Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Na teritoriji koja je ušla u sastav zločinačke Nezavisne Države Hrvatske, do raspada Kraljevine Jugoslavije, 1941. godine, Srpska pravoslavna crkva bila je organizovana u osam eparhija: dve mitropolije i šest episkopija. Takođe, uspostavljanjem NDH, pod ustaškom vlašću našli su se i delovi mitropolije beogradsko-karlovačke. U toku 1941. godine najvažnije organizacione jedinice SPC bile su faktički ugašene. Sudbina episkopa SPC čije su se episkopije našle u okvirima NDH oslikava sudbinu celokupnog pravoslavnog sveštenstva i monaštva u toj državi. Od ukupno osam episkopa, trojica su ubijena, trojica proterana, a jedan je interniran u Italiju. Sličnu sudbinu su doživeli i ostali klirici SPC: proterivani su u Srbiju, ubijani ili slani u koncentracione logore. Pravoslavni verski objekti uništavani su, pljačkani, paljeni, skrnavljeni i demolirani. Uvidevši da pravoslavno, odnosno srpsko pitanje u NDH neće biti rešeno eksterminacijom, iseljavanjem i verskim prelazima, pristupilo se iznalaženju drugih metoda. U tu svrhu poslužila je ideja Eugena Kvaternika o potrebi patrijarhata Hrvatske pravoslavne crkve. O pravnim i političkim aspektima stvaranja Hrvatske pravoslavne crkve raspravljalo se na sednicama Stalnog odbora za pravosudne i bogoštovne poslove Hrvatskog državnog sabora. Međutim, u samom postupku osnivanja nije učestvovao Hrvatski državni sabor, već su taj posao, prema svemu sudeći, preuzeli ljudi koji su uživali Pavelićevo poverenje. Hrvatska pravoslavna crkva zvanično je osnovana 3. aprila 1942. godine zakonom koji je doneo poglavnik Ante Pavelić. Ta kvazicrkva, od samog početka bila je državna ustanova NDH i po donošenju ustava kvazicrkve, sam Pavelić, na dan 6. jula 1942. godine, ustoličio je Germogena kao poglavara ove nakaze od verske institucije i to sa titulom mitropolita zagrebačke mitropolije HPC.
Prvo pominjanje Hrvatske pravoslavne crkve nalazi se u vezi sa stavom Eugena Kvaternika koji je 1861. godine predložio osnivanje npr. sinoda ili patrijarhata pravoslavne hervatske crkve. Posle propasti Jugoslavije 1941. godine i nakon uspostavljanja NDH proglašeno je da nadležnost Srpske pravoslavne crkve u NDH prestaje za više 1,8 miliona pravoslavaca u Hrvatskoj i okupiranim regijama (po popisu iz 1931. godine), te da se ukida naziv Srpska pravoslavna vera i menja u grkoistočna vera, termin koji se upotrebljavao pre 1918. godine, dok je istovremeno počela akcija prisilnog prevođenja Srba na rimokatoličku veru. Već početkom 1942. godine postaje jasno da žestoka represija prema Srbima ne donosi rezultate, pa Nemci vrše pritisak na Pavelića da ublaži teror koji izaziva otpor Srba.
Na osnovu zakonske odredbe o Hrvatskoj pravoslavnoj crkvi od 3. aprila 1942. godine objavljene u Narodnim novinama broj 77, od 7. aprila 1942. godine, 5. juna 1942. godine, hrvatski poglavnik Ante Pavelić potpisuje statut HPC, a u nedelju, 7. juna 1942. godine ustoličuje Germogena kao patrijarha u hramu Svetog Preobraženja u Zagrebu. Patrijarh HPC je ujedno i mitropolit zagrebačke mitropolije i nosi naslov mitropolit zagrebački i cijele Hrvatske. Na osnovu usvojenog Ustava HPC, bilo je predviđeno da HPC bude autokefalna i jedina te da za nju ne važe dogmatska i kanonska načela Srpske pravoslavne crkve. Grb HPC je 25 naizmeničnih belih i crvenih polja u pet redova a početno polje je belo, u sredini je poluštit sa krstom plave boje. Zastava je crveno–belo–plava trobojka s jednokrakim zlatnim krstom na belom delu. Službeni jezik je hrvatski, a slova su hrvatska. Uz zagrebačku mitropoliju osnovane su i brodska, sarajevska i petrovačka eparhija. Pravoslavci ipak nisu bili izjednačeni u pravima i dužnostima sa ostalim građanima a progoni su nastavljeni iako je ustaška propaganda nastojala da sakrije ili bar ublaži zločine. Prema toj karikaturi od ustava nepostojeće verske zajednice, još manje crkve (i to autokefalne), jerarhija HPC bila je sledeća: patrijarh, sveti arhijerejski sabor i veliki crkveni sud, episkop i eparhijski sud, nadžupnik (arhijerejski namesnik), župnik (paroh), crkveno-opštinski upravni odbor. Prema ustavu patrijarha biraju od episkopa i to tako da izborni sabor koga saziva poglavnik Pavelić bira tri kandidata među episkopima, od kojih Ministarstvo pravosuđa zapisnički predlaže poglavniku jednoga za imenovanje. Hrvatska pravoslavna crkva nestaje sa nestajanjem Nezavisne Države Hrvatske 1945. godine. Germogen Maksimov je osuđen na smrt i pogubljen posle rata.
Ustav HPC zapravo je samo prerađeni tekst Ustava SPC iz 1931. godine. Sistematika je skoro identična, dok su najuočljivije terminološke izmene koje su unete kako bi se tekst Ustava prilagodio normama hrvatskog jezika i očistio od srbizama. Ustavom HPC uređeni su njena unutrašnja organizacija, podela na crkvenosamoupravne i crkvenojerarhijske organe (preuzeta iz Ustava SPC), delokrug i nadležnosti tih organa, način njihovog formiranja i njihovi međusobni odnosi. Za temu ovog rada značajne su odredbe Ustava HPC iz kojih se može proceniti njena zavisnost od državnih organa, kao i stepen kontrole i nadzora koji država vrši nad njenim radom, i to posebno u čisto unutrašnjim pitanjima poput izbora episkopa, organizacije eparhija, korišćenja imovine i sl. Dosta je odredaba Ustava HPC iz kojih se vidi da je ona ustrojena kao državna crkva NDH. U skladu sa čl. 3 Ustava HPC, svi njeni organi i tela dužni su da poseduju pečate koji obavezno nose natpis „Nezavisna Država Hrvatska“, dok se ispod nalazi naziv samoupravnog tela ili organa. To znači da pečat nije morao sadržati pun naziv HPC nego samo crkvenog organa, ali je obavezno bilo da sadrži natpis sa punim nazivom države.[1]
Kada je reč o statusu HPC u okviru pravoslavne crkve kao celine, Ustavom je predviđeno da HPC ima dostojanstvo patrijaršije (čl. 2 Ustava HPC). Iako u trenutku donošenja tog Ustava HPC nije ispunjavala uslove ni da se nazove autokefalnom crkvom, njegovi tvorci su novoosnovanoj crkvenoj organizaciji dodelili rang patrijaršije. Naravno, ta odredba je predstavljala samo mrtvo slovo na papiru pošto se dostojanstvo patrijaršije ne može steći prostim proglašenjem, već postoje procedure koje podrazumevaju učešće drugih pomesnih pravoslavnih crkava. Ne postoji nijedan izvor iz kojeg bi se moglo zaključiti da je izdat tomos kojim se priznaje dostojanstvo patrijaršije ili status autokefalnosti HPC. Kao i u mnogim drugim propisima, Ustav HPC pre je predstavljao spisak želja njegovih tvoraca negoli odraz realnog stanja stvari. Samim aktom osnivanja HPC koji je potpisao poglavnik pripremljen je teren za formiranje državne pravoslavne crkve. Ustavom HPC udareni su temelji hibridne organizacije sa unutrašnjom strukturom pravoslavne crkve potpuno integrisane u državni aparat NDH. Hrvatska pravoslavna crkva je bila lišena elementarne verske autonomije i nalazila se pod sveobuhvatnom i stalnom kontrolom državnih organa, koja je prevazilazila uobičajeni stepen institucionalne povezanosti države i crkve karakterističan za sistem državne crkve koji do danas postoji u jednom broju evropskih država. Prema svemu sudeći, cilj donošenja Ustava HPC nije bilo pravno regulisanje organizacije i delovanja pravoslavne crkve na teritoriji NDH, već stvaranje marionetske kvazicrkvene organizacije koja bi izvršavala ciljeve vlasti NDH.[2]
Putem Ustava HPC, ali i drugih njenih akata, vršena je kroatizacija pravoslavne crkvene terminologije. Uvođeni su novi hrvatski nazivi za crkvene dužnosti u HPC kojima su menjani termini srpskog porekla. Za hrvatske autore to je sasvim prihvatljivo jer hrvatska pravoslavna crkva treba da koristi hrvatske nazive, čime se dodatno ističe razlika između pravoslavlja i srpstva. Naravno da ne bi bilo sporno da Hrvati pravoslavne veroispovesti koriste hrvatsku terminologiju u pravoslavnoj crkvi. Sporna je činjenica da je hrvatska terminologija nametana pravoslavnima koji su većinom bili Srbi. Koliko je ta terminologija bila nerazumljiva, pokazuje i činjenica da su često pored hrvatskog termina u zagradu stavljani srpski nazivi. Ako bi se i prihvatio stav da su pravoslavni Hrvati imali sopstvenu pravoslavnu terminologiju (a, prema svemu sudeći, nisu), ostaje nejasno zašto bi se ta terminologija nametala većini pravoslavnih Srba. Nema sumnje da je HPC trebalo na svim poljima da sprovodi ustašku politiku asimilacije Srba, pri čemu je pažnja bila usmerena i na zatiranje srpskog jezika.[3]
U skladu sa iskrivljenim shvatanjem pravoslavne crkvene organizacije nastala je HPC kao državna ustanova NDH. U trenutku osnivanja nije posedovala ni sveštenstvo, ni episkopat koji bi stajali iza ideje stvaranja autokefalne crkve. Analiza njenog unutrašnjeg uređenja regulisanog Ustavom iz 1942. godine pokazala je da ta crkvena organizacija nije ispunjavala osnovne uslove da bi se uopšte nazvala crkvom. Takođe, ona nije bila pravoslavna, jer ni u jednom trenutku nije bila priznata od celine pravoslavne crkve koju čine sve pomesne autokefalne crkve. Na kraju treba reći da epitet „hrvatska“ može da nosi samo u smislu označavanja države pod čijom se apsolutnom kontrolom nalazila. Pravoslavni vernici su većinom bili Srbi, a sveštenstvo i episkopat HPC činili su velikom većinom ruski emigranti. Hrvatska pravoslavna crkva je predstavljala državnu ustanovu sa elementima pravoslavne religioznosti, koja je trebalo da pomogne u „bezbolnom“ rešavanju tzv. srpskog pitanja. Taj bezbolan način vodio bi ka anesteziranom odvajanju srpskog življa sa teritorija NDH od srpskog nacionalnog bića. Stvaranje HPC kao ustaški politički projekat predstavlja jedan od najperfidnijih antisrpskih poduhvata vlasti NDH. To je ujedno i dokaz da je NDH bila država u koju su ulagani ozbiljni napori da se oblast verskih sloboda uredi tako da i crkve i verske zajednice sprovode državne ciljeve.[4]
IZVORI I LITERATURA
Basta, Milan (1971). Agonija i slom Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Rad.
Đukić, Dalibor (2018). Pravni položaj Hrvatske pravoslavne crkve: Pravni poredak Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Pravni fakultet, Centar za izdavaštvo i informisanje.
Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
Paris, Edmond (1961). Genocide in Satellite Croatia, 1941-1945: A Record of Racial and Religious Persecutions and Massacres. Chicago: American Institute for Balkan Affairs.
Simić, Sima (1958). Prekrštavanje Srba za vreme Drugog svetskog rata. Titograd: Grafički zavod.
[1] Đukić, Dalibor (2018). Pravni položaj Hrvatske pravoslavne crkve: Pravni poredak Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Pravni fakultet, Centar za izdavaštvo i informisanje, str. 262.
[2] Đukić, Dalibor (2018). Pravni položaj Hrvatske pravoslavne crkve: Pravni poredak Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Pravni fakultet, Centar za izdavaštvo i informisanje, str. 262–265.
[3] Isto
[4] Đukić, Dalibor (2018). Pravni položaj Hrvatske pravoslavne crkve: Pravni poredak Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Pravni fakultet, Centar za izdavaštvo i informisanje, str. 262–265.
Ostavi komentar