daljoj budućnosti. Zbog toga su i oni imali razloga ne samo da se mire već i da priželjkuju saradnju sa Hrvatima koji bi bili spremni u svemu da ih priznaju kao ravnopravne.“
Za razliku od Srpske narodne radikalne stranke koja je nakon razlaza sa samostalcima otpočela izgradnju sopstvene stranačke strukture u Hrvatskoj i Slavoniji (u Sremu su već bili izgrađeni), Srpska narodna liberalna stranka i njeno glasilo Branik, pružali su podršku ali i korektivnu kritiku samostalcima, smatrajući ih za autentični i neophodni reprezent srpske volje u Hrvatskoj i Slavoniji. Liberali su posebno cenili činjenicu da su „osamostaljeni“ samostalci oduzeli radikalima ekskluzivitet borbe za srpska prava, kao i to što su samostalci pokušavli da izgrade čvršće odnose sa onim hrvatskim političkim faktorima koji su baštinili demokratiju, toleranciju i priznavali Srbima tražena prava. Srpska liberalna stranka je podržala Srpsku samostalnu stranku i prilikom predizbornih dogovora i koalicijama sa Srpskom radikalnom strankom, kada je to predstavljalo čin jedinstva i srpskog nacionalnog interesa. Za razliku od prethodnih decenija kada su Srbi iz Hrvatske u jedinstvenoj Miletićevoj, zatim Liberalnoj i Radikalnoj stranci, početkom XX veka, Srpska samostalna stranka iz Hrvatske je postala nezavisan stožer srpske političke borbe na tim prostorima. Srpska liberalna stranka je pružala podršku samostalcima ali ne više kao starija sestrinska stranka, već kao organizacija koja je u samostalcima prepoznala punu organizacionu i političku snagu Srba iz Hrvatske i Slavonije uzdignutu na nivo institucionalizacije.
Shvativši da je hrvatska državna ideja i borba za nju prepuštena isključivo sopstvenim snagama i da do tada instrumentalizovani hrvatski političari ne mogu da računaju na nemačko-austrijske a posebno ne na ugarsko-mađarske faktore, počeli su da se okreću Srbima iz Hrvatske kao prirodnim saveznicima. Tokom 1903. godine hrvatske političke partije, izuzev Frankove čiste stranke prava, revidirale si ili ublažile svoje stavove po pitanju hrvatskog državnog prava, odnosno postojanja jednog političkog naroda, i priznale Srbima u Hrvatskoj pravo na nacionalno samoodređenje, pod uslovom da Srbi iz Hrvatske priznaju Hrvatsku kao svoju domovinu, što za Srbe nikada nije bilo sporno.
Početkom 1904. godine Srpska liberalna stranka je u Braniku, pozdravljala dugo željeno srpsko-hrvatsko partnerstvo, napominjući da se ubrzo nakon pogroma nad Srbima, došlo do neverovatnog otežnjenja među hrvatskim političkim faktorima, pa se više ne održava ni jedan hrvatski politički skup, na kome se ne priča o neophodnosti srpsko-hrvatske saradnje.
Srpska samostalna stranka je na svojoj skupštini održanoj 26. maja 1905. godine donela rezoluciju, kojom se čvrsto deklarisala protiv aktuelnih vlasti u Hrvatskoj i Ugarskoj i iznela stav o neophodnom zajedničkom nastupu sa hrvatskim opozicionim strankama za prava Hrvatske, pre svega Srba u Hrvatskoj i Slavoniji. Ovakav stav srpskih samostalaca naišao je na pozitivan odjek u hrvatskim opozicionim krugovima. Pored srpsko-hrvatskog približavanja, došlo je i do približavanja hrvatskih i ugarskih opozicionih krugova, što je 3. oktobra 1905. rezultiralo Riječkom rezolucijom veća hrvatskih zastupnika iz Hrvatske i Dalmacije. Hrvatski opozicionari su nudili ugarskim kolegama potpunu podršku u borbi za potpunu nezavisnost Ugarske u okviru personalne unije sa Austrijom, tražeći za uzvrat priznanje prava na ujedinjenje Dalmacije sa Hrvatskom i pomoć u razvlašćenju promađarske Narodne stranke. Riječkom skupu prisustvovali su na poziv hrvatskih opozicionara i predstavnici Samostalne srpske stranke, a fanatizovani Frankovci nisu pozvani.
Lider Srpske liberalne stranke Mihailo Polit Desančić, orijentisao je svoj politički rad u znatnoj meri ka borbi za veću državnost Hrvatske i finansijsku autonomnost u odnosu na Ugarsku, što je i formulisao rečima: „U pitanju finansijske samostalnosti, srpski narod u trojednici, sasvim je saglasan sa Hrvatima. Srbi su isto tako oduševljeni za finansijsku samostalnost kao i Hrvati, jer se tiče boljitka zajedničke otadžbine, koju Srbi isto tako žarko ljube kao i Hrvati. Iz toga braća Hrvati mogu crpsti nauku da je brat bratu najbliži.“
Nakon donošenja Riječke rezolucije izvršni odbor hrvatske udružene opozicije, pozvao je srpske političare da im se pridruže. Samostalci na čelu sa Medakovićem i Pribićevićem su predočili srpskim radikalima i predstavnicima Srpske stranke sa Primorja značaj Riječke rezolucije i hrvatskog poziva, i sazvali zajednički sastanak svih relevantnih srpskih političkih činilaca Dalmacije i Hrvatske i Slavonije za 17. oktobar 1905. godine u Zadru. Zadarskom odlukom srpski opozicionari su pružili podršku ugarskoj opoziciji u cilju potpunog osamostaljenja Ugarske i obaranja dualističkog sistema, tražeći za uzvrat pomoć ugarskih opozicionara u obezbeđivanju što veće državne autonomnosti Hrvatske. Za hrvatsku državnu ideju i pripajanje Dalmacije Hrvatskoj i Slavoniji, Srbi su dali potpunu podršku hrvatskim opozicionarima, zahtevajući samo ravnopravnost srpskog naroda u zajedničkoj domovini.
Dan nakon zadarskog skupa u Zagrebu su počeli prvi zvanični pregovori srpskih i hrvatskih opozicionih predstavnika u cilju zajedničkog nastupa na predstojećim izborima. Od hrvatskih stranaka na dogovore nisu pozvani Frankovci i Furtumaši, a Hrvatska pučka seljačka stranka je odbila da učestvuje u dogovorima. U nizu dogovora koji su usledili stvorena je Hrvatsko-srpska koalicija kojoj su činile: Hrvatska stranka prava (ranije diverencirana od tzv. čistih pravaša odnosno frankovaca i furtumaša), Hrvatska napredna stranka, Samostalna srpska stranka, Srpska radikalna stranka, Socijaldemokratska stranka i grupa nestranačkih opozicionara. Koalicija je prvi put izašla u javnost svojim izbornim proglasom 11. decembra 1905. godine. Srpska liberalna stranka Ugarske je podržala koalicioni proglas odnosno program i on je objavljen u stranačkom glasilu već 15. decembra.
U Ugarskoj je u međuvremenu smenjena vladajuća mađarska Liberalna stranka za koju je bila vezana i Narodna stranka u Hrvatskoj. Mađarska opozicija čiju je okosnicu činila Nezavisna stranka, je ubrzo olabavila svoja shvatanja i stavove i dogovorila se sa austrijskim dvorom, ali se ipak teškog srca distancirala od Narodne stranke u Hrvatskoj, što je dovelo do veoma slobodnih izbora za hrvatski Sabor maja 1906. godine. Frankovci i starčevićevci su zajedno sa promađarskim narodnjacima optuživali Koaliciju da je probeogradska, previše srpska isl. kako bi pokušali da iz nje izbiju najslabiju kariku, odnosno Hrvatsku stranku prava. Uprkos stalnim sitnim personalnim problemima koje su sa pravaškim kandidatima unutar koalicije imali Srbi, koalicija je ostvarila izvanredan rezultat na izborima. Ujedinjeni frankovci i starčevićevci su dobili 21 mandat, a Hrvatsko-srpska koalicija 37, koliko je dobila i prougarska Narodna stranka. Ovaj rezultat je doveo do raspada i konačnog gašenja narodne stranke, koju su mnogi zastupnici napustili, a mnogi jednostavno vratili mandate. Na ovaj način je Koalicija dobila vlast u Hrvatskoj. Ispred koalicije u Sabor je izabrano 9 Srba, i to 6 samostalaca, 2 radikala i baron Vladimir Nikolić Podrinski koji je imenovan za hrvatskog podbana. Za predsednika hrvatskog Sabora izabran je Bogdan Medaković. Pošto je odustala od svojih predizbornih principa, nekadašnja opozicija, a nova ugarska vlast, umesto oslonca postala je žestoki protivnik Hrvatsko-srpske opozicicije koja je zavladala Hrvatskom. Postalo je jasno da će u razbijanju Koalicije ugarske strukture biti spremne na sve, a pre svega na obračun sa Srbima u Hrvatskoj.
Srpska liberalna stranka u Ugarskoj je čvrsto podržavala opstanak koalicije u Hrvatskoj, a liberalni vođa Mihailo Polit Desančić je to okarakterisao rečima: „Danas govoriti protiv sloge između Hrvata i Srba; danas potpirivati neslogu među nama i podsticati Srbe i Hrvate na mržnju jednih protiv drugih – to danas ne samo u publicistici, već i u društvenom saobraćaju Hrvata i Srba spada u neku vrstu niže obrazovanosti.“ Na biračkom zboru srpskih liberala u Kikindi, Polit se takođe osvrnuo na napredak koji je ostvaren hrvatsko-srpskom koalicijom, te poredeći stanje Srpstva u Hrvatskoj i Ugarskoj istakao: „Danas Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji, u potpunoj meri učestvuju u državnom životu svoje otadžbine… Ja rodoljubima Srbima u Hrvatskoj-Slavoniji potpuno odobravam i njihovo držanje zajedno sa Hrvatima prema Ugarskoj i Mađarima. NJihov je položaj tamo sasvim drugi, nego položaj nas Srba ovde u Ugarskoj. Onde je osigurana srpska narodnost i u upravi i u državnom životu uopšte. Onde je zvaničan jezik srpski jezik, koji je istovetan sa hrvatskim jezikom…“
Poslanicima Ugarskog parlamenta iz redova srpsko-hrvatske koalicije u odbrani svojih prava pridružila se i Srpska liberalna stranka, odnosno njen politički lider dr Polit, koji je sa govornice peštanskog sabora žestko branio Koaliciju. „Svojim govorom od 6. juna 1907. osvetlio je Polit u potpunosti stanje u Hrvatskoj kao i logično protivljenje Hrvata i Srba protivu najnovije strahovite povrede postojećih zakona o upotrebi narodnog jezika kao zvaničnog na hrvatskoj teritoriji. Politovo osnovno gledište, da između Hrvatske i Ugarske ne postoji jedinstvo već je to samo ugovoreno savezništvo, izazvalo je na mađarskoj strani uzbunu kakva se retko desila u peštanskom parlamentu.“ Hrvatsko-srpska koalicija se držala svog nepromenjenog programa sve do početka Prvog svetskog rata. Uprkos programskoj čvrstini, dolazilo je i do pojedinih nesuglasica. Posebno su hrvatske članice koalicije bile podvrgnute iskušenju kada je trebalo glasati za saborske odredbe koje su podrazumevale i termin „srpski narod“. Dešavalo se u takvim situacijama da mnogi od koaliranih hrvatskih političara izbegnu prisustvo saborskoj sednici. Ni srpski korpus unutar koalicije nije bio monolitan, uskoro je došlo do oštre konfrontacije samostalaca i radikala, što je rezultiralo radikalskim napuštanjem koalicije.
Uprkos svim problemima i iskušenjima hrvatsko-srpska koalicija je opstala i svojim antihabzburškim jugoslovenstvom, nanela veliku štetu promađarskim, velikohrvatskim, pangermanskim političkim i klerikalno-katoličkim strankama i interesnim grupama. U glasilu Srpske liberalne stranke Braniku, poredeći snagu volje Srba iz Hrvatske da uprkos svim pritiscima ostanu čvrsti i dosledni Koaliciji i njenom programu dr Milan Božeski ih je nazvao političkim sizifom istakvši da: „Ustupci obećavani od strane mađarskih koaliranih stranaka Srbima i Hrvatima nisu iskreni jer se oni protive političkoj tradiciji sviju mađarskih stranaka… Da bi politički aranžman kao što je rečka rezolucija, mogao imati životne snage nužno je da ima pogodnih preduslova i u jednoj i u drugoj zemlji. A toga nije bilo ni u Hrvatskoj ni u Ugarskoj… Srpsko-hrvatska koalicija ostala je razočarana, obogaćena jednim gorkim iskustvom da je vršila tuđ posao.“ Opominjući na loša iskustva iz prošlosti Božeski je u liberalnom Braniku rekao: „Mi Srbi i Hrvati još nismo mogli da shvatimo onu mudru narodnu reč, da je prut samo u snopu jak… Svetla strana rečke rezolucije je srpsko-hrvatska koalicija, i ona može da posluži kao kristalizaciona tačka budućeg političkog grupisanja u trojednici – ako ju ne postigne sudba nekadnjeg ilirstva.“
Beč i Budimešta, navikli da na srpsko-hrvatskoj zavadi vladaju Hrvatskom, bili su uznemireni snagom Koalicije, i kao imperativ postavili su njeno razbijanje, pre svega antisrpskom delatnošću. Motor antisrpske delatnosti je bio Josip Frank sa svojim čistim pravašima, sada tesno povezan sa hrvatskim banom, ugarskim ministrom predsednikom Šandorom Vekerleom, visokim katoličkim velikodostojnicima i lično carem Francom Jozefom. Na ovim relacijama se stvorila ideja o satanizaciji Srba i njihovom veleizdajništvu prema Austrougarskoj i Hrvatskoj, upravo u svetlu Carinskog rata protiv Srbije i Aneksione krize. Iako sama hrvatsko-srpska koalicija nije u praksi bila jedinstvena po pitanju hrvatskih pretenzija prema Bosni i Hercegovini, kako bi do aneksije došlo sa što manje unutrašnjih potresa, cilj Austrougarske je bio da razbije Koaliciju. Monarhija je sve snage usmerila, ne birajući sredstva da ojača Frankovu čistu stranku prava, a uništi Srpsku samostalnu stranku, računajući da će pravaši formirati saborsku većinu.
Naravno da bi uopšte došlo do izbora, gde bi se batina Austrougarske pokazala, bilo je neophodno prekršiti ustav i rapustiti Hrvatski sabor, što je vlada u Beču učinila 27. novembra 1907. godine. Januara 1908. za Bana je postavljen sin nekadašnjeg nagodbenog bana Levina Rauha, Pavao Rauh, koji je kao Austrougarska marioneta dobio zadatak da u sadejstvu sa Frankovcima razbije Koaliciju, na prvom mestu da uništi Srpsku samostalnu stranku. Kako bi poboljšali izbornu poziciju i polarizovali Srbe i Hrvate, Frank i Rauh su uz podršku najviših Austrijskih instanci obećali Hrvatima pripajanje Bosne i Hercegovine Hrvatskoj nakon aneksije. Takođe, Frank i Štadler su uz podršku vladajućih Austrijskih krugova pustili vest da je trijalističko preuređenje monarhije sasvim izvesno, kako bi među Hrvatima slomili entuzijazam za bilo kakvo Jugoslovensko ujedinjenje.
Februarski izbori 1908. godine su hrvatsko-srpskoj koaliciji doneli ogromnu slavu i trijumf. Koalicija je osvojila 57 mandata, a nije izabran nijedan kandidat kog je ban predložio. Ipak monarhija je zadržala Rauha na toj poziciji kako bi nastavio svoju započetu antisrpsku delatnost. Vođa srpskih liberala Mihailo Polit Desančić je na ugarskom saboru pozdravio uspeh hrvatsko-srpske koalicije istakavši da je to „Veliki trijumf koji uleva respekta neprijateljima ukupnog nam naroda.“ Polit je u završnoj reči parlamentarne diskusije opomenuo Ugarsku vladajuću elitu rečima: „Neka i sada bude lozinka: mir neka je sa Hrvatskom, mir neka je sa narodnostima. Ako se taj mir ne održi, onda je, po mom najdubljem uverenju, s pogledom na Ugarsku katastrofa neizbeživa.“
Rauh je nakon sastanka sa Francom Jozefom i Šandorom Vekerleom, uz pomoć Frankovaca započeo žestoku kampanju protiv Srba. Rauh se u jednom trenutku uplašio i zastao, pošto mu je 18 Srba saborskih zastupnika odgovorilo, karakterišući njegove izjave o veleizdajništvu Srba kao laž, a njega kao lažova. Nakon toga je nastavljena kampanja protiv Srba koja je u jednom trenutku, početkom juna u potpunosti obustavljena. Naime u tom periodu Srpski narodno-crkveni sabor je trebalo da izabere novog patrijarha, a Ugarska je mnogo truda uložila da to bude njen poslušnik, budimski episkom Lukijan Bogdanović. Ugarska se bojala da progoni Srba ne ugroze legitimitet izbora patrijarha. Nakon pozitivnog ishoda izbora po Ugarsku, početkom avgusta otpočeli su do tada nezapamćeni kazneni progoni Srba u Hrvatskoj. Srbi su optuženi da pokušavaju da južnoslovenske pokrajine Austrougarske ocepe i pripoje ih Srbiji i da to rade kao špijuni Srbije. Od avgusta pa do kraja 1908. godine sprovođena su sistematska hapšenja Srba. Lažni svedoci su potkazivali Srbe kako šire Srpstvo, pišu ćirilicu i poseduju Srpske zastave. Srbi su okovani u lance odvođeni u zagrebačke tamnice.
Nakon hapšenja i izricanja optužbe a pre početka suđenja u odbranu utamničenih Srba, ustala je Srpska liberalna stranka iz Ugarske. U Budimpešti Mihailo Polit Desančić je ustao protiv Ugarske. već 20. januara 1909. godine, Polit je podneo interpelaciju ministru predsedniku Šandoru Vekerleu. Polit je razotkrio antisrpsku prirodu hrvatskog bana, kog je ocenio i kao uzurpatora zato što je u Hrvatskoj sprovodio strahovladu iako nije imao legitimitet pošto na izborima nije osvojio ni jednog poslanika. Posebno je osudio suspenziju Hrvatskog sabora i institucija, te prepuštanje banu da vlada samovoljno po normama donetim u doba Bahovog apsolutizma. Polit je dokazao direknu vezu i planiranje antisrpske delatnosti i aneksije Bosne i Hercegovine. Ono što je tešilo lidera Srpske liberalne stranke je to, da Hrvatsko-srpska koalicija nije srušena i da su optužene Srbe dobrovoljno branili najpoznatiji hrvatski advokati. Srpski liberali su posebo pozdravili gest Dalmatinskog sabora, koji se solidarisao sa progonjenim Srbima i proglasio dan žalosti.
„Protivsrpska hajka se može bolje razumeti ako se naglasi da je Rauh imao prema Srbima odrešene ruke. Naime, Franja Josif je pred njim otvoreno ispoljavao ljutnju na Hrvatsko-srpsku koaliciju, posebno na Srbe, koji su po njegovom uverenju, u Koaliciji igrali odlučujuću ulogu. Da Srba nije bilo oko 700.000, Rauh bi ih najradije sve pobio. Međutim, kako je taj broj bio pozamašan, izjavio je da to nije moguće učiniti.“
Među uhapšenima nije bio prvi ešalon srpskih političara iz Hrvatske, ali su hapšeni njihovi saradnici i bliski srodnici (npr. Adam i Valerijan, braća Svetozara Pribićevića). Broj uhapšenih zbog veleizdaje je sveden na 53 Srbina protiv kojih je spreman postupak. Uhapšeni su bili trgovci (14), učitelji (12), činovnici (9), posednici (6), pravoslavni sveštenici (5), zanatlije (3), lekari (2), profesori (1) i studenti (1) – izuzev nekoliko radikala, svi su aktivisti Srpske samostalne stranke. Protiv njih je saslušano 378 svedoka, od čega je bilo 218 frankovaca i 106 lica koja su osuđivana i kažnjavana za razna krivična dela od prevare do ubistva. Na veleizdajničkom procesu osuđen je ukupno 31 Srbin, presudom koja je doneta 5. oktobra 1909. godine. Braća Pribićević su kažnjeni sa po 12 godina stroge robije, a ostali su kažnjeni kaznama čiji se raspon kretao od 3 do 8 godina strogog zatvora. Državni tužilac nije bio zadovoljan presudom, ali je odustao od zahteva da svi zbog veleizdaje budu ubijeni vešanjem, taj zahtev je zadržao samo za petoricu Srba. I odbrana se žalila vrhovnom sudu Hrvatske, koji je sada morao da računa i na ogroman revolt javnosti, pa svakako nije mogao da ostavi u pravosnažnosti ovu potpuno nepravnu presudu. Viša instanca je presudu ukinula i naložila ponavljanje celokupnog postupka – do čega nikad nije došlo.
Srpska liberalna stranka je poništavanje presude dočekala sa olakšanjem, a njen vođa Mihailo Polit Desančić je oslobađanje prokomentarisao rečima: „Odahnulo je Srpstvu, odahnulo je srpskom narodu u svima krajevima kad dođe iz Zagreba vest: Adam i Valerijan Pribićević su slobodni. Ako je moguće da tim srpskim stradalnicima, tim mučenicima nešto bude melema njihovu nevinu stradanju, to neka bude ona suza radosti srpskoga naroda kad je doznao za njihovo oslobođenje.“
Obzirom da je ovaj slučaj uzburkao čitavu demokratsku javnost širom Evrope i znatno narušio ugled Austrougarske, Franc Jozef je doneo novembra 1910. rešenje kojim je obustavljen dalji postupak protiv Srba optuženih za veleizdaju.
Dobijanjem drugog mandata za ministra predsednika ugarske vlade, nekadašnji hrvatski ban Karolj (Karlo/Dragutin) Kuen Hedervari se odmah pobrinuo da na mesto hrvatskog bana umesto omraženog Rauha bude postavljen njegov poslušnik, predsednik mađaronske Narodne stranke u doba njegovog banovanja, Nikola Tomašić. Tomašić se zadržao na mestu hrvatskog bana dve godine, od januara 1910. do januara 1912. godine, kada je podneo ostavku zbog izbornog poraza, a car je na njegovo mesto imenovao Slavka Cuvaja, ozloglašenog podbana iz Rauhovog perioda. Tomašić, a možemo slobodno reći Kuen, je pokušao da dobije podršku Hrvatsko-srpske koalicije, ali i da je dugoročno umiri i podeli. Takođe bio je zainteresovan i za podsticanje latentnog razdora među srpskim političkim elementima koalicije, kao i među Srbima u Hrvatskoj generalno. Za razliku od svog prethodnika Tomašić je odmah posredstvom Srbina, nekadašnjeg podbana, člana Koalicije konzervativne provenijencije Vladimira Nikolića Podrinskog pokušao da se dogovori sa Koalicijom. Jedna od retkih tekovina početnih dogovora između Tomašića i Koalicije je bilo pomeranje izbornog cenzusa, tako da je umesto dotadašnjih 2% stanovnika Hrvatske i Slavonije, biračko pravo dobilo 7.25%. Iako je došlo do izvesne liberalizacije, ovo je bilo daleko manje od opšteg biračkog prava na kome je koalicija insistirala.
Ne mogavši da ispuni ni približno mere koje je dogovorio sa koalicijom, Tomašić je već 1910. godine prvi put predložio svoju ostavku, koja je pod Kuenovim pritiskom odbačena, pa je došlo do otvorenog sukoba sa koalicijom i 22. avgusta 1910. godine, raspuštanja Sabora u kome je koalicija imala većinu. Tomašić je pokušao da pridobije Srbe, metodom sitnih obećanja i minimalnih ustupaka po obrascu ponašanja ranijih banova, ali je to za samostalce bilo neprihvatljivo. Treba napomenuti da se ban suštinski protivio bilo kakvom srpskom organizovanju sem za izbore za organe srpske crkvene samouprave. Pojedini hrvatski političari iz Koalicije su narušavali koalicione odnose pokazujući da su spremni da prihvate Tomašićeve sitne zahteve i napuste koaliciju. Takođe izvesnu neformalnu koaliciju posredstvom Podrinskog sa banom su uspostavili srpski Radikali, koji su za to kažnjeni potpunim debaklom na izborima. Srpska samostalna stranka se u ovom periodu pokazala kao stožer i najveća karika Hrvatsko-srpske koalicije, zahvaljujući kojoj je i opstala, a do nove homogenizacije Koalicije došlo je kada je Tomašić formirao svoju stranku.
Period banovanja Tomašića je karakterističan po zakulisnoj zamešateljskoj politici i farisejskom odnosu prema Srbima u Hrvatskoj. Odlazak Tomašića bi za Srbe predstavljao veliku radost, da za novog bana nije postavljena ličnost koja je kao Rauhov podban, dokazana po zlu. Početak Balkanskih ratova i trijumf srpske vojske, dodao je novi elan Jugoslovenstvu u Hrvatskoj, koji je obuhvatio čak i deo do tada antisrpski orijentisanog katoličkog klera. Hrvatski omladinci su išli u Beograd da pozdrave srpskog kralja, a otuđena vlast peronifikovana u banu je povećavala pritiske kako prema Srbima, tako i Hrvatima sklonim Jugoslovenstvu. Odluka Austrougarskog cara Franca Jozefa o ukidanju srpske nerodno-crkvene autonomije 25. jula 1912. godine, egzistencijalno je uzdrmala Srbe u Hrvatskoj i Ugarskoj. U izmenjenim političkim okolnostima nastavljena je srpska politička delatnost, o čemu govori i nekoliko opozicionih savetovanja kao i zbor održan u Novom Sadu 15. septembra 1912. godine pod predsedništvom političkog lidera Srpske liberalne stranke, na kom su se pored liberala okupili i samostalci, radikali i demokrate…
Ostavi komentar