Autor: Miroslav M. Jovičin, istoričar
Rasprostiranje revolucionarnih ideja i pojava građanske klase u uslovima feudalnog apsolutizma i ideološke dominacije katoličke crkve nailazilo je u zapadnoj Evropi prvih decenija XVIII veka na niz društvenih i političkih prepreka. I pored toga nove slobodarske ideje i prosvetiteljstvo nisu se dali zaustaviti. Značajnu ulogu u stvaranju i širenju građanskih sloboda je tokom XVIII, pa i prvih decenija XIX veka, odigrala kontroverzna organizacija pod nazivom slobodni zidari ili, jednostavnije, masoni.
Potekla iz zidarskih esnafa srednjeg veka, prvo organizovano društvo slobodnih zidara javilo se u Londonu 1717. godine u novoj organizacionoj formi, u masonskim ložama. Masonske lože bile su osnovne ćelije slobodnih zidara, u prvo vreme zamišljene kao tajne, zatvorene elitističke organizacije za propagiranje i popularisanje slobodne misli, te za uzajamno pomaganje članova. Slobodni zidari postavili su duhovno zidanje za svoj cilj, odnosno, moralno podizanje, oblagorođivanje i učvršćivanje ljudi radi postepenog misaonog i duhovnog uzdizanja i ujedinjavanja čovečanstva. Kroz svoje delatnosti masoni su se zalagali za versku toleranciju, za principe ličnih sloboda, bratstva i jednakosti, objedinjeni skup vrednosti koji će predstavljati idejnu platformu i glavna pokretačka načela buržoaskih pokreta u Severnoj Americi i Evropi.
Organizovani na teritorijalnom principu (lože po gradovima, savezi loža po zemljama i velika loža na čelu pojedinih saveza), masoni se pojavljuju kao široko rasprostranjena, duboko konspirativna društva mističnih obreda koja okupljaju najuglednije članove zajednice. Težeći konspirativnom elitizmu masonske organizacije su prihvatale ugledne i bogate ljude građanske pripadnosti, ali i sveštenike i plemiće liberalno-građanskih svetonazora. Tajanstvenim ritualima i zatvorenim mestima svoga okupljanja masoni su podizali barijeru između svih nepodobnih slojeva društva. Kao nosioci ideja protivnih feudalizmu masoni su bili opasni za vladajući apsolutističko-feudalni poredak, za kruto-dogmatsku organizaciju katoličke crkve. I pored toga što su se masoni javno odrekli otvorenih buržoaskih revolucionarnih metoda i obračuna, u prvo vreme bili su svuda progonjeni.[1]
U Odesi je 1814. godine osnovana Filiki Eterija (Φιλική Εταιρεία) ili Društvo prijatelja, tajna grčka revolucionarna organizacija. Filiki Eterija je najznačajnija društveno-istorijska pojava u novijoj grčkoj istoriji, jer je njeno postojanje dovelo do najvećih, epohalnih istorijskih promena. Organizacija je predstavljala odraz najjače želje svakog Grka, a to je oslobođenje od turskog jarma i uzdizanje novog vizantijskog carstva. Čežnja se pojačala kada je ruska carica Katarina Velika pokazala da sanja isti san: proterivanje Turaka snagom ruske vojne sile iz grčkih pokrajina i povratak Grka u sveti pravoslavni Konstantinov grad. Imperatorka je 1769. godine poslala svoju flotu među egejska ostrva i pešadiju na Peloponez, u nameri da time ohrabri Grke za opšti ustanak. Masovni oslobodilački pokret je izostao, pa je tako maštovita i hrabra, možda i hazarderska politika carice Katarine propala, ali je trasirala put konačnog grčkog obračuna sa Turcima.
Pre pojave Društva, u tajni život bogatih i uticajnih Grka ulazi masonerija. Pokret i ideje slobodnih zidara došli su sa Zapada i kod Grka su pronašli plodno tle: srodnu tradiciju bogatu ezoteričnim običajima i simbolima, kao i sklonost konspirativnom udruživanju i tajanstvenim obredima. Grci su slobodnom zidarstvu dali svoju notu, iskoristili ga da pored zalaganja za lične građanske slobode ponese i njima bliske ideje nacionalne slobode. Shvaćeni kao tajni nacionalni pokret, slobodni zidari brzo su prihvaćeni, o njima se pričalo šapatom i za kratko vreme među Grcima su stekli široku popularnost. Po prvi put u helenskom svetu pojavila se organizaciona platforma građanske klase koja je bila bliska bogatim trgovcima i njihovom konceptu slobodnog bogaćenja, ali istovremeno prijemčiva i grčkoj sirotinji jer je počivala na njihovoj potrebi za ličnom i nacionalnom slobodom.
Nudeći zadovoljenje potreba svih slojeva društva masonerija je, za razliku od Zapada gde je nastala, u grčkim zemljama bila prihvatljiva za gotovo sve krugove i mnogi pojedinci su joj prilazili kao oslobodilačkom pokretu. Grci su obogatili masonski koncept svojim vrednostima, antičkim idealima, neoplatoničarskim univerzalizmom i elementima drugih klasičnih učenja. Zauzvrat, masonska organizacija im je svojim misticizom i piramidalnom višeslojnom strukturom poslužila kao uzor kada su osnivali svoju revolucionarnu organizaciju. Za razliku od katoličkog i protestantskog Zapada, masonski pokret je u Grčkoj našao mnoge pristalice u svim nosećim stubovima društva. Bio je prihvatljiv mnogim uglednim ljudima, čak i konzervativnom višem sveštenstvu pravoslavne crkve.
Savremena istraživanja pokazala su da je ova zvučna i tajanstvena organizacija imala mnogo veću ulogu u formiranju slobodarskih ideja kod Grka nego što se to u nauci donedavno smatralo. Prva loža slobodnih zidara kod Grka je pod mletačkim uticajem osnovana 1782. godine na Krfu, koji je u to vreme bio pod vlašću Venecije (od 1386. do 1797. godine). Loža se zvala Beneficenza i nju je pod neposrednom kontrolom držao ogranak Velike lože Verone iz Padove. Okosnicu članstva ove lože činilo je nekoliko Grka koji su živeli u severnoj Italiji i studirali na padovskom univerzitetu. Brže nego što se moglo očekivati osnivači su uspeli da rašire masonsku mrežu na čitavu grčku dijasporu u Evropi.
Grčki trgovci, poslovni ljudi i intelektualci su po ugledu na slobodne zidare, ali formalno izvan njihove organizacione strukture, formirali u Beču 1790. godine jednu čudnu i nedovoljno istraženu organizaciju zatvorenog tipa pod nazivom Bon Cuisines (Dobre kuhinje). Organizacija je bila čisto grčki produkt nastao pod uticajem Francuske buržoaske revolucije. Iako je osnivanje Bon Cuisines bilo inspirisano uvezenim idejama jakobinskog pokreta, članstvo, upravljanje i finansiranje organizacije bilo je isključivo grčko. Ime je pažljivo birano kako bi svojom čudnom neutralnošću zavaralo vlasti feudalne monarhije i prikrilo revolucionarnu prirodu organizacije. U to vreme u Beču boravi Riga od Fere, koji pokreće prve grčke novine Efemeris i u novinama objavljuje patriotski strastvene i zapaljive članke.[2] Prema nekim izvorima ova organizacija je u potpunosti bila Rigino delo, koji joj je dao karakter revolucionarne zajednice, ali bližih podataka kojim bi potkrepili ovu pretpostavku nema.
Ideološka koncepcija Bon Cuisines ustanovljena je pod uticajima slobodarskih ideja građanskih revolucija u Americi i Francuskoj, ali izvan njihove organizacione strukture. Srodna masonima, Kuhinja je za osnovni zadatak imala da među Grcima u monarhiji propagira i sprema nacionalno i socijalno oslobođanje od Turaka. U skladu sa svojim revolucionarnim uzorima organizacija je kao najviše ideale ovog sveta propagirala i veličala nacionalnu, ličnu i socijalnu slobodu svakog čoveka. Bon Cuisines je u svojim vizijama videla raspad svetskih imperija i stvaranje država slobodnih naroda, što je i postavila kao svoje programsko načelo.
Uzvišene proklamovane ambicije Bon Cuisines očigledno odišu Riginim stremljenjima jer su nadahnute velikogrčkom idejom. One su nalagale da se oslobodilački procesi među hrišćanima na Balkanu izvedu pod vođstvom Bon Cuisines i njenih Grka. Organizacija je imala velikog, na momente i odsudnog uticaja na Grke i helenizovane Cincare u čitavoj državi, koordinisala je aktivnostima grčkih zajednica u Beču, Pešti, Budimu i povezivala ih sa drugim jelinskim opštinama širom monarhije i podunavskim kneževinama. Osnivači, stratezi i članovi organizacije Bon Cuisines trudili su se da njihova organizacija stekne kredibilitet kod najviših vlasti Habzburške monarhije kako bi grčka stvar pridobila što više simpatija u najvišim krugovima carstva.
Vlasti su vrlo brzo prozrele pravu prirodu ove organizacije i nikada nisu prihvatile Bon Cuisines i njeno delovanje. Zbog ideologije oprečne vladajućem feudalnom poretku države, grčka organizacija je smatrana prevratničkom i revolucionarnom, pa je bila pod stalnim nadzorom policije i državnih komesara za bezbednost. Država je sve njene javne inicijative sputavala i zabranjivala, tako da Kuhinja nije uspela da razvije širu lepezu svojih delovanja. Od čitavog projekta ostala je mala štamparija koja je odštampala samo probne primerke novina koje nikada nisu izišle. Na neposredne veze Rige i Bon Cuisines-a navodi i činjenica da se njeno prisustvo među bečkim Grcima gasi posle smrti velikog revolucionara.
Masonske lože sa grčkim članstvom u Grčkoj i u dijaspori zadržale su ustaljeni ritual slobodnih masona, ali im je kao specifično obeležje uveden grčki ritual inicijacije. Više nego na Zapadu masonske ćelije su bile prave riznice znanja u kojima su se sabirali rezultati i iskustva grčkog prosvetiteljstva. Pored obrazovne uloge lože su predstavljale operativne i obaveštajne centre grčkih revolucionara. U njima su sakupljane informacije i vršene analize stanja u svim delovima Grčke. Tamo su narastali slobodarski snovi, ali su se kovali i realni planovi o početku ustanka, o njegovom organizovanju i vođenju. Zlata vredno u svim ovim aktivnostima bilo je prisustvo imućnih Grka iz dijaspore, koji su uzvišenom cilju doprinosili svojim kapitalom i ličnim vezama po visokim krugovima evropskih prestonica. Nekoliko meseci po izbijanju Francuske revolucije, već krajem 1789. godine, širom Eftanise (sedam jonskih ostrva uz zapadnu grčku obalu: Krf, Lefkada, Kefalonija, Itaka, Zakintos, Kitera i Paksi) nove masonske lože nicale su poput pečurki. Kako se arhipelag većim delom nalazio pod venecijanskom vlašću, bilo je to jedino mesto u grčkim matičnim pokrajinama gde se živelo mirno i relativno prosperitetno i gde su se aktivnosti grčkih masona odvijale nesmetano.
Nekoliko godina pre konačnog sloma Napoleona i britanskog preuzimanja kontrole nad Krfom (1815), Dionis Romas, vodeća ličnost na ostrvu, spojio je dve postojeće lože, Filogeniju i Agatoergiju u jedinstvenu Veliku anadolsku ložu Grčke i Krfa. Ovaj događaj je pokrenuo dalja udruživanja masonskih loža u čitavom helenskom svetu, pa su tako 1812. godine Grci u Rusiji bili spremni da na temeljima tog iskustva osnuju jednu novu, tajnu i borbenu organizaciju. Pod pokroviteljstvom Joanisa Kapodistriosa,[3] tadašnjeg ministra spoljnih poslova Rusije, u Moskvi je okupljena grčka finansijska i intelektualna elita u jedinstvenu masonsku ložu u ruskoj carevini. Loža je u trenutku osnivanja bila čisto grčka i spram izrazitog grčkog misticizma nazvana je Feniks, po mitskoj ptici starih Egipćana i antičkom simbolu neuništivosti koji izrasta iz sopstvenog pepela. U narednim godinama masonska loža Feniks poslužila je kao baza za formiranje Filiki eterije i politički okvir za pokretanje niza pripremnih delovanja koja su prethodila grčkom ustanku.
Aktivnosti svih grčkih masonskih loža u grčkim pokrajinama i u dijaspori bile su korisna uvertira pred osnivanje ozbiljnog revolucionarnog tela sa istorijskim zadatkom da pripremi opšti grčki ustanak. Trojica revolucionarno raspoloženih i borbenih Grka su pod okriljem bogate grčke zajednice u Rusiji osnovali u Odesi 27/14. septembra 1814. godine revolucionarnu organizaciju Filiki eterija. Bili su to Nikolaos Skufas, četrdesetdvogodišljak iz Arte, Skufasov vršnjak Emanuil Ksantos sa Patmosa i mladi dvadesetšestogodišnji Atanasios Cakalov, rodom iz Janjine. Eterija je bila neposredan izdanak masonske lože Feniks u Moskvi. NJeno prvo članstvo činili su mladi Grci, fanarioti iz Rusije i ugledni ljudi iz Grčke. Osnivači Eterije održavali su čvrste veze sa sličnim tajnim društvima, italijanskim karbonarima i slobodnim zidarima iz jugozapadne Evrope. Ksantos je bio član lože u Lefkadi, Društvo slobodnih zidara Svetog Mavra, dok je Cakalov ranije bio osnivač društva neobičnog imena, Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο ili Hotel grčkog jezika, neuspele tajne revolucionarne organizacije, koju je sa Grigoriosom Zalikisom osnovao u Parizu.[4]
Filiki Eterija osnovana je na dan Uzdizanja Časnoga Krsta, koji je u pravoslavnom kalendaru povezan sa čudesnom pobedom Vizantije nad avarsko-persijskom opsadom Carigrada 614. godine. Prestonica se tih dana našla u velikoj opasnosti, ali predanje govori da je patrijarh poveo litiju na odbrambene zidine, noseći iznad glave ikonu Presvete Bogorodice. Energija čudotvorne ikone dala je snagu braniocima i fatalni napad varvara je odbijen. S obzirom na simboliku i značaj datuma za pravoslavni grčki narod, može se pretpostaviti da su osnivači Društva ukazali svojim sledbenicima na istorijsku ulogu koju će ova organizacija u bliskoj budućnosti imati.
Članovi Filiki Eterije prilikom inicijacije dobijali su zlatni prsten sa ugraviranim logom ΦΈΔΑ, sastavljenim od početnih slova motoa Φιλικος Ελληνων Δεσμος Αλυτος ili Prijateljske veze među Grcima ne mogu biti prekinute. Struktura članstva i službeni vokabular Društva proistekli su iz prožimanja masonske prakse i pravoslavnog crkvenog rituala i terminologije. Eterija je poput sličnih i srodnih ezoteričnih društava toga vremena bila zaštićena velom tajanstvenosti i misticizma, koje su njeni članovi sa strahopoštovanjem i bez rezerve prihvatili.
Rukovodstvo koje je imalo najviši autoritet u Društvu prvo se nazivalo Nevidljiva vlast, da bi 1818. godine bilo preimenovano u Vlast Dvanaestorice Apostola. Rukovodeće telo činila su trojica osnivača i još devet najuglednijih članova, sveštenika. Kada bi novi član položio zakletvu i bio iniciran u Društvo dobio bi nomme de guerre, ratno ili konspirativno ime, koje bi obično bila kombinacija pravoslavno-vizantijske i antičke tradicije. Ratno ime Georgiosa Paplomatasa, sekretara carigradske Patrijaršije rođenog na Samosu, bilo je Likurgos Logotetis, tako da Likurgos asocira na atinskog zakonodavca, dok je Logotetis (logotet) bila visoka vizantijska titula činovnika za državne finansije.[5] Prijemom u Društvo novom članu omogućen je tajni prolaz kroz nekoliko nivoa članstva na krajnje diskretan način kako bi njegovo članstvo ostalo tajno, ali tako da ni on ne bi saznao imena ostalih članova. Piramidalna organizaciona forma i ćelijska struktura Društva omogućavala je svome članstvu potpunu diskreciju.
Sam početak rada organizacije bio je skroman i nije mnogo obećavao, sve dok je njeni osnivači uz puno energičnog rada nisu izveli iz anonime. Za prve dve godine svoga postojanja Eterija je porasla na dvadesetoricu članova. Kada su 1817. godine počeli da joj prilaze Grci iz Vlaške, Rusije i Moldavije, među kojima i moldavski hospodar Mihailo Sucos, Eterija se omasovila i postala ozbiljna organizacija. Oko Sucosa narednih godina će se okupiti veliki broj znamenitih Grka i stranaca, fanariota, intelektualaca, trgovaca, odvažnih rodoljuba, ali i običnih siromašnih ljudi. Vodeći među članovima bili su buduće vođe ustanka – Teodor Kolokotronis, Odisej Andrucos, Dimitris Plaputas i episkop German, mitropolit Patre. Eteriji su prilazili ugledni stranci, čineći joj tako veliku čast i dajući organizaciji međunarodnu dimenziju.
Najmoćniji među stranim članovima bio je ruski imperator Aleksandar I, koji je zdušno podržavao slobodarske težnje Grka, obećavši im vojnu i finanasijsku pomoć. Iako je sa rukovodstvom Društva komunicirao preko posrednika, njegovo carsko prisustvo u članstvu podiglo je popularnost Društva na mitske visine, što je bio poziv mnogima. Među prvim strancima u redove Eterije stupio je vođa Prvog srpskog ustanka Đorđe Petrović Karađorđe, koji je u njenom članstvu ostao sve do svoje smrti 24. jula 1817. godine.[6] Za Karađorđem Eteriji su pristupili još neki viđeniji Srbi, zatim lord DŽordž Gordon Bajron, nekoliko ruskih konzula i mnogi drugi ugledni stranci.
Eterija je na svome početku prošla kroz razna iskušenja, da bi za sedam godina od osnivanja, na početku ustanka od trojice osnivača narasla na nekoliko hiljada čvrstih rodoljuba, spremnih na sve žrtve zarad slobode svoje Grčke. Eterija je 1820. godine imala 1.096 članova i tada seli svoje sedište iz Odese u Konstantinopolj, gde do izbijanja ustanka uspešno radi u najvećoj konspiraciji. Svojim autoritetom Filiki Eterija je povezala i čvrstim vezama časti i rodoljublja svojih članova spojila uzduž i popreko grčku dijasporu, od Carigrada preko Smirne, Aleksandrije, Antiohije, Odese do Beča, Budima, Pešte, Jašija, Krima, Trsta, Venecije, Livorna i Pariza, obavezujući sve rodoljube na učešće u predstojećem ustanku. Eterija je uspela da za grčku stvar pridobije simpatije javnosti velikih evropskih nacija, pa će mnogi ugledni Evropljani na razne načine pomagati grčki ustanak.
Eterija je početkom 1821. godine bila na vrhuncu svoje masovnosti sa oko 10.000 ljudi. Pored neizbežnih novčanih priloga za ratne pripreme, Grci iz dijaspore su u svojim sredinama zdušno obavljali propagandne poslove, formirali obaveštajne mreže i kanale, nabavljali oružje, vojnu i sanitetsku opremu. I konačno, Filiki Eterija je pokrenula Grčki rat za nezavisnost 22. februara 1821. godine, kada je ruski general i carev ađutant Aleksandar Ipsilanti na čelu bataljona Sveta družina sa ruske teritorije prešao reku Prut, ušao u Moldaviju i stupio u borbu sa turskim pograničnim snagama. Iako se prvi sukob sa Turcima završio teškim porazom ustanika, ovaj događaj je inicirao lavinu bunta u samoj Grčkoj. Petrobeg Mavromihalis i Kolokotronis već su bili spremni, pa su 23. marta 1821. godine u prvoj akciji oslobodili Patru, u kojoj je sledećeg dana episkop German svečano objavio početak rata za grčku nezavisnost. U krvavoj balkanskoj kosmogoniji i oslobađanju hrišćana iz vekovnog otomanskog ropstva, Filiki Eterija će posle srpske revolucije u dva ustanka zauzeti ključno mesto.
***
Grčke kolonije u Italiji
Savremeni istoričari koji se bave novovekovnom grčkom dijasporom povezuju njene stabilne početke u Veneciji kao posledicu krstaškog rušenja Vizantije 1204. godine. Posle obnove carstva pod Paleolozima i pojave turske opasnosti, dodatno jačaju poslovne veze grčkih trgovaca sa Italijom. Kao podanici vizantijskog cara Grci su kroz političko vezivanje Vizantije za katolički centar moći kroz uniju sa papom osnivali trgovačka predstavništva i kompanije u svakoj većoj italijanskoj luci još pre druge polovine XV veka. Bila je to mera reciprociteta dogovorena sa italijanskim državama koje su imale svoje posede, uživale razne poslovne i administrativne povlastice na tlu Vizantije. Trgovačke povoljnosti, lepote italijanskih gradova i kultura življenja u Livornu ili na obalama Jadranskog mora, u Ankoni, Veneciji i kasnije u Trstu, bile su privlačne grčkim trgovcima i oni su se u njima rado zadržavali. U ambijentima materijalnog i kulturnog bogatstva koji je bio inspirativan, grčki trgovci su finansirali svoje škole, crkve i bolnice i prihvatali korisne tekovine svojih domaćina. Grčki intelektualci i umetnici su u takvim sredinama bili na samom izvoru naprednih tokova humanizma i renesanse, stvaranih u italijanskim gradovima.
Padom grčkih zemalja pod tursku vlast grčka dijaspora se počela širiti dalje prema Zapadu i srednjoj Evropi. U grčke kolonije u Italiji pristizali su imigranti sa jonskih ostrva koja su Turci preoteli Mlečanima i Đenovljanima: Hiosa (1566), Kipra (1571), Krita (1669). Budući da je bila jedan od centara humanizma, Venecija je uz pomoć nekoliko generacija učenih Grka u svojoj metropoli povela italijanski svet u beskrajne lepote renesanse. Zauzvrat je surovo racionalna Serenissima, za vreme dok je gospodarila zapadnom obalom Grčke, poslužila Grcima kao veza između grčkih zemalja i moderne Evrope.
Postojanje grčke zajednice u Veneciji datira iz doba Vizantije. Pad Carigrada tokom Četvrtog krstaškog rata (1204) u režiji mletačkog dužda bio je razoran, kako za grad tako i za grčki ponos i naterao je prve Grke da se nasele u Veneciju. Međutim, do povećanja broja grčkih kolonija u Italiji, njihovog privrednog uspona i porasta žitelja dolazi posle konačnog pada Vizantije. Tursko osvajanje Carigrada pokrenulo je veliki izbeglički talas, tako da krajem XV veka grčka kolonija u Veneciji narasta na oko 5.000 žitelja. Grčki naseljenici su se koncentrisali u kvartu Kastelo, koji su Venecijanci nezvanično zvali Grčkim kvartom. Ova grčka kolonija će se u narednim vremenima toliko uzdići da će po ekonomskoj moći biti odmah iza carigradskih fanariota. Ono što su u XVIII veku u kulturnom životu grčke dijaspore bile Dunavske kneževine, to je po bogatstvu bila grčka zajednica u Veneciji.
Grci su u Veneciju stizali iz svih delova nekadašnje Vizantije. Vrlo snalažljivi i spretni, brzo su se privikavali na nove uslove života i uklopili u društvo domaćina. Sve probleme koji bi im se našli na putu uspešno bi rešavali kolektivnim akcijama, ali nedaća koju su mukom rešavali više od jednog veka bila je nemogućnost slobodnog ispovedanja svoje vere. Venecija je bila najmoćnija pomorska sila i verovatno najkosmopolitskiji grad u tadašnjem hrišćanskom delu Sredozemlja, ali je njen duh ipak ostao usko katolički. Venecijanske vlasti su od polovine XV veka branile grčkim šizmaticima pravoslavno bogosluženje, pa su se Grci diskretno molili Bogu u svojim kućama. Posle Sabora u Firenci 1439. godine i pristanka cara Jovana VIII da sa Rimom uspostavi crkvenu uniju, zvaničan stav vlasti u italijanskim državama bio je da su svi podanici vizantijskog cara u kanonskom i liturgijskom zajedništvu sa papom. Prema tom načelu Grci su smatrani za unijate i data im je na korišćenje katolička kapela pri crkvi San Bjađa, u kojoj su imali pravo na katoličku misu na grčkom jeziku. I pored zvaničnog stava Venecije da je pitanje grčke crkve rešeno, Grci su bili krajnje nezadovoljni. Uniju nije prihvatao niko među sveštensvom i u narodu, pa venecijanski Grci otpočinju snažnu kampanju za dobijanje svoje crkve i prava na pravoslavnu liturgiju. Konačno im je u tome uspelo 18. juna 1456. godine, kada je Senat izdao dozvolu za izgradnju grčke pravoslavne crkve.
Izgradnja hrama počela je odmah, ali će se na zgradu grčke crkve čekati više od stotinu dvadeset godina. Početkom 1457. godine Savet desetorice, najviši organ bezbednosti republike, bez podrobnijeg obrazloženja zabranio je dalju izgradnju grčkog pravoslavnog hrama i svi radovi na njemu su stali. Grcima je ostavljena mrska mogućnost da nastave sa bogosluženjem u katoličkom San Bjađu, ali su oni to odbili i vratili se tajnim molitvama u svojim domovima. Pravoslavne obrede su ispovedali u porodičnom ambijentu, gde su ljubomorno čuvali jezik, narodno ime i u grčkom duhu vaspitavali svoju decu. Na njihovu žalost, sve tajne verske aktivnosti tretirane su od vlasti kao ilegalne, pa su krštenja, venčanja, sahrane morali da obavljaju u katoličkoj kapeli, kako bi ovi činovi imali legitimitet i bili zavođeni u zvaničnim knjigama.
Posle pola veka, 28. novembra 1498. godine venecijanski Grci osnovali su Bratstvo pravoslavnih Grka, koje je formalno registrovano kao dobrotvorno društvo, dok je stvarna uloga društva bila očuvanje pravoslavne vere i grčkog zajedništva. Za zaštitnika Bratstva određen je Sv. Nikola, a mesto okupljanja ostala je crkva San Bjađo. Članstvo je izabralo Savet direktora bratstva sa mandatom rukovođenja Bratstvom od jedne godine. Savet se sastojao od predsednika ili gestalda, koji je bio najuticajniji i finansijski najmoćniji član zajednice, zatim potpredsednika ili vicaria, pa sekretara – secretaria i još desetorice uglednika. Naknadno je ustanovljen budžet Bratstva, nad kojim je bdeo odgovorni blagajnik i pravni zastupnik, sindico. Prihodi Bratstva dolazili su od dobrovoljnih priloga, godišnjih članarina i kada je bilo to potrebno, od posebnih taksi na grčke trgovačke brodove koji su pod tovarom uplovljavali u venecijansku luku.
Grci su ostvarili pravo na pravoslavnu crkvu zaslugom grčkih najamnika u duždovoj službi, stradiota. Stradioti ili stratioti, kao hrabri i verni ratnici Venecije su u čestim bitkama sa Turcima stekli visok ugled kod vlasti, pa se njihov zahtev nije mogao odbiti, ma koliko šizmatičan bio. Grčki ratnici su zatražili da se odobri nastavak izgradnje pravoslavnog hrama koji će biti posvećen njihovom zaštitniku Svetom Đorđu, Άγιος Γεώργιος. Predlog je sa najvećom ozbiljnošću razmotren, pa ga je sam dužd odobrio 30. aprila 1514. godine. Dozvola za izgradnju crkve otvorila je i suštinsko pitanje vere, priznanje verskih posebnosti i privilegija pravoslavnim Grcima. Od pape Lava X (1513–1521) grčka zajednica Venecije izdejstvovala je dve bule kojima je on priznao pravo Grka na pravoslavnu crkvu, liturgiju i svoje zasebno groblje. Treća bula, dobijena od pape Klimenta VII (1523–1534), garantovala je Grcima versku nezavisnost izuzećem iz nadleštva unijatskog patrijarha Venecije.
Izgradnja crkve Svetog Georgija ili Đorđa, San Giorgio dei Greci, počela je u proleće 1536. godine na Grčkom trgu ili El Campo dei Greci, pored Grčkog kanala Rio de Greci. Građevinske radove vodila je ruka majstora Đanantonija Kiona, da bi uz neke teškoće crkva konačno bila završena i osveštana 1577. godine. Snežno beli crkveni toranj, koji je zbog svoje visine i vitkosti atipičan za grčke pravoslavne hramove, podignut je kasnije i odvojen od centralne građevine hrama dvanaest metara. Vremenom se usled vlažnosti tla i jakih podzemnih voda blago nagnuo i danas je nakrivljen ka jugoistoku. Za freskopisanje hrama Sv. Đorđa pozvani su najbolji majstori, pa je čuvenu fresku Strašnog suda živopisao Jovan Kiprios. Isti majstor predvodio je zografski tim koji je oslikao ikonostas na kom dominiraju predstave iz Starog zaveta. Freske sa likovima svetog Simeona i sinajskih monaha naslikao je čuveni živopisac kritske škole Mihailo Damaskin.
Lepota i monumentalna čvrstina građevine, dekoracije enterijera, kao i živopis najboljih zografa toga doba odaju veliko bogatstvo grčke venecijanske zajednice, kao i njihovu nepokolebivu privrženost svojoj veri. Prvi pravoslavni paroh grčke crkve u Veneciji bio je Gavril Seviros, sveštenik koji je do tada služio u mestu Filadelfija u Maloj Aziji. Otac Seviros je krajem šesnaestog veka organizovao školu grčkih i latinskih studija, za koju je Bratstvo dobijalo novčana sredstva od gradskih vlasti. Uz crkvu je pored škole bio podignut i ženski manastir, čije je sestrinstvo u tradicionalnom duhu obrazovalo žensku decu patrijarhalnih grčkih trgovaca. Po ugledu na sveštenika Sevirosa, svi potonji sveštenici nosili su pridev filadelfijski i bili su pod neposrednom upravom carigradskog patrijarha.[7]
Pored crkve, na istom trgu je u reprezentativnom zdanju otvorena venecijanska grčka akademija, Collegio Flanginiano ili Flanginiosov kolegijum, ustanovljena novcem koji je grčkoj zajednici Venecije zaveštao Tomasos Flanginis. Flanginis je bio bogati venecijanski trgovac i advokat, rođen na Krfu. U Flanginisovoj školi nastava je trajala od 1664. do 1905. godine, sa prekidom u vreme Napoleonovih ratova i još u neka nemirna vremena. U tom periodu obrazovano je i metodički osposobljeno oko 550 grčkih intelektualaca i profesora, od kojih su neki tokom osamnaestog veka bili neposredni kreatori Modernog grčkog prosvetiteljstva. Među čuvenim nastavnicima Akademije bili su Evgenije Vulgaris, Joanis Halkeus, Janis Patusas i drugi. Obrazovni program sastojao se od filozofije, retorike, filologije, istorije i logike.
Ugled Flanginisove škole u obrazovnom sistemu tadašnje Italiji bio je visok jer se njen obrazovni program uklapao u zahtevne standarde italijanskog obrazovanja. Studenti s diplomama Flanginisove škole imali su pristup prestižnom univerzitetu u Padovi, na njegove osnovne i doktorske studije. Škola je ostala upamćena po antologiji poezije i proze nazvanoj Cveće pobožnosti, sastavljenoj 1708. godine koja predstavlja kompilaciju radova nekoliko studenata. Antologija sadrži antičke grčke i latinske epigrame, kratke lirske forme, ode posvećene Sapfi i sonete na italijanskom jeziku. Od najvećeg značaja za proučavanje istorije grčkog jezika toga vremena su prozni tekstovi i stihovi iz antologije, pisani u dimotiki, narečju modernog grčkog jezika. Sačuvano je obraćanje rukovodstva škole Senatu, pod naslovom Grčka pokornost venecijanskom Senatu, kao i Patusasova Literarna enciklopedija, pisana u četiri toma da služi kao podsetnik učiteljima u grčkim školama širom dijaspore.
Od neprocenjivog značaja za opstanak grčke reči i razvoj grčke kulture u uslovima hirovite tuđinske vlasti bilo je grčko štamparstvo u Veneciji. Prve knjige, inkunabule, na grčkom jeziku štampali su negrci. Pionir među njima bio je Latinjanin Aldo Manucio, u čijoj je „Aldino“ štampariji tokom više od jednog veka, u njegovom slovnom fontu italik, otisnuto preko pedeset naslova grčkih knjiga. Pristojan doprinos razvoju štampane grčke knjige dali su venecijanski Srbi, otac i sin Vukovići (Božidar i Vićentije, Vićenco), čiji su kvalitetno dekorisani duborezi posle štampanja srpskih crkvenih knjiga kopirani i korišćeni za štampanje grčkih religijskih knjiga. Grčka štampa s kraja XV i tokom XVI veka bavila se spisima antičkih grčkih filozofa i dramaturga, i u velikoj meri je doprinela širenju i bogatstvu ideja renesanse. Venecija postaje centar grčke literature u drugoj polovini XVII veka, kada štamparske radionice otvaraju Grci Nikolaos Gikis, braća Dimitrios i Panos Teodosiu i Nikolaos Saros. Sve do prvih decenija devetnaestog veka u ovim štamparijama otiskivani su radovi savremenih grčkih prosvetitelja u Veneciji Visariona Makrisa, Marinosa Cane Bunialisa, Hrisanosa Notarasa i dugih.[8]
Od 1560, ili 1566. godine u Veneciji je živeo i slikao Domenikos Teotokopulos, Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, čuveni El Greko. Teotokopulos je rođen 1541. godine u Iraklionu na Kritu pod mletačkom vlašću i kao građanin Serenissime stigao je u metropolu kao mladić. NJegov dar je odmah uočen pa je kao ikonopisac ušao u Ticijanovu radionicu, gde izrasta u vrsnog slikara i vajara. Kasnije u svom stilu nije krio uticaje Ticijana i Tintoreta. Tokom svoje italijanske faze živeo je na relaciji Venecija-Rim i bio angažovan od kardinala Alesandra Farnezea do početka 1576. godine, kada je završivši posao otišao u Španiju. U Veneciji je pod uticajem velikih italijanskih renesansnih slikara izradio više slika, od kojih je najpoznatija Lečenje slepaca iz 1567. godine. Na svojim slikama se potpisivao punim imenom i grčkim alfabetom. Nadimak Greko, po kome ga poznaje čitav svet, dobio je u Veneciji, a član El pred nadimkom potiče iz jednog od venecijanskih dijalekata. El Greko nikada nije zaboravio svoje grčko poreklo, niti se u katoličkom svetu odrekao pravoslavlja.
Verovatno najuglednija grčka familija u Veneciji je bila porodica Marucisovih. NJihovi preci su krajem sedamnaestog veka došli iz Paranitije u Epiru kako bi razvili posao i razgranali svoju trgovačku mrežu. Prvu generaciju Marucisovihu Veneciji čine četvorica braće: Panos, Simon, Anastasije i Hristodul. Braća su radila zajedno u okvirima istoga preduzeća tako što u prvo vreme nisu tražili nove pravce i partnere, već su održavali trgovačke veze sa svojim zavičajem, Janjinom. Kompanija epirske braće trgovala je svom robom koja je mogla da se nabavi na Mediteranu: bojama, voskom, hartijom, platnima, kapama, maramama i čuvenim mirisnim sapunom iz Alepa u Siriji, ćilime su dovozili iz Turske, pamuk iz Egipta preko solunske luke, Kipra i Smirne, a kafu su dopremali iz Aleksandrije.
Pošto su u narednim decenijama stekli dobar kapital, Marucisi su proširili trgovinu sa Francuskom, Holandijom i Engleskom i u potpunosti ovladali tržištem Venecije. Kakav li su dar za trgovinu imali Marucisovi, kada su uspeli da prevaziđu svu mletačku konkurenciju u samoj metropoli? Zarađeni novac delom su ulagali u robu, delom u nekretnine po venecijanskim posedima i u Epiru, a ostatkom stečenog kapitala osnovali su prvu grčku banku u Mlecima. Uspešnim poslovanjem porodica Marucis je stekla veliko bogatstvo i čitavo vreme dok je su njeni potomci živeli u Veneciji, sve do ukidanja Mletačke republike 1797. godine, bili su članovi izborne uprave grčke zajednice grada. Odvajali su velike priloge i pomagali rad „Marucios akademije“ u Janjini.
Panosovi sinovi su uspeli da uđu u francuski diplomatski kor tako što je Anastasije bio francuski konzul u Janjini, a Hristodul u Arti. Sinovi Hristodula starijeg okrenuli su se na severoistok i trgovali s Rusijom, zahvaljujući čemu će Panos mlađi postati ruski diplomata u Veneciji 1768. godine. Od austrijske carice Marije Terezije ovaj Panos je dobio plemstvo u rangu markiza, a od Katarine Velike zvanje viteza reda Svete Ane. Panos je bio blizak prijatelj generala Alekseja Orlova. U Državnom arhivu Venecije pronađena je korespondencija između Panosa i trojice braće u periodu između 1765. i 1766. godine, kojima ih je Panos izveštavao s poslovnih putovanja u Brisel, Pariz, Moskvu i St. Peterburg.
Čuvena porodična vila Marucis, koja svojom lepotom i danas krasi predgrađe Venecije, došla je 1847. godine kao miraz Aleksandre Marucis u vlasništvo njenog muža ruskog princa Sergeja Sumrakovana nakratko, sve dok je bahati Rus nije izgubio na kartama. Tada je vila prešla u ruke italijanske porodice Marčelo. Na prisustvo Grka u Veneciji danas sećaju mnogi kulturni ostaci, građevine, dokumenti, imena trgova. U gradu je smešten Helenski institut za savremene grčke, vizantološke i postvizantološkke studije, ali u Veneciji nema više Marucisa, ni potomaka drugih bogatih Grka. Mnogi su se vremenom raselili, neki su se stopili s Italijanima, a neke od grčkih porodica su izumrle. NJihov kapital se prelio u neke tuđe poslove i na neke druge račune po svetu. Sic transit gloria mundi!
U Veneciji nikada nije živela veća kolonija Srba, ali su srpski kulturni i duhovni pregaoci održavali žive veze s Venecijom, osobito s venecijanskim Grcima. Iako takvih primera ima mnogo, navešću samo jedan. Kada je mitropolit Stratimirović pismom sa mitropolijskog vlastelinstva u Dalju 18. oktobra 1804. godine tražio od gornjokarlovačkog episkopa Petra Jovanovića Vidaka izveštaj o radu srpske štamparije u Veneciji,[9] kao i mišljenje o položaju pravoslavne crkve u novim političkim okolnostima, on pita:
Izvjestivšesja o bibliotecje i knjigah grečeskija cerkve vo Veneciji, dobro bi Vaše Preosveščenstvo sodjelali bili, jegda bi i o onoj inogda a negli i ninje i tamo stojaščej Serbskoj tipografiji i knjigah jejo točno i očevidno izvjestivšesja mene uvjedomili (…) Ravnje že želal bih, da bi mja ne tokmo o zdaniju i bogatstvu grečaskija vo Veneviji cerkve, jeliko pače o ih pravleniju i otnošeniju ovo ko patrijarhu konstantinopolskomu i pravoslaviju ovo že ko stojaščemu inogda venecijanskomu gosudarstvu (…) Kako naši Srbi vo Veneciji i Anhoni nahodjaščijsja i bogosluženiji i učenosti stojat? Koliko ih jest? Kako s Grecima slagajutsja?
***
Trst
Posle pobedonosnih ratova s kraja XVII i tokom druge decenije XVIII veka, Habzburzi su rešili da ekonomski osnaže obnovljeno carstvo, pa je na sve strane konkretnim merama s najviše instance pospešivan privredni razvoj, posebno zanatstvo i trgovina. Od tog vremena Trst je postao luka od najveće strateške i privredne važnosti za carstvo. Austrijske vlasti su preduzele korake kako bi se od najsevernijeg grada na Jadranu načinila velika trgovačka luka, kakva je pristajala moćnoj carevini. Za izbor Trsta bio je presudan njegov geografski položaj: smešten na krajnjem severozapadu Jadranskog mora, u Tršćanskom zalivu, od eventualnog napada s juga bio je zaštićen Istrom i ratnom flotom u Puli.
Samim izborom Trstu se nasmešila lepa budućnost, ali je gradić prethodno trebalo dograditi i novom infrastrukturom pripremiti za predviđenu ulogu. U trenutku objave slobodne luke Trst u gradiću je živelo oko 5700 stanovnika, uglavnom romanskog porekla iz Furlanije (slov. Julijska krajina, M. J.). Kako bi Trst demografski i ekonomski ojačao, vlasti u Beču nastojale su da privuku sa svih strana vredne i preduzimljive ljude, koji bi u gradu živeli, radili i podizali ga. Za sve njegove buduće žitelje bez obzira na njihovu etničku, ili versku pripadnost, carske vlasti su predvidele visok stepen autonomije kojim su stvoreni preduslovi da grad brzo napreduje. Krajem XIX veka Trst je izrastao u veliki kosmopolitski lučki grad sa 156.000 žitelja, s nekoliko pristaništa, ogromnim lučkim kapacitetima, brodogradilištem i svim potrebnim finansijskim i osiguravajućim uslugama.
Godinu dana posle potpisivanja mira u Požarevcu, car Karlo VI je 1719. godine objavio deklaraciju o slobodnoj trgovini i pomorstvu u carskoj luci Trst i ona glasi:
Odobravamo trgovcima i zanatlijama svih narodnosti da u cilju dobrobiti njihovih poslova kupe zemlju pod povoljnim uslovima i podignu svoje domove, radionice i prodavnice unutar zidova carskog grada Trsta… Obećavamo svim sitnim zanatlijama i trgovcima da ćemo im podariti privilegije, koje će uvek biti poštovane, kao što će se poštovati i njihova lična, porodična i nacionalna prava, kakva do sada nisu imali trgovci ni u jednom drugom gradu…[10]
Odmah po carskoj deklaraciji započinje kolonizacija Trsta i njegova ekonomska ekspanzija. U gradu se okupio konglomerat različitih naroda monarhije, Italijana Furlanaca, Slovenaca s Karsta, tirolskih Nemaca i drugih. Privučeni nizom trgovačko-zanatskih povlastica i niskim porezima, u Trst pristižu prvi trgovci iz Turske, Jevreji, Grci, Cincari i Srbi. Posle nekoliko decenija od nastanka luke, grad se toliko izmenio da ga neko ko je bio rođen u njemu, pa ga napustio u vreme izgradnje prvih dokova, sada ne bi prepoznao. Lord Stormont, (Vilijem Marej, prvi lord od Mansfelda), posetio je Trst 1765. godine i zapisao:
S bzirom na to da je jedina carska (austrijska) luka s pomorskim kapacitetima i možda najveća jadranska luka, jasno je zbog čega je u podizanje Trsta uloženo toliko novca, svakako zato što će uloženo vratiti mnogostruko!
Zahvaljujući snažnim vezama sa velikom i moćnom grčkom dijasporom, ali i zbog svog velikog trgovačkog umeća, Grci su bili veoma poželjan element u mladoj luci. Podareni ovakvom odlikom našli su se u velikoj milosti cara Karla VI i njegove kćeri Marije Terezije, koja je nastojala da ih privuče i naseli u što većem broju. Kao odlični trgovci i diplomate Grci su u mnogim slučajevima posredovali između Habzburškog i Otomanskog carstva, a tokom ratnih vremena održavali su kontakte sa hrišćanima u Turskoj i prenosili informacije. Ove i slične usluge Habzburzi su cenili i znali da nagrade, pa su Grci koji bi se naselili u Trst dobijali lepe povlastice u trgovini i samoorganizovanju.
Istovremeno kada i Grci, u Trst stižu Srbi iz Dalmacije, Istre i nešto manje iz Hercegovine i Bosanskog ejaleta. Srbi su se kao i Jelini bavili trgovinom i prvih decenija su na osnovama zdrave konkurencije sarađivali i poslovali, a na osnovama ličnih prijateljstava ravnopravno su se držali s jednovernim Grcima. Vojnovići, Kurtovići, Gopčevići, Kvekići, Nikolići i druge srpske porodice Trsta ostavile su snažne tragove svoga postojanja. Kako bi se zaštitili od konkurencije, ali i od mešanja s katoličkim stanovništvom, Jelini su sa Srbima osnovali tršćansku zajednicu 1734. godine. Osnivač Grčko-ilirske (Grčko-srpske) zajednice Trsta bio je prvak Grka Nikolaos Mainati, preduzimljivi trgovac i nekadašnji gusar sa Zakintosa. Pravoslavna, grčko-srpska kolonija je živela u pristojnom zajedništvu i u relativnoj slozi pod zvaničnim imenom Communitas Greca, Grčka zajednica. Ovde je pridev grčka određivao religijsku, pravoslavnu, ali ne i etničku pripadnost članova grupe.
Pravoslavna zajednica Trsta živela je u jedinstvu nekoliko decenija. Najjače veze između Grka i Srba održavane su u verskom životu, dok su ostale društvene aktivnosti, kao što su školstvo, administrativno uređenje zajednice i svoja poslovanja, obe strane organizovale posebno. U zajedništvu sa Grcima i Cincarima, Srbi su prvo podigli kapelu, a zatim i prelepu crkvu Svetog Spiridona. Takođe su zajednički osnovali pravoslavnu crkvenu opštinu, koja je formalno potpala pod nadleštvo srpskog gornjokarlovačkog mitropolita. Carske vlasti su odredile nadleštvo srpskoj mitropoliji nad tršćanskim pravoslavcima iz praktičnih razloga: Gornjokarlovačaka mitropolija je bila najbliži pravoslavni crkveni centar Trstu u okvirima Vojne krajine i pod neposrednom kontrolom Beča.
Kada je carica Marija Terezija 1751. godine dala garancije na verske i političke slobode grčkim naseljenicima koji se odreknu turskog i prihvate suverenstvo Austrije, širom carstva dolazi do prvih nesporazuma u srpsko-grčkim zajednicama. Prve zađevice među tršćanskim pravoslavcima izbile su oko crkve. Tršćanski Grci su 1770. godine, posle skoro dve decenija nesloge oko crkve, opet predvođeni već ostarelim Mainatijem, zahtevali potpunu i konačnu segregaciju od Srba. Tada su na videlo izašle ekonomske, jezičke i kulturne razlike između ova dva naroda, koje su bila isuviše velike da bi se versko zajedništvo održalo. Do konačnog razlaza između Grka i Srba došlo je posle donošenja Patenta o toleranciji, kada su stare srpske privilegije ostale bezvredne.
Prema Olgi Hering-Kacijardi, profesorki istorije na atinskom univerzitetu, παροικία,[11] grčka populacija u Trstu je do sredine osamnaestog veka bila veoma malobrojna. Kada su 1749. godine pristigli novi Grci u grad, njihova zajednica je osetno porasla i tada ju je sačinjavao 21 član; sedam godina kasnije kolonija narasta na 149 Grka, a pred razlaz sa srpskom zajednicom 1782. godine, u Trstu je stalno živelo 277 Grka. Grčka parohija će biti najbrojnija u vrema Grčkog rata za nezavisnost zahvaljujući tehničkom priraštaju, dolaskom brojnih izbeglica. Između 1822. i 1823. godine u Trstu je živelo blizu 3500 Grka. Narednih godina ovaj broj će opadati, tako da se sredinom XIX veka veličina grčke zajednice u Trstu stabilizovala na oko hiljadu duša. Sve vreme postojanja grčke zajednice u Trstu, sa Grcima je živeo i mali broj Cincara.
Kada su se smestili u kosmopolitskom ambijentu slobodne luke Trst, Grci su nastojali da svoju parohiju i životno okruženje urede spram svojih potreba i običaja. Živeli su u najlepšem delu grada koji se zvao Terezijana, podizali su prostrane spratne kuće od kamena monumentalnih fasada; u vremenu zajedništva sa Srbima zajedničkim naporima sagrađena je crkva Sv. Spiridona. Grčke radnje, magazini i tezge nicale su u svakom kutku grada, dok su u svojoj četvrti Terezijani otvarali kafane sa svojom hranom i enterijerom koji ih je podsećaona zavičaj. Svoju teritorijalnu posebnost Grci su zaokružili kupovinom zemljišta za svoje groblje na brdu Montuca. Najpoznatiji i najbogatiji tršćanski Grk bio je Dimitrios Karciotis, Demetrio Carciotti, rodom s Peloponeza. Između 1799. i 1806. godine Karciotis je podigao svoju čuvenu palatu, Palazzo Carciotti, koja se protezala na čitav jedan gradski kvart. O tome da je u Trstu bilo još znamenitih Grka svedoče niz grčkih imena ulica, palata, i kvartova: Janis Andrulaki, ili Giovanni Andrulaki, Janis Hadžikosta ili Giovanni Hatzakosta, Kirjakos Katrarios ili na italijanskom Ciriaco Catraro, bankar koji je podigao zgradu Tršćanske berze za promet akcija, porodica Galati u čijoj se palati danas nalazi administracija provincije Trst.
Manusisi su osnovali dečju bolnicu i sa čuvenom braćom Rali bili su fondatori znamenitog legata za kulturne stvaraoce, RAS. Ove dve porodice su bile među osnivačima tršćanskog pomorskog osiguravajućeg društva Lloyd Triestino. Pored trgovine i bankarskih zanimanja, mnogi tršćanski Heleni bavili su se politikom. Krajem osamnaestog veka prihvatili su ideje francuske revolucije i bili u kontaktu s revolucionarnim organizacijama u Beču, Odesi i grčkim ostrvima. Kao svi njihovi sunarodnici i oni su se zalagali za oslobođenje svih balkanskih naroda od otomanske vlasti pod vođstvom Grka. Slobodarsko delovanja Grka u Trstu bilo je najaktivnije u vreme kada je tu boravio i radio Riga od Fere. Grčki revolucionar je u proleće 1798. godine uhapšen u Trstu i sproveden do Beograda, gde je predat Turcima na pogubljenje.
Grčko društvo u Trstu je živelo samoorganizovano u svim društvenim segmentima, uključujući i prosvetne delatnosti. Prva grčka škola u Trstu je na inicijativu grčke opštine otvorena relativno kasno, 1801. godine, pod pokroviteljstvom supruge austrijskog cara Franca II, carice Marije Tereze Napuljske. Škola je podeljena u dva raličita obrazovna nivoa: u nižoj školi su pripremani đaci za više školovanje i ovoj grupi su proučavani sledeći obavezni predmeti: grčki jezik, kultura, pravoslavna veronauka. Nastava na višem obrazovnom nivou odvijala se na italijanskom i nemačkom jeziku, koji su bili službeni jezici u Trstu i obavezni za uvođenje studenata u italijansko društvo pod austrijskim režimom. Na vladajućim jezicima učila se aritmetika, geografija i istorija.
Tršćanska škola je izdržavana donacijama bogatih grčkih porodica, a iz istih izvora osnivani su dobrotvorni fondovi za potrebe siromašnih članova zajednice. Osobito su često pokretane dobrotvorne akcije i donatorske večeri u vreme Grčkog rata za nezavisnost, kada su prikupljena sredstva davana za ranjenike, sirotinju i izbeglice koji su ostali bez domova. U tajnosti su skupljani prilozi i u vojne svrhe, kupovalo se oružje, municija, zavoji i hrana za borce u otadžbini. Uticajni i zaslužni Grci lobirali su u korist grčkih ustanika u visokim krugovima grada, pokrajine i u samom Beču. Solidarnost sa svojim narodom u borbi za slobodu bila je sveta obaveza svih sposobnih ljudi u grčkoj dijaspori, a tršćanski Grci su se njome posebno isticali.
Prvi sukobi Grka i Srba unutar tršćanske pravoslavne opštine izbili su u crkvi, zbog sveštenika, crkvene blagajne i bogoslužbenog jezika. Gradske vlasti su želele da se stvar izgladi unutar zajednice, pa su od zavađenih strana zahtevale kompromis. Sloga je prividno uspostavljena kada su se prvaci sporazumeli da obe strane imaju svoje sveštenike koji će držati službu na svojim jezicima naizmenično, svake druge sedmice. Po istom principu obeležavali bi se i praznici, tako što bi se praznične liturgije služile onim bogoslužbenim jezikom koji je te nedelje bio aktuelan.
Svešteničke plate je prema postignutom dogovoru trebalo da isplaćuje zajednička pravoslavna opština Trsta i predviđeno je da budu jednake za oba sveštenika. Takođe je dogovoreno i da se biraju četiri tutora koja bi se starali o crkvi, po dva Srbina i dva Grka. Grčku službu je u početku služio prota Damaskin Omero, ili kako ga nalazim u spisima Ilirske dvorske deputacije (IDD) ‒ Homeros, dok Srbi za svoju slavjanoserbsku liturgiju nisu dobili sveštenika paroha. Slovensku službu je vršilo nekoliko kaluđera koje je mitropolit gornjokarlovački postavljao i često menjao. Grci su pod pritiskom gradskih otaca bili primorani da prihvate sporazum, ali je većina njih ostala nezadovoljna. Stoga su ubrzo uputili predstavku carskom dvoru, u kojoj se tražilo da se u Trst ne prima više srpski sveštenik niti da se drži pojnica na slovenskom jeziku. Grci su u ovoj zajednici očigledno bili jači faktor, ako ne brojem onda ekonomskom snagom, jer su u crkvi imali sveštenika, a Srbi samo kaluđera.
Dogovor i napeta sloga su kratko trajali. Grci su 1755. godine izradili da uz pomoć intriga prote Damaskina proteraju srpskog kaluđera iz Trsta. Istovremeno su poveli sudski postupak da tršćansku crkvenu opštinu izdvoje iz sastava Gornjokarlovačke eparhije, sa željom da je podvlaste nekom od grčkih mitropolita na Levantu. Izveštaj o suđenju je stigao do Beča, pa su Dvor i Ilirska dvorska deputacija 1757. godine prekinuli sudski postupak i odredili da svi tršćanski pravoslavci ostanu pod jurizdikcijom srpske Karlovačke mitropolije.[12] Grci su iskazali veliko nezadovoljstvo zbog ove odluke, žalili se vlastima i tužili sudu, ali je carica posle dvanaest godina potvrdila pripadnost tršćanske pravoslavne opštine Gornjokarlovačkoj eparhiji. Čak je i gornjokarlovački vladika Danilo Jakšić došao u Trst kako bi smirio zavađene strane, ali je pomirenje opet kratko trajalo.
Grci su na prevaru ponovo istisnuli srpskog sveštenika i neovlašćeno, mimo procedure i bez odobrenja gornjokarlovačkog vladike, obratili se Beču sa dva zahteva. Tražili su od Ilirske dvorske deputacije da im se dozvoli da se praktikuju njihovi „od davnina pravoslavni običaji i tradicije, da se sahrana odvija javno i tom prilikom telo pokojnika u otvorenom kovčegu, od kuće do groblja ulicama nosi“. Drugi zahtev je takođe bio verske prirode, potaknut sve češćom pojavom brakova između Grka i katolikinja: tršćanski Grci su tražili da se zakonom odredi vaspitavanje dece iz mešovitih brakova, tako da svaki roditelj u duhu svoje vere vaspitava dete svoga pola. U odgovoru iz Beča stoji da se ovom zahtevu ne može udovoljiti jer je Trst ipak katolički grad i ove promene bi remetile odnose Beča sa Svetom stolicom.[13]
Posle više godina defanzive, Srbi su uspeli da se konačno izbore za svoju slovensku liturgiju na praznike Božić i Uskrs, kao i za crkveni časopis na srpskom jeziku. Srpsko čitanje jevanđelja u Crkvi Svetoga Spiridona toliko je rasrdilo Grke, da su se najtvrdokorniji među njima zakleli da u crkvu više neće ući dokle god se tamo bude vršila slovenska služba. Spor je okončan sudskim rešenjem iz 1782. godine, tako što je u vlasništvu srpske opštine ostala Crkva Svetog Spiridona i sva prateća imovina. Čitava srpska pravoslavna zajednica je u verskom pogledu ostala u okvirima Gornjokarlovačke eparhije.[14] Grci su sebi između 1784. i 1795. godine podigli novi hram koji su posvetili Svetom Nikoli i Svetom Trojstvu. Ipak, ni posle izdvajanja iz pravoslavne zajednice sa Srbima i izgradnje sopstvene crkve, tršćanskim Grcima nije pošlo za rukom da se u verskom pogledu stave pod jurizdikciju nekog od grčkih mitropolita. Ilirska dvorska kancelarija (IDK) je 1791. godine donela odluku da obe tršćanske zajednice, srpska i grčka, kao jedna crkvena opština sa dva hrama budu u nadležnosti srpskog episkopa u Karlovcu, odnosno srpskog mitropolita u Sremskim Karlovcima. Ista odluka sadrži i zabranu da grčki kaluđeri iz Turske dolaze u Trst „jer izazivaju sukobe i bave se nedoličnim i nedozvoljenim stvarima“.[15]
Poslednjih godina XVIII veka u grčkim kontinentalnim pokrajinama harala je surova oskudica hrane, negde i prava glad. Mnogi grčki kaluđeri su dolazili u Austriju i Ugarsku, u gradove sa bogatim grčko-cincarskim zajednicama i skupljali novčane priloge, navodno za pomoć bratijama svojih manastira. Ponašali su se prilično bahato i agresivno, ali su ih sunarodnici nekako trpeli. Sa Srbima su zbog već poremećenih odnosa ovi kaluđeri često dolazili u sukob, posebno u bogatom Trstu, Pešti i u još nekim mestima peštanske eparhije u nadleštvu vladike Dionizija Popovića. Stoga je reagovala Ilirska dvorska kancelarija tako što je nedisciplinovanim monasima dekretom bilo uskraćeno gostoprimstvo u monarhiji. Ilirska dvorska kancelarija je preporučila vladaru da se Grcima, zbog njihove respektabilne ekonomske snage, trgovinskih i diplomatskih veza, dopusti i omogući da svoje sveštenike dovode iz Turske, ali uz poštovanje običaja i svih zakona države.[16]
Crkvenim osamostaljenjem Grka nisu se pokidale veze sa Srbima, niti su prestali konstruktivni odnosi i kulturna saradnja dva pravoslavna naroda u Trstu. U pismu mitropolitu Stratimiroviću pisanom 5. aprila 1798. godine, srpski paroh u Trstu Vikentije Rakić se žali da ne može da nabavi željene knjige:
Istina da su ljudi (tršćanski Srbi) bogati ot srpske nacije ne ima nigdi ovima podobni ni ravni s bogatstvom. Ali svi svoju išču, a ne ima ni jednog Zakheja koji bi Isusa iskao. Tražio sam kod grčke cerkve cerkovnij istorija i sveščenstva i drugij trgovaca, pak neće nitko ni da zna za takve knjige, nego ću poručiti u Veneciju […] Nego molim da bi ste mi onu grčku gramatiku poslali, što sam je ja napisao, mogu je ovde sa Grkov ispraviti, pa u Veneciju poslati…[17]
Tršćanska grčka pravoslavna Crkva Sv. Nikole arhitektonski je podeljena u tri liturgijske celine: oltar sa tri apside, osnovni brod i balkon za vernike i hor. Crkveni pod je popločan crno-belim mermernim pločama. Između ulaznih vrata i središnje kupole osnovnog broda, u kojoj je predstava goluba kao Svetog duha, kao i između kupole i oltara, vise dva raskošna kristalna svećnjaka sa po dvanaest razgranatih krakova. Svećnjaci su diskretno postavljeni na levom bočnom zidu i osvetljavaju veliku ikonu Svetog Nikole, koja je centralna likovna predstava u hramu. Duž bočnih zidova u nizu su postavljene stolice za vernike. Deo ikonostasa je slikao nepoznati slikar, ali stil podseća na radove čuvene Jonske slikarske akademije Panajotisa Doksarasa. Na drugom delu ikonostasa dominiraju ikone kritske, venecijansko-kritske i ruske ikonopisne škole. Na zidnoj površini između velikih prozora s vitražima ređaju se freske evangelista i svetih apostola. Na levom zidu je freska Svetog Jovana Krstitelja, a na desnom je Hristos sa decom, obe freske su radovi italijanskog majstora iz Pirana, Ćezara del Akva, rađeni 1821. godine. Isti majstor oslikao je i prostor iznad desnih pobočnih vrata, gde je slika Avrama kako dočekuje anđele. Među najlepšim živopisom u crkvi su dve ikone na kojima je Sveti Nikola i Sveta Katarina, s pozlatom koju su ruski zlatari darovali hramu 1848. godine.
Među malobrojnim Cincarima u Trstu neko vreme je živeo i radio novosadski Cincarin Mihajlo Anastasijević. Mihailo se rodio 1740. godine u Novom Sadu u porodici Anastasa, manufakturnog trgovca. Otac mu je pred Turcima brodom izbegao iz Beograda 1739. godine i na austrijskoj strani na Dunavu kod Surduka opljačkaše ga nekakvi sremski razbojnici. Odneli su pustahije svu robu i pokretnu imovinu a lađu zapalili i pustili niz maticu, tako da je Anastas kao puki siromah dospeo u Petrovaradinski šanac. Nedugo zatim, od silnog jeda za gubitkom imovine, umro je mlad, kada je Mihajlu bilo tri godine. Dečak je izučio trgovinu kod novosadskih Grka pa je još kao momak otišao u Trst, gde je radio u Riznićevoj radnji. Za vreme Austrijsko-turskog rata 1788. godine dobio je od vojnih vlasti monarhije licencu da bude liferant za austrijsku vojsku. Ovaj posao ga je vinuo u trgovačke visine i obogatio toliko da je postao jedan od bogatijih Novosađana.[18]
Među tršćanskim trgovcima bio je još jedan srpski Cincar, Konstantin Kosta Panić. Bio je najstariji sin Đorđa Pane, učio je školu u Beogradu i zaposlio se u trgovini kod Duke Pešike. Vrednog i sposobnog poslao ga je Duka 1836. godine u Trst kod svoga sina da izuči italijanski jezik i veštinu savremenog vođenja knjiga. Konstantin se vratio u Beograd 1842. godine i uz pristanak Duke osamostalio se u poslu i ostao povezan s mlađim Pešikom, trgujući platnima i pamukom. Sličnih primera u kojima se vidi da su i naši krajevi, prečanski i srbijanski, bili u sistemu trgovinske mreže Grka i Cincara bilo je dosta.
[1] Miroslav M. Jovičin, Sindikati kroz istoriju, Novi Sad 2010, 17.
[2] Klimis Mastoridis, Ephemeris and the First Steps of the Greek Press, Hyphen, no.3, Winter 1999, e book in English.
[3] Kapodistrios je bio prvi narodni vladar nezavisne Grčke od 1827. do 1831. godine, kada je ubijen u atentatu. Sve do svoje smrti nalazio se na čelu moskovske lože Feniks. Istim imenom nazvao je prvu grčku monetu, ali je njegovom smrću bila rođena drahma.
[4] Hotel grčkog jezika bila je tajna organizacija osnovana 1814. godine u Parizu, sa istovetnim ciljem kao i sve prethodne grčke tajne organizacije: da mobiliše, obrazuje i pripremi Grke u dijaspori za odsudni ustanak. Uz pomoć Grka iz Francuske, Cakalov i Zalikis su uspeli da prikupe oko 40.000 komada raznog oružja i da ga dopreme do Peloponeza, Epira i Makedonije. Velike zasluge za finansijski uspeh ove akcije imao je pariski trgovac Stefanos Hacimoshos, dok su fanarioti i princ Dimitrije Ipsilanti pored finansijske pomoći, organizovali nabavku i transport naoružanja. Simbol organizacije je bila skraćenica ΦΈΔΑ, (Φιλικος Ελληνων Δεσμος Αλυτος, Prijateljske veze među Grcima ne mogu biti prekinute), koji će Cakalov predati Filiki Eteriji.
[5] U administrativnom sistemu pravoslavne crkve logotet je pravni zastupnik patrijarha, patrijaršije ili mitropolita.
[6] Karađorđa je u Eteriju ritualno uveo ruski plemić Mihailo Leonardi, poreklom Grk sa Krima. Karađorđe se prilikom prijema zakleo na večnu vernost i ljubav prema grčkom narodu i obećao da će grčkoj stvari nesebično pomagati. To se zbilo u Jašiju juna 1817. godine, svega mesec i po dana pre Voždove smrti. Istom prilikom Leonardi je Karađorđu obezbedio pasoš i sredstva za povratak u Srbiju, sa zadatkom da podigne narod na ustanak. Organizaciju oko Karađorđog putovanja, prelaska granice i veze sa Vujicom Vulićevićem preuzeo je Jorgakis Olimpios, dobrovoljac u Prvom ustanku i pobratim Hajduk Veljka i muž njegove udovice Stane, čuveni Kapetan Jorgać. Prešavši granicu Karađorđe je zatražio vezu sa Milošem Obrenovićem, kome povratak Vožda nije odgovaralo iz više razloga, pa je pripremio njegovu likvidaciju. Posle ubistva Karađorđa u Radovanjskom lugu knez Miloš je predao Voždovu glavu Turcima u Beogradu. Glava najvećeg turskog neprijatelja poslata je sultanu u Carigrad, gde je sa posebnom pažnjom preparirana i spremljena za sultansku riznicu. Heteristi su vrlo brzo stupili u pregovore sa sultanom i za veliki novac otkupili glavu svog važnog člana. Od tada se Karađorđevoj glavi gubi svaki trag.
[7] Mletačka republika je posle Karlovačkog i Požarevačkog mira zavladala čitavom Dalmacijom. Sve pravoslavne Srbe na tom području je u crkvenom pogledu potčinila grčkom filadelfijskom arhiepiskopu u Veneciji. Meletije Tipaldi je prvi filadelfijski arhiepiskop koji je 1690. godine zvanično prihvatio uniju. Za pokušaj unijaćenja pravoslavnih Srba u Dalmaciji poslužio mu je Nikodim Busović, paroh iz Šibenika kog je 24. juna 1693. godine Tipaldi postavio za episkopa dalmatinskog. Prema katoličkim izvorima, Nikodim Busović je još 4. septembra 1692. godine u Veneciji ispovedio katoličku veru. Iako je njegovo hirotonisanje od strane Tipaldija izazvalu negodovanje kaluđera manastira Krke i Arsenija III, unijatski patrijarh Venecije ga je ipak potvrdio za episkopa 1695. godine. Nakon toga, Nikodim Busović ipak napušta uniju i pokajnički se vraća pravoslavlju.
[8] Klimis Mastoridis, The First Greek Typographic School, Hyphen, vol.1, no.2, Autumn 1998, e-book in English
[9] Venecija tada više nije postojala kao država, jer je Napoleon uništio njen suverenitet oktobra 1797. godine. Venecija će posle mira u Kampo Formiju, od 1797. do 1814. godine, dva puta prelaziti iz francuske u austrijske ruke. Posle sloma Napoleona, Venecija sa severnom Italijom postaje domen Habzburga i deo Austrijskog carstva.
[10] Olga Hering-Katsiardi, The Greek Community of Trieste (1751‒1830), vol. I, Athens 1986, p.8
[11] Na grčkom jeziku parokia, parohija, označava grčku zajednicu koja privremeno boravi u tuđoj zemlji. Iako su jedno vreme živeli u formalnoj zajednici sa Srbima, pojam parohija se odnosi isključivo na grčku zajednicu.
[12] Arhiv Vojvodine, fond Ilirske dvorske deputacije, F 12 kutija 1323 (62) br 1.
Ilirska dvorska deputacija se bavila poslovima koji su bili nazivani ilirskima, tj. ticali su se pravoslavnog stanovništva zemalja krune Svetog Stefana, posebno crkvene provincije Karlovačke mitropolije. Teritorijalno je bila nadležna za prostore Slavonije, južne Ugarske i buduće Vojvodine. Marija Terezija je prvo osnovala poverenstvo za verska pitanja pravoslavnih Srba, Ilirsku dvorsku komisiju 1745. godine, koju je 1747. zamenila Ilirska dvorska deputacija. Ilirsku dvorsku deputaciju će odlukom cara Leopolda II od 20. februara 1791. godine zameniti Ilirska dvorska kancelarija, a nju će Franc II posle 16 meseci postojanja ukinuti 1792. godine. IDK je bila jedina zvanična institucija Srba u Habzburškoj monarhiji, spona između Karlovačke mitropolije i carske vlasti, nešto kao ministarstvo za Srbe i poslove u vezi sa srpskim pitanjem. Pod njom su bili mitropolit i vladike, kao i nadzornici školskih okruga. NJen predsednik je bio carski poverenik i do 1790. godine hrvatski ban, Mađar grof Franja Balaša od Đarmata (Ferenc Balassa de Gyarmath), a jedini Srbin dvorski savetnik bio je vladika Petar plem. Petrović. Kancelarija je bila smeštena u palati kneza Lobkovica u Beču; ukinuta je zbog velikog protivljenja mađarskog plemstva.
[13] Isto, F 12 kutija 1326 (64), br 5.
[14] Najveći pojedinačni legat Srpskoj školi pri ovoj crkvi je ostavio srpki trgovac Jovan Miletić iz Trsta. Od svoje ukupne ostavštine, koja je iznosila 109.734 forinte, ovaj turski podanik je tršćanskoj Ilirskoj školi ostavio 24.000 forinti.
[15] Isto, F 12 (7) 5/95.
[16] Isto, F 12 (37) 5/ 93.
[17] Slavko Gavrilović, Iz književno-istorijske prepiske mitropolita Stratimirovića, prilog, Zbornik Matice srpske za jezik i književnost, Matica srpska, Novi Sad 1967, 272.
[18]D. J. Popović, O Cincarima, 321.
Ostavi komentar