Autor: dr Rastislav Stojsavljević
Ukoliko Grenland posmatramo kao ostrvo, onda je ono najveće na svetu. Ima površinu od skoro 2,2 miliona km2. S obzirom na to da administrativno pripada Danskoj, može se uočiti da je oko 50 puta veći od svoje matice. U pravcu sever-jug pruža se u dužini od oko 2700 km, dok je prosečno širok oko 1000 km. Veći deo Grenlanda nalazi se unutar arktičkog kruga. Malo ostrvo Kefekluben najsevernije je stalno naseljeno kopno na svetu. Udaljeno je od pola oko 700 km.
Na Grenlandu živi svega oko 60.000 stanovnika. Naziv Grenland (Greenland ili Zelena zemlja) dali su mu prvi skandinavski doseljenici. Čuveni Viking Erik Crveni boravio je ovde u X veku. Tokom kratkog leta, za vreme srednjovekovnog klimatskog optimuma, južne obale ovog kopna bile su bez snega i leda, sa mogućnošću bavljenja poljoprivredom. Kako bi privukao i ostale doseljenike, prvi Vikinzi su ga upravo ovako nazvali.
Grenland je produžetak Kanadskog štita koji se starim Finoskandinavskim štitom protezao sve do Moskovske ploče. Ovde se nalaze jedne od najstarijih stena na našoj planeti. Blizu glavnog grada Nuuka njihova starost izmerena je na čak 3,8 milijardi godina. U njima su pronađeni fosili stromatolita, jednih od prvih organizama na Zemlji starih oko 3,7 milijardi godina. Planine su takođe velike starosti. Istočnogrenlandski Kaledonidi stvarani su kaledonskom orogenezom u siluru i devonu i spadaju u starije rasedne planine. U središnjem delu kopna nalaze se Vatkinsonove planine, koje su najviše na Grenlandu. Najviši vrh je Gunbjorn (3693 m). Osnovno obeležje i prepoznatljivost Grenlanda su lednici. Oni pokrivaju 4/5 kontinenta i predstavljaju drugi najveći kopneni led (inlandajs) na svetu. Prvi je na Antarktiku. Formiranje lednika krenulo je pre 10 miliona godina, da bi početkom pleistocena (pre oko 2 miliona godina) čitavo ostrvo bilo pokriveno ledom. Prosečna debljina leda je oko 2 km. Sigurno je da se njegova zapremina smanjuje. Za očekivati je da do kraja XXI veka jedan deo se smanji i otopi. Usled ogromne težine leda, čitavo kopno je spušteno, a jedan njegov deo se nalazi ispod nivoa mora. Topljenjem leda kopno bi se izdiglo, a nivo Svetskog mora bi porastao. Osim ovih pojava, još jedna je značajna. Salinitet Svetskog mora smanjen je u severnom delu Atlantskog okeana. Kontinuiranim otapanjem leda salinitet bi se smanjivao i došlo bi do pojave kritične tačke desalinizacije. Ovo bi uslovilo smanjivanje, a u perspektivi i potpuni prekid dotoka tople Severnoatlantske (Golfske) struje u Zapadnu i Severnu Evropu, što bi izazvalo nesagledive klimatske posledice. Čitavo kopno je pod ledom. Vrhovi planina su, ipak, bez leda. Oni štrče iznad ledničkog pokrivača i nazivaju se nunataci. Sante leda se često lome pri dodoru sa morem. Ovo otežava plovidbu severnim delom Atlantskog okeana. U jednu od ovakvih santi je udario i brod Titanik 1912. godine i potonuo.
Na Grenlandu vlada arktička klima. Klima tundre se nalazi u priobalju, dok se klima večitog leda nalazi u središnjim delovima kopna. S obzirom na to da led ima apsolutni albedo, niži slojevi vazduha su rashlađeni pa se iznad Grenlanda formira oblast anticiklona – visokog vazdušnog pritiska. Kako bi se izjednačio vazdušni pritisak, vetar iz centralnih predela struji ka priobalju i okolnoj akvatoriji. Južni deo Grenlanda ima nizak vazdušni pritisak – Islandski ciklon. Stoga se jedino veća količina izluči na južnim delovima kopna. Istočna strana Grenlanda hladnija je od zapadne jer hladna Istočnogrenlandska struja protiče istočnim obalama kopna. Zapadnim obalama protiče toplija Zapadnogrenlandska struja, pa su i obale toplije. Južnim obalama Grenlanda protiče topla Irmingerova struja kao deo Golfske struje.
Grenland je poznat po jakim vetrovima. Kod američke vazduhoplovne baze Tula 1972. godine izmerena je najveća brzina vetra – 330 km/h. Prosečna količina padavina opada od juga ka severu, sa skoro 2000 mm do manje od 100 mm na godišnjem nivou.
Na južnoj obali najhladniji mesec je februar (-4oS), dok je najtopliji avgust (8oS). Idući prema severu, temperature opadaju. Na severoistočnoj obali najhladniji mesec je mart (-30 oS), dok je najtopliji mesec jul (4oS). U pitanju su prosečne temperature vazduha. Polarna noć traje duže od 140 dana na severnom delu Grenlanda. Zbog toga su severnije zime hladnije. Zbog dugog polarnog dana, na severu su i leta hladnija. U decembru 1991. godine izmerena je temperatura od -70oS, što predstavlja jednu od najnižih temperatura na severnoj hemisferi.
Usled inlandajsa, logično je da ne postoje rečni tokovi ili jezera kao na drugim kopnima. Otapanjem leda u dubini inlandajsa nastaju supodinske glacijalne reke i potoci koji nisu velikih dimenzija. Na čitavom Grenlandu nalazi se najveće zaštićeno područje na Zemlji – nacionalni park Severoistočni Grenland sa površinom od 972.000 km2.
Neki naučnici postavili su pitanje: da li je Grenland jedinstveno kopno ili arhipelag? Ovaj arhipelag bio bi povezan ledom i snegom. Tokom druge polovine XX veka par britanskih ekspedicija ustanovilo je da se verovatno ipak radi o arhipelagu. U severoistočnom Grenlandu pronađen je krater velikog asteroida koji se nalazi ispod leda.
Prvi stanovnici bili su Inuti. Smatra se da su došli na ove prostore oko 2500 godina pre nove ere. Ovo se uklapa u teoriju dolaska stanovništva u zapadne delove Severne Amerike pre oko 12.000 godina. Migracija tih stanovnika preko kontinenta kretala se u pravcu juga i istoka. Prvi Viking koji je otkrio Grenland bio je Gunbjorn Ulfson. Smatra se da je posetio ovo kopno krajem IX i početkom X veka. Preko pola veka kasnije na kopno je došlo Erik Crveni. Smatra se da je tokom srednjeg veka bilo još naseljavanja, da bi potom ono prestalo do 1721. godine.
Ove godine su kolonizaciju započeli Danci i naselili jugozapadne delove kopna. Kolonizacija je bila potpuna do 1951. godine. Prevlast Danske prekinuta je nad ostrvom 1940. godine, kada je ova zemlja okupirana od strane Nemačke u Drugom svetskom ratu. Danska provincija Grenland je bio sve do 1979. godine, kada je dobio punu unutrašnju autonomiju. Bio je član Evropske ekonomske zajednice od 1973. godine do 1985. godine, kada je iz nje istupio i od tada ima status pridružene prekomorske teritorije s povlašćenim pristupom tržišta sadašnje Evropske unije. Široku unutrašnju autonomiju Grenland je dobio 1979. godine, a samoupravu od 2009. godine.
Inuiti čine 90% stanovnika, dok su ostalo uglavnom Danci. Službeni jezik je grenlandski, dok je dominantna religija protestantizam. Čak 35% stanovnika Grenlanda je u starosnoj grupi do 25 godina života, što pokazuje da je stanovništvo dosta mlado. Prosečna starost stanovništva je 34 godine. U poređenju sa Srbijom, vidimo da su stanovnici Grenlanda za deset godina mlađi. Broj stanovnika uglavnom stagnira već godinama. Natalitet je 14‰, dok je mortalitet 8‰. To govori o prirodnom priraštaju od 6‰, što ukazuje da je usled stagnacije stanovništva emigracija ipak izražena. Na svakih 1000 stanovnika iseli se 5 stanovnika godišnje.
Usled nepovoljnih prirodnih uslova skoro 90% stanovništva živi u gradskim sredinama. U glavnom gradu Nuuku živi trećina stanovnika Grenlanda. Očekivano trajanje života stanovnika je 74 godine, što je u nivou svetskog proseka.
Osnova privrede Grenlanda je ribolov. Najviše se love škampi i bakalar. Vodeća grana industrije je konzerviranje ribe. Riba čini 90% izvoza na Grenlandu. Uzgoj biljaka je ograničen samo na najtopliji jugozapadni deo. Dominantne biljne kulture su krompir i leta. Veći značaj ima stočarstvo, i to uglavnom ovčarstvo. Mineralni i rudni resursi su značajni. Problematična je njihova eksploatacija zbog velikih površina pod inlandajsom.
Zbog klimatskih prilika, naselja su locirana na jugu kopna. Tradicionalne inuitske kuće od snega i leda nazivaju se iglo. One danas imaju uglavnom turističku funkciju. Povremeno se koriste i kao skloništa u sezonama lova. Osim u glavnom gradu, stanovnici žive i u Sisimjutu.
Nuuk se nalazi na malom poluostrvu na ušću fjorda Nuup u Labradorsko more. Osnovali su ga Danci 1728. godine. Na tom mestu je bila napuštena vikinška kolonija. U ovom naselju nalaze se najvažnije administrativne funkcije Grenlanda. Godine 1733. i 1734. epidemija malih boginja ubila je veći deo domaćeg stanovništva. Tih godina i misionari počinju da dolaze na Grenland. Upravo iz ovog grada su počeli da šire hrišćanstvo. Oko 1850. godine Grenland, a posebno područje oko Nuka, dospevaju u krizu. Evropljani su doneli bolesti i kulturu koja je bila u sukobu sa načinima života autohtonog stanovništva. Nuuk je najseverniji glavni grad na svetu i jedan od najmanjih. Iako se nalazi u južnom delu kopna, uticaj polarnog dana je uočljiv. Na dan zimske kratkodnevnice sunce izlazi u 10.30, a zalazi u 14.30. Na dan letnje dugodnevnice sunce izlazi u 3.00 sata ujutro, a zalazi u ponoć.
Jedna od atrakcija u glavnom gradu Grenlanda jeste Kuća Deda Mraza. Za vreme praznika u nju pristigne veliki broj dečjih pisama širom sveta.
Ostavi komentar