Gustavo Gutijerez: manifest o „crkvi siromašnih”

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Kada sam pre dvadesetak godina čitao prve tekstove o teologiji oslobođenja, priznajem da mi je naročitu pažnju izazvala osobena kritika hijerarhije Katoličke crkve. Iznenađenje je bilo utoliko veće što je ova kritika dolazila od strane vrhunskih intelektualaca i filozofa za koje se može reći da su svim svojim unutrašnjim habitusom pripadali katoličanstvu. Zapravo većina od njih, poput legendarnog peruanskog teologa Gustava Gutijereza ili brazilskog sveštenika Leonarda Bofa, pripadali su redovima Rimokatoličke crkve. Već sama ta činjenica govori o tome da je teologija oslobođenja jedan složeni istorijski, socijalni i politički fenomen, koji je prvenstveno vezan za tlo Latinske Amerike. Pokret je, podsetimo,  ozvaničen na biskupskoj konferenciji  u Medeljinu 1968. godine, a teorijski izložen u čuvenoj Gutijerezovoj  knjizi Teologija oslobođenja: istorija, politika, spasenje (1971) koja je vremenom postala svojevrsni manifest ovog pokreta.

Inače, teologija oslobođenja nastala je šezdesetih godina prošlog veka kao odgovor na izazove siromaštva i bede na tlu Latinske Amerike. Politikolog Danilo Koprivica napominje da je ona u praktično–teološkom smislu, gotovo izvesno, najznačajniji doprinos koji je hrišćanstvu stigao sa najkatoličkijeg kontinenta sveta – Južne Amerike. Bilo da je prihvatana kao teologija spasa, ili kritikovana kao marksističko-revolucionarna mimikrija, teologija oslobođenja odavno je ispunila svoju osnovnu misiju. Skrenula je pažnju crkve i društva na problem siromaštva i nepremostivih socijalnih razlika i to na potpuno nov i originalan način.

Zaista, teologija oslobođenja je neočekivano radikalno, ponudila razrešenje  vekovnog pitanja o odnosu crkve i države. Vrlo jasno je, kao ni jedna ideja pre nje, zatražila od Katoličke crkve, da se bez ograde i bez vremenskog oklevanja, u potpunosti stavi na stranu siromašnih i potlačenih slojeva društva. I to bez lažne ili humanitarno-simbolične empatije, već sa zahtevom, da se zauvek sruše temelji društvenog očaja koji dovodi do nehumanih socijalnih razlika i za hrišćane neprihvatljivog stepena eksploatacije. Teologija oslobođenja je kritika i vlasti, i društva, i crkve. Hrišćanska po motivu, revolucionarna po zahtevima i vrlo konkretna po namerama.

Greh siromaštva

Istorijska iskustva navode na zaključak da se teologija oslobođenja na tlu Latinske Amerike nije ispoljavala kao nekakav hijerarhijski utvrđen pokret. Naprotiv, pre bi se moglo govoriti o nastojanju da se uspostavi svojevrsna „hristologija odozdo” koja se oslanjala na „istorijskog Hrista”, kako je rečeno na jednom skupu u Sao Paolu 1979. godine. Ovakvu bogoslovsku poziciju teolozi oslobođenja uglavnom su zasnivali na odlukama Drugog vatikanskog koncila (1962–1965) na kojem je, između ostalog, govoreno i o sasvim izvesnom „krahu monolitnog rimokatoličanstva” do kraja 20. veka, kao pojavi koja je zakonomerna posledica razvoja nauke, tehnologije i alternativnih filozofskih i duhovnih pravaca. Razume se, sve to nameće potrebu uspostave jedne „decentralizovane katoličke crkve”.

Kada opisuje zadatke teologije oslobođenja, Leonardo Bof je veoma precizan u navođenju njenih zadataka. To su prvenstveno odgovori na pitanja o tome da li je model jednog društva imanentan kategoriji vere, zatim kako nadvladati duboki jaz između bogatih i siromašnih, i konačno, na koji način izvršiti teološko čitanje sveukupne ljudske prakse, koja između ostalog zahteva „novu crkvenu podelu rada i religijske moći”. Uz to, kada Gutijerez piše o siromaštvu, on istovremeno govori i o putu mučeništva.

Za teologiju oslobođenja tema siromaštva na tlu Latinske Amerike je centralno pitanje, koje je izazovno ne samo u materijalnoj nego i u duhovnoj sferi. Otuda teolozi oslobođenja ukazuju na izvesnu dvosmislenost ovog pojma. Naime, pojam siromaštva uobičajeno se vezuje za nedostatak materijalnih dobara, i tu je stvar prilično jasna. Sasvim je drugo pitanje na koji se način ova pojava vezuje za interpretaciju u duhovnoj ili jevanđeljskoj sferi, gde postoji određena sklonost da se ovaj fenomen proglašava za nekakav vrhunski hrišćanski ideal. To je ono što pojavi siromaštva daje dvosmisleno značenje i izaziva određenu misaonu konfuziju.

Gutijerez se u manifestu iz 1971. godine često pozivao na „Bibliju” koja siromaštvo opisuje kao skandalozno stanje, napad na ljudsko dostojanstvo, ali i kao izraz božje volje. Tu je i opis duhovnog siromaštva koje je mnogo opasnije stanje. Iz ovakvog stava proističe i pojava „hrišćanskog siromaštva” koje ima smisla samo ako se ispoljava kao solidarnost sa siromašnima. Kada svedoči o siromašnima Gutijerez je vrlo jasan: to je onaj koji je gurnut na društvenu marginu, to je izrabljivana i potlačena društvena klasa, ali to je i zemlja koja se bori za svoju slobodu. U tom smislu dokument iz Medeljina definiše i odnos Crkve prema pojavi siromaštva kada podseća „da siromašna crkva razobličuje prisvajanje dobara ovog sveta i greh koji ga uzrokuje”, zatim propoveda i živi duhovno siromaštvo „kao stav duhovnog detinjstva i odnosa prema Gospodu”, i sama se angažuje u materijalnom siromaštvu, jer je uostalom „siromaštvo crkve konstanta istorije spasenja”. Naglašeno je i gledište da je za latinoameričku crkvu ovakvo svedočenje  „neoborivi dokaz autentičnosti njenog poslanja”.

Društveni sukob

Gutijerezov tekst pod naslovom Hrišćansko bratstvo i klasna borba  svojevremeno je izazvao mnogo nerazumevanja. Zbog toga je peruanski teolog bio prinuđen da objašnjava šta je mislio kada je pisao na ovu temu. Pozivajući se na odluke iz Medeljina on je ukazivao na „njihov prekretnički karakter” za buduće delovanje Crkve u Latinskoj Americi. Reč je o odluci da se Crkva prvenstveno opredeljuje za siromašne.

Ali ko su iz Gutijerezove perspektive siromašni? To su pre svega oni ljudi čiji je društveni i ekonomski položaj posledica konkretnog političkog poretka, istorije određenih zemalja i društvenih grupa. Ovakav stav „otac teologije oslobođenja” pravda duhom Koncila „koji nas je poveo novim putem, putem otvorenosti prema svetu”. Na ovoj tački razmišljanja Gutijerez nastoji da odgovori na brojna izazovna pitanja: Kako u takvoj situaciji živeti jevanđeljsko milosrđe? Na koji način pomiriti univerzalnost milosrđa sa podrškom prezrenim društvenim i rasnim grupama? Kako to jedinstvo živeti u povesti koja nosi pečat društvenog sukoba? Otuda Gutijerez nastoji da iznađe teološke odgovore koji predstavljaju vodič za hrišćane koji klasnu borbu i slične konflikte doživljavaju kao jednu „društvenu činjenicu” koja pokreće silnice istorije.

Ipak, bez obzira na Gutijerezov najveći doprinos teorijskim postavkama, sistematizaciji i proučavanju ove ideje, može se reći da je osnove njegove teologije stvorila svakodnevna verska praksa, nastala kao spontani odgovor lokalnog sveštenstva na pitanja koja je nametao nezavidan i često ponižavajući položaj njihovih vernika. Evo i primera. Rutilio Grande Garsija (Rutilio Grande Garcia) bio je jezuitski sveštenik u Salvadoru. Ubijen je 1977. godine  zajedno sa još dvojicom Salvadoraca, tokom puta na još jedan skup  podrške obespravljenom narodu. Oskar Arnulfo Romero (Oscar Arnulfo Romero) bio je četvrti nadbiskup San Salvadora. Osuđivao je siromaštvo, društvenu nepravdu, ubistva i mučenja. Ubijen je 1980. godine, tokom mise u kapeli bolnice Božanskog proviđenja. Na njegovoj sahrani je aktivirana bomba koja je usmrtila četrdeset dvoje ljudi. Time je započeo krvavi  građanski rat.

Dodajmo, da niko nije preuzeo odgovornost za ova dva mračna događaja, niti je ikome ikada suđeno. Međutim zajednička istraga salvadorske komisije za istinu i komisije UN, dovela je do saznanja, da je naređenje izdao ultra-desničarski političar i vođa lokalnih odreda smrti. Okidač je po svoj prilici bilo njegovo pismo američkom predsedniku Karteru, koga je pozvao da prestane da pruža podršku hunti, kao i  njegov javni apel upućen oficirima vojske da odbiju da postupaju po naređenjima koja su u suprotnosti sa moralom i božjim zapovestima.

U pojačanom nasilju unutar pojedinih zemalja Latinske Amerike, Gutijerez je uočavao nešto više od puke političke borbe. On je ukazivao na tešku krizu koja je zahvatila Severnu i Južnu Ameriku  definišući masovnu represiju i nasilje kao „ponovno razapinjanje Hrista”, okrivljujući između ostalog i Crkvu za tu činjenicu. Zbog toga je, kako ističe Bof, potrebno jedno novo čitanje Knjige života koje mora da ima praktičnu ili konkretnu funkciju. Zbog toga se Gutijerezov manifest teologije oslobođenja može opisati i kao poduhvat bez presedana koji je, prvi put unutar rimokatoličanstva, razvio jednu egzistencijalnu teologiju koja se zasniva na tumačenju jevanđelja u svetlu konkretnih životnih prilika.

Sveštenici za narod

Pod uticajem teologije oslobođenja širom Latinske Amerike je nastala nova teološka praksa koja je odvela sveštenstvo u praktični život, a vernike upućivala na kritičko preispitivanje ili „razgovore o živoj veri, odnosno dinamičnom razvoju Carstva božjeg”. Pod uticajem jedne nove hristologije nicale su mnogobrojne grupe laika, koje nisu bile povezane, ali su prerasle u spontani pokret koji je postao respektabilna snaga Latinske Amerike.

Tako je u Kolumbiji nastala grupa „Sveštenstvo za slobodu Latinske Amerike”, zatim u Meksiku grupacija „Sveštenici za narod”, u Argentini su se pojavili „Sveštenici za Treći svet”, dok je u Čileu lokalna verzija ove hristologije nosila naziv „Hrišćani za socijalizam”. Posebnu i izuzetnu ulogu imala je Gutijerezova studijska grupa „Sloboda i crkva” koju je ovaj formirao u Limi. U svojoj suštini ovo su bili narodni pokreti koji su formirani kao način otpora lokalnim diktaturama koje su podržavale SAD. Preko ovih diktatura Amerika je suštinski vodila posredničke ratove protiv ovih pokreta čiji su sledbenici bili žrtve užasnih zločina tzv. vodova smrti. Jedan od najbrutalnijih zločina u Salvadoru je predvodio zloglasni američki general Vilijam Voker, koji je 1999. godine na Kosovu medijski fabrikovao navodni masakr u selu Račak, što je bio neposredan povod za zločinačku agresiju na našu zemlju. Kao što je vrh Katoličke crkve prećutao ulogu generala Vokera na Kosovu, tako je na isti način postupao i na tlu Latinske Amerike, gde je podržavao fašističke diktature i osuđivao grupacije inspirisane teologijom oslobođenja.

Zanimljivo je da je pokret teologije oslobođenja stekao pristalice i u drugim delovima sveta, pre svega Africi, Aziji, ali i Severnoj Americi među crnačkim stanovništvom. Za taj deo sveta ova teologija je označavala borbu za elementarnu egzistenciju. Tako je mladi crnački teolog Mugabi razvijao osnove „afričke crnačke teologije” u okviru kojeg spasenje ne može biti ostvareno kao teološki koncept bez oslobođenja kao socijalno-političkog koncepta. Lokalne verzije teologije oslobođenja pojavile su se i na tlu Azije, ali i nekadašnje Istočne Evrope na čijem su podneblju pristalice ove teologije pokušale da ukažu na sledeća načela: afirmaciju slobode, život sa istinom i prevladavanje straha. Teologija oslobođenja je imala svoju verziju i na tlu SSSR u okviru udruženja „Otvoreno hrišćanstvo” koje je osnovano 1988. godine u tadašnjem Lenjingradu.

Istine radi, vredi napomenuti da je posle Drugog koncila (1962–1965) Rimska kurija davala prećutnu podršku teologiji oslobođenja i to u kontekstu „teološke varijante trećeg puta koji je podjednako udaljen od kapitalizma i socijalizma”. Odnos prema teologiji oslobođenja drastično je promenjen u vreme pontifikata pape Jovana Pavla II. Kao najistaknutiji kritičar ove teologije u to vreme se eksponirao kardinal Jozef Racinger (kasniji papa Benedikt XVI).

Životopis

Kada je za Racingerovog naslednika izabran nadbiskup Buenos Ajresa Horhe Mario Bergoljo, odnos prema teologiji oslobođenja donekle se promenio. U traganju za novim geopolitičkim identitetom, Katolička crkva će nastojati da svoju „univerzalnu duhovnu misiju” prilagodi navedenim okolnostima zahtevajući od svoje pastve „kreativan pristup izazovima nove evangelizacije”. Deo tog novog pristupa je svakako neuporedivo tolerantniji odnos prema zastupnicima teologije oslobođenja za koju je sadašnji papa kazao da ima značajnu ulogu u suočavanju s društvenim izazovima, izgradnji pravednijeg društva i pružanju nade siromašnima i marginalizovanima. Naime, poruka jevanđelja ne sastoji se samo u ličnom odnosu s Bogom, jer kada je duhovni život zaokupljen isključivo vlastitim interesima i brigama u njemu nema više prostora za druge, nema mesta za siromašne (papa Francisko, Radost Jevanđelja).

U svemu tome legendarni Gustavo Gutijerez je odigrao revolucionarnu ulogu. Kada je 22. oktobra 2024. godine objavljena vest o njegovoj smrti kardinal i nadbiskup Lime Karlos Kastiljo rekao je: Hvala Bogu što smo imali vernog sveštenika bogoslova koji nikada nije razmišljao o novcu, ili luksuzu, ili bilo čemu što ga čini superiornijim, dok je papa Francisko poslao video poruku u kojoj ga je nazvao „velikim čovekom Crkve”.

Podsetimo, Gutijerez se rodio 8. juna 1928. godine u Limi. Diplomirao je medicinu na Nacionalnom univerzitetu Perua u Limi (1950), a zatim je rukopoložen za sveštenika (1959). Takođe je studirao filozofiju i psihologiju na Katoličkom univerzitetu u Levenu (Luven, Belgija), teologiju na Katoličkom univerzitetu u Lionu (Francuska) i na Gregorijanskom univerzitetu u Rimu.

Doktorirao je teologiju u Lionu 1985. godine. Gutijerez je služio kao paroh u Crkvi Hrista Iskupitelja u Rimacu. Takođe je predavao na mnogim koledžima i univerzitetima u Peruu, Evropi i Severnoj Americi, uključujući Univerzitet Notr Dam u Indijani (SAD).

LITERATURA:

1. Leonardo Boff, Crkva,karizma i vlast, Stvarnost, Zagreb, 1987.
2. Gustavo Gutiérrez, Teologija oslobođenja: povijest, politika, spasenje, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1989.
3. Milorad Vukašinović, Globalna perestrojka, SAJNOS, Novi Sad 2023.