HRIŠĆANI NA BLISKOM ISTOKU

HRIŠĆANI NA BLISKOM ISTOKU

Autor: Nemanja Starović

Preovlađujuća predrasuda u našoj, ali i široj javnosti, područje Bliskog istoka poistovećuje sa prostorom na kojem žive etnički Arapi islamske veroispovesti. Stvarnost je, dakako, bitno složenija u odnosu na ovu grubu simplifikaciju, budući da Bliski istok, čak i u najužem smislu posmatrano, naseljavaju i desetine miliona Persijanaca, Turaka, Kurda itd. Kao što je to slučaj sa etničkom slikom, i religijska afilijacija stanovništva je šarolika, iako nesumnjivu većinu populacije ukupno posmatrano čine muslimani. Naime, od nekih 400 miliona ljudi, koliko ih danas živi na prostoru Bliskog istoka, u širem smislu, 35-55 miliona su pripadnici različitih hrišćanskih denominacija. Raspon u kojem se te procene kreću je izuzetno širok, jer u velikoj većini država Bliskog istoka u praksi ne postoje metodološki pouzdani popisni podaci, religijska pripadnost se ne utvrđuje tokom popisa stanovništva ili se zbog prisutne diskriminacije pripadnost ne-islamskim religijama prikriva. U svakom slučaju, možemo slobodno reći da više od 10% stanovništva Bliskog istoka čine hrišćani.

Posmatrano po pojedinim državama, u Egiptu danas živi 15 do 20 miliona hrišćana, koji čine 12 do 22% stanovništva; oko 2.500.000 hrišćana u Siriji čine 10% stanovništva; u Libanu živi 2.400.000 hrišćana koji čine oko 40% populacije ove države; u Saudijskoj Arabiji blizu 2.000.000 hrišćana čini blizu 6% stanovnika; preko milion hrišćana u Ujedinjenim Arapskim Emiratima čine desetinu populacije; na malenom Kipru, 800.000 hrišćana predstavljaju ubedljivu većinu od oko 80% stanovništva; oko 750.000 hrišćana u Kuvajtu čini 18% populacije; procene broja hrišćana u ratom razorenom Iraku variraju od 400.000 do 1.200.000, odnosno od 1 do 3% stanovnika; u Jordanu pola miliona hrišćana predstavljaju dvadesetinu populacije; broj hrišćana u Izraelu iznosi 160.000 i čine 3% stanovništva ove države.

Posmatrano po konfesijama i denominacijama, može se reći da Bliski istok predstavlja dom za čitavu lepezu različitih hrišćanskih crkava i zajednica. Ukupno gledano, najbrojnije su po broju sledbenika drevnoistočne crkve, poznate još i kao orijentalne, monofizitske/mijafizitske ili prethalkidonske. Radi se, naime, o crkvama koje priznaju zaključke samo prva tri Vaseljenska sabora, ali ne i četvrtog Halkidonskog sabora iz 451. g. kojim je utvrđeno da u Hristosu postoje dve prirode, božanska i ljudska, premda sjedinjene u istoj ličnosti. U dogmatskom smislu, drevnoistočne crkve su svakako bliže pravoslavnoj vaseljeni, sa kojom postoji intenzivan dijalog, dok u crkveno-diplomatskom smislu neke od tih crkava neguju bliske odnose i sa Svetom stolicom u Rimu. Unutar zajednice drevnoistočnih crkava na prostoru Bliskog istoka dominantnu ulogu ima Koptska pravoslavna crkva sa sedištem u egipatskoj Aleksandriji, čije prvenstvo priznaju i (brojnija) Etiopska pravoslavna crkva, kao i Eritrejska pravoslavna crkva. Veoma je značajno i prisustvo Jermenske apostolske crkve, budući da gotovo pa da nema grada na Bliskom istoku u kojem ne postoji barem malena jermenska zajednica, dok su u većim gradovima to i čitave istorijske četvrti. Konačno, iz ovog korpusa se mora spomenuti i Sirijska (Sirijačka, Jakovitska) pravoslavna crkva, koja pored značajnog broja vernika na Levantu ima i milionsku pastvu na Indijskom potkontinentu.

Među hrišćanima Bliskog istoka drugi po brojnosti su pravoslavci. Oni su najvećim svojim brojem pripadnici triju tradicionalnih patrijaršija – Jerusalimske, Aleksandrijske i Antiohijske. Sve tri patrijaršije imaju dominantno grčki karakter, u višim redovima crkvene jerarhije najzastupljeniji su Grci, iako među vernicima preovladavaju etnički Arapi. To je i uzrok tenzijama koje povremeno izbijaju unutar ovih zajednica.

Na Bliskom istoku živi i nemali broj pripadnika rimokatoličke crkve. Iako postoji određeni broj katolika latinskog obreda, ubedljivu većinu među rimokatolicima na ovom delu planete čine pripadnici lokalnih crkava koje su u različitim istorijskim okolnostima stupile u jedinstvo sa Svetom stolicom, pritom zadržavši istočni obred u svojoj liturgijskoj praksi. Najznačajnija među njima je svakako Maronitska katolička crkva, koja baštini dugu hrišćansku i monastičku tradiciju nastalu na predelu planine Liban. Ne računajući veoma brojnu dijasporu u Severnoj Americi i Evropi, Maroniti u najvećem broju žive u Libanu, gde predstavljaju tradicionalno veoma uticajnu etno-religijsku zajednicu i shodno političkom uređenju ove složene države poznatom kao konfesionalizam, i danas svaki predsednik Libana mora biti Maronit. Korisno je spomenuti još i Melkitsku grko-katoličku crkvu, koja središte svog delovanja ima u Palestini i Izraelu, kao i Haldejsku katoličku crkvu, koja je prevashodno bazirana u Iraku.

Konačno, na Bliskom istoku deluje i veliki broj relativno malih zajednica koje okupljaju pripadnike različitih protestantskih denominacija. Zahvaljujući snažnoj podršci svojih jednovernika iz Severne Amerike i Evrope, kao i posvećenosti misionarskom radu, upravo ove zajednice postižu najveći rast broja vernika u poslednjim godinama, često protivno važećim propisima i prihvatljivoj praksi u većinski muslimanskih država Bliskog istoka.

Istorijski posmatrano, položaj hrišćana na Bliskom istoku se menjao shodno dinamici globalnih istorijskih procesa. U vremenu koje je sledilo arapsko-muslimanskoj ekspanziji započetoj u VII veku, hrišćani su se našli u položaju manje ili više tolerisane manjine. Odnos muslimanskih vladara i većine stanovništva prema hrišćanima se periodično pogoršavao, kao recimo tokom Krstaških ratova, kada su optuživani da predstavljaju prirodne saveznike stranih zavojevača, pa tako i svojevrsnog „unutrašnjeg neprijatelja“. Slični procesi su se ponovili i u periodu opadanja snage Osmanskog carstva tokom XIX veka, kada su evropske sile počele sve agresivnije da se otimaju za uticaj nad delovima osmanske teritorije, često se izgovarajući potrebom da zaštite hrišćansko stanovništvo.

Nakon užasa svetskih ratova koji nisu zaobišli ni Bliski istok, ubrzan je proces dekolonizacije i opšte društvene emancipacije. Dominantna idelogija unutar arapskog sveta postaje arapski socijalizam, čija izražena sekularna, kao i nacionalistička komponenta povoljno utiče na punu afirmaciju hrišćana i njihovu integraciju u društvene i političke tokove većine arapskih zemalja Bliskog istoka. Međutim, kako od kraja 70-ih ulogu dominantne ideologije u tom delu sveta polako preuzima politički islam, tako se i položaj hrišćana vremenom pogoršava, tako da se ukupno gledavši može reći da današnje generacije hrišćana na Bliskom istoku žive u lošijim uslovima u odnosu na svoje roditelje.

Posmatrajući te uslove u pojedinim državama Bliskog istoka, mora se krenuti od Egipta, imajući u vidu pre svega značajan broj koptskih hrišćana koji žive u toj državi. Potomci drevnih Egipćana ili „pravi Egipćani“ kako sebe vole da nazivaju (naziv „Kopt“ na njihovom jeziku i znači „Egipćanin“), danas kao i većinsko stanovništvo govore arapskim jezikom. Istaknuti aktivisti tokom perioda za zbacivanje britanske kolonijalne uprave, mnogi Kopti su bili nosioci egipatskog nacionalizma, partikularnog u odnosu na šire posmatrani arapski nacionalizam. Relativno dobro integrisani u društvo tokom druge polovine XX veka, zauzimali su visoke pozicije u poslovnoj, ali i političkoj i vojnoj sferi, mada s vremena na vreme ipak na meti incidenata koji su se na terenu dešavali. Demokratski dolazak na vlast Mohameda Morsija i pokreta Muslimanska braća u Egiptu 2012. godine nakon tzv. Arapskog proleća, preplašio je Kurde i oni su se masovno svrstali uz vojne snage koje su izvršile državni udar već godinu dana kasnije. Ovakav splet okolnosti je Kopte u još većoj meri stavio na nišan radikalnog islamističkog džihadizma, te se može reći da su trenutno egipatski hrišćani ugroženiji nego li što je to bio slučaj ikada u modernoj istoriji, a što se ogleda u terorističkim napadima kojima su izloženi.

U haosu dugog građanskog rata u Siriji, hrišćanske zajednice su se takođe našle u veoma teškom položaju. Skoncentrisani u velikim gradovima, i na severozapadu zemlje, našli su se u srcu revolucije već na samom početku 2011. godine. Iako delom skeptični prema režimu, vođstvo koje su sunitski ekstremisti preuzeli ne samo nad džihadističkim frakcijama, već i nad tzv. „umerenom opozicijom“, doprinelo je da se hrišćani, poput pripadnika većine ostalih etno-religijskih manjina, svrstaju uz vlast Bašara el-Asada. Shodno relaksaciji koju je uključivanje Ruske federacije u sukob s jeseni 2015. godine donelo zvaničnoj vladi u Damasku, može se reći da se i položaj hrišćana donekle popravio, pogotovo imajući u vidu kakva ih je sumorna sudbina čekala u slučaju da je režim poražen i da su se našli na meti osvete pobunjenika.

Položaj hrišćana je poslednjih godina posebno težak u Iraku, za šta je prevashodno kriva geografija i okruženje u kojem obitavaju. Rasprostranjena uglavnom na severu zemlje, hrišćanska naselja su se našla na liniji fronta između tzv. Islamske države, iračke armije, kurdskih Pešmergi, te raznih drugih plemenskih jedinica i stranih intervencionih snaga. Usled svega toga, hrišćani su bili prisiljeni na masovno iseljavanje sa prostora na kojima su živeli vekovima i njihov broj je drastično opao – sa preko milion i po, koliko ih je bilo pre američke okupacije 2003. godine, na verovatno tri puta manji broj.

Sa druge strane, može se reći da je položaj hrišćana u Libanu, Jordanu, Palestini i Izraelu dosta povoljniji, iako su na svim tim područjima takođe u demografskom opadanju. Maroniti, pravoslavci i grko-katolici imaju zagarantovana visoka mesta u sistemu državne vlasti Libana, dok u Jordanu nekoliko procenata hrišćana, prevashodno katolika latinskog obreda, kontroliše značajan deo privrednih tokova. Hrišćanstvo u Palestini tradicionalno predstavlja važnu komponentnu arapsko-palestinskog identiteta, ali uprkos tome, udeo hrišćana unutar populacije se drastično smanjuje usled emigracije. Ne računajući radnike na privremenom boravku poreklom iz Evrope, izrazitu većinu od blizu 160.000 hrišćana u Izraelu čine izraelski Arapi i najvećim brojem pripadaju Melkitskoj grko-katoličkoj crkvi. Po precizno vođenim statistikama, upravo pripadnici ove zajednice postižu najbolje rezultate u srednjem i visokom obrazovanju, a prednjače i po procentu visokoobrazovanih žena.

Iako postoje značajne razlike posmatrajući današnji položaj hrišćana na Bliskom istoku od države do države, može se ipak reći kako se položaj pripadnika ovih zajednica ukupno gledano pogoršava, shodno opštoj deterioraciji bezbednosne situacije na tom delu planete. No, osim nepovoljnih okolnosti kojima su izloženi svi u datom regionu, na položaj hrišćanskih zajednica posebno negativno utiče pojava političkog islama u radikalnoj džihadističkoj formi, odnosno džihadističkih organizacija koje povremeno popunjavaju bezbednosni vakuum do kojeg dolazi slabljenjem centralnih vlada. Sve ovo doprinosi masovnoj emigraciji i iseljavanju hrišćana, što na pojedinim područjima Bliskog istoka poslednjih godina poprima oblike egzodusa.