Grčka dijaspora: Grčke pokrajine pod turskom vlašću od XV do XVIII veka

Autor: Miroslav M Jovičin, istoričar

Padom Konstantinopolja pod tursku vlast 1453. godine, Osmanlije su zaokružile osvajanja grčkih istorijskih pokrajina, započeta pre više od jednog veka. Kada su osvojene pokrajine definitivno silom integrisane u turski državno-politički mehanizam, tradicionalne grčke zemlje su ušle u sastav ejaleta Rum i bile podeljene na šest sandžaka kojima su upravljali sandžak-begovi odgovorni sultanu. Turska vlast (Τουρκοκρατία) u grčkim pokrajinama je bila objedinjena vojnom upravom i radom fiskalnih organa. Sudsku vlast vršili su carski činovnici-kadije, koji su sudili muslimanima i hrišćanskom stanovništvu na osnovu islamskog šerijatskog prava. Uporedeo sa integrativnim, započinje i niz drugih procesa tokom kojih su se ove oblasti transformisale iz vizantijskog u turski feudalni sistem. Feudalne nedaće u vizantijskom obliku nisu bile strane grčkom poluzavisnom seljaku-pariku, ali su muslimanski gospodari doneli sobom još teži feudalni oblik, u kome će grčki seljak biti pretvoren u potpuno obespravljenog roba turskog spahije.

Život hrišćanskog stanovništva kontinentalne Grčke pod turskim spahijama naredna tri veka bio je nesnosan. Gde god da su zajedno živeli Grci i Turci, grčko stanovništvo je bilo izloženo mnogim oblicima ekonomske eksploatacije, fizičkim nasrtajima na život i čast, kao i svim drugim ponižavanjima. Oblasni gospodari kao da su se nadmetali u smišljanju novih nameta hrišćanskom stanovništvu: uvodili su glavarinu, odžačarinu, namet na kapiju, davanja hrane za njihove lične vojske, namet na nevestu; sve što je moglo da se otme, otimalo se. U svim prilikama kada bi seljak imao kontakt sa turskom administracijom čekala ga je nezasitost korumpiranih turskih, ili retkih domaćih (hrišćanskih) činovnika u državnoj službi. Nije bilo mesta u otomanskoj državi gde bi rajetin mogao da se požali, ili zatraži zaštitu. Posebno neizdrživi bili su stalni nasrtaji spahija i oružanih nasilnika iz njihove pratnje na grčke žene i devojke, što je robovski položaj ponosnim i časnim ljudima činio još težim. U slučajevima pobune nemilosrdne odmazde sa masovnim ubijanjem i odvođenjem u roblje desetkovale su stanovništvo, pa bi posle smirivanja stanja relativno prosperitetne oblasti opustele i zemlja bi ostajala uparložena na duže vreme.

U ta zla i nesigurna vremena balkanskim zemljama harale su naoružane družine, odmetnute od turskih vlasti, koje su pljačkale turske trgovce i slabije branjena imanja spahija. Južni Sloveni su svoje odmetnike zvali hajducima, dok su u Grčkoj ovi naoružani očajnici poznati kao klefti. Kada je turskog plena bilo malo nisu retki primeri kada su klefti udarali i na hrišćanske trgovce, pod izgovorom da ih kažnjavaju zato što trguju sa turskim zlotvorima i nevernicima. Među kleftima bilo je odbeglih seljaka, raznih otpadnika i kriminalaca. Još veće probleme grčkom seljaštvu znali su da prave hrišćanski najamnici u turskoj službi, armatoli. Kada bi se desilo da ih poslodavac Turčin izigra i ne isplati za učinjene usluge, najamnici bi svoja potraživanja silom naplaćivali od nezaštićenog domaćeg stanovništva.

Među armatolima u grčkim krajevima bilo je Grka, Vlaha ili Cincara, Arbanasa i Slovena, pa čak i potomaka po zlu čuvenih katalonskih almogavera. U ove odmetničke i najamničke grupe skupljali su se razni odvažni i beskrupulozni bašibozluk, pljačkaši i ukoljice, koji su pod parolom borbe protiv Turaka bile velika napast za grčko hrišćansko stanovništvo. Veliki broj ovih najamnika vremenom je prešeo u islam i od tada narod ih je smatrao Turcima. Kada bi situacija to zahtevala, klefti su postajali armatoli i obrnuto, armatoli bi se odmetali od turskih gospodara i četovali kao klefti. Vremenom su ova dva odmetnička tipa izmešali uloge, pa ih je bilo teško razlikovati. Klefti su u grčkoj tradiciji ipak zapamćeni kao uzvišeni rodoljubi i borci za slobodu, jer ih je kao i u primeru srpskih hajduka i uskoka, mitomanska potreba porobljenog naroda za nacionalnim herojima – osvetnicima, uzdigla iznad prozaične i neprijatne realnosti. I sama istorija ih je donekle rehabilitovala jer su klefti, opet kao i srpski hajduci u raznim bunama i ustancima, poslužili kao prvi ešalon spremnih boraca u ratu za grčku nezavisnost.¹

Otomanska vladavina, netrpeljiva prema obrazovanim i naprednim hrišćanima, te vekovna nesigurnost življenja u Heladi, inicirale su kod Grka dva oblika migracija: prvi je poterao ljude od znanja, intelektualce i umetnike, kao što su bili Jorgos Platon Gemistos, filozof neoplatoničar iz Carigrada, Markos Musuris, profesor univerziteta u Padovi i renesansni slikarsa Krita, Domenikos Teotokopulos, slikar, poznatiji kao El Greko, pa Janis Laskaris, profesor u Veneciji, Aleksandar Heladios, dekan Grčkog koledža na univerzitetu u Oksfordu i mnoge druge. Ovi Grci su studentima zapadne Evrope preneli neizmerno mnogo klasičnog znanja i antičke mudrosti, čime su i sami delimično inicirali intelektualni preporod globalnog evropskog duha. Drugi oblik migracija bio je masovniji i manje reprezentativan, ali bez sumnje, vrlo tegoban: mase seoskog stanovnoštva napuštale su nizijske predele Grčke i naseljavale planinske, teško prohodne krajeve. Naseljeni su visovi planinskog lanca Pind, gde je Turcima bilo gotovo nemoguće da uspostave svoju vojnu, poresku i administrativno-sudsku vlast.

Popuštanje turskog terora osetilo se početkom osamnaestog veka i nije bilo inicirano humanijim kursem otomanskih vlasti prema Grcima i drugim balkanskim hrišćanima, već je ono došlo kao rezultat novih odnosa između velikih sila. Pretposlednje godine XVII veka završen je Veliki bečki rat (1683-1699), kada je Venecija, pored Dalmacije, dobila i neke grčke pokrajine. Tada su se mletački posedi u Heladi, pored većeg dela Krita i nekih jonskih ostrva, proširili i na Peloponez, ili Moreju. Blizina hrišćanskog oružja i gubitak samopouzdanja usled prvog velikog poraza naterali su osmanlijsku državu da vida svoje rane i da popuštanjem feudalnih stega predupredi pobune i ustanke svoga hrišćanskog stanovništva. Tako se već prvih godina XVIII veka u grčkim pokrajinama znatno lakše živelo.U želji da povrate izgubljene zemlje Turci su već 1714. godine zaratili sa Venecijom i naredne četiri godine na grčkim prostorima tutnji rat. Iako su znali da taj sukob nije njihov, mnogi Grci su se latili oružja i prilazili Mlecima jer je iskustvo prethodnih petnaestak godina pokazalo da je život pod mletačkom vlašću znatno prihvatljiviji nego pod Turcima.

Turci su u ovom sukobu bili uspešniji, pa je 1718. godine u Požarevcu potpisan za Mletke nepovoljan mir: izgubili su Peloponez i posede na Kritu, ali su zadržali ostrva u Joniji. Grci su iz ovog sukoba ipak izvukli izvesnu korist: na povraćenim teritorijama Turci nisu vršili odmazde nad bratstvima i selima koja su se tokom rata borila na strani Venecije, čak su se turska feudalna opterećenja smanjila. Izvestan napredak u životu Grka na selu postaje vidljiv tokom prve polovine XVIII veka, jer su dotadašnji oblici ropstva polako nestajali, a seljak je postajao vlasnik zemlje koji svoje obaveze prema spahiji i sultanu plaća unapred utvrđenim odsekom. Život u Heladi se popravio u tolikoj meri da u poređenju sa svojim podjarmljenim savremenicima, pruskim seljakom, ili engleskim manufakturnim radnikom, grčki seljanin živi znatno lakše. Postao je formalni vlasnik zemlje koju obrađuje, nameti su postali manji i lakši, a sistem kontrole otomanskih vlasti je postao prividno labaviji i podnošljiviji.

Bolji uslovi života veoma brzo su dali prve rezultate u demografiji grčkih zemalja. Već sredinom osamnaestog veka stanovništvo tih oblasti se osetno uvećalo. Posle isplaćenih nameta porodicama grčkih seljaka ostajalo je dovoljno hrane da je mogla da izbegne glad i da preživljava. Postepeno i gotovo neprimetno proizvodni sloj stanovništva je već zagazio u nacionalni preporod i izrazito patrijarhalno grčko društvo unutar sebe se pod uticajem prosvetiteljskih uticaja, koji su bujali u dijaspori, u dobroj meri liberalizovalo. Stvoreni su ekonomski i psihološki preduslovi u kojima se formirao sloj slobodnih seljaka koji će na svojim plećima nositi oslobodilačke pokrete Grka u drugoj polovini XVIII veka i odsudni rat za nezavisnost 1821. godine.

Zahvaljujući specifičnom nasleđu i različitim društvenim procesima na širokom i razuđenom životnom prostoru Grka, turkokratija je dozvolila neočekivano velike socijalne razlike među njima. Ovaj sudbinski diverzitet dao bi se ukratko opisati na sledeći način: život pravoslavnog stanovništva u gradovima i na trgovačkim putevima bio je i pre XVIII veka znatno lakši i podnošljiviji nego život seljaka u svoj surovosti turskog feudalizma. Varoški Grci su u okviru svog Rum mileta (formalna verska autonomija pravoslavnih naroda u Otomanskom carstvu), uživali neuporedivo veća prava nego polurobovsko stanovništvo po selima. U mirna i koliko-toliko stabilna vremena, položaj gradskog trgovca ili zanatlije, kao i novac koji su za razliku od seljanina imali, štitio ih je od obesnih pljački i raznih poniženja. Na vrhu piramide grčkog društva smestile su uticajne i bogate porodice Grka trgovaca iz Carigrada, bliske Vaseljenskoj patrijaršiji u Fanaru. Ove porodične zajednice su živele slobodno, čak privilegovano, te srazmerno svome bogatstvom dobile su vidnu ulogu u turskom društvu, uživajući ugled i respekt u najvišim krugovima Otomanskog carstva. Zbog bliskosti sa carigradskim patrijarhom i njegovom administracijom smeštenom u kvartu Fanar, nazvani su Fanariotima.

***

Grčka pomorska trgovina u Otomanskom carstvu u XV i XVI veku

Među svim pojedinačnim faktorima koji su od Grka stvorili trgovačku naciju, pomorska trgovina nesumnjivo zauzima visoko, ako ne i najznačajnije mesto. Duga tradicija pomorstva nastala još u antička vremena nastavljena je u doba Vizantije, da bi u vreme turske vladavine grčkim zemljama bila delatnost koja je hranila generacije Grka i otvarala im vrata ka slobodnom svetu.

Koliko god je grčko seljaštvo u kontinentalnim pokrajinama gotovo tri veka neizmerno patilo u nehumanim uslovima turskog feudalizma, grčko stanovništvo po ostrvima, a posebno carigradski Grci, izborili su se za neuporedivo bolje uslove života. Uspeli su da obezbede sebi slobodu koja će im doneti relativno blagostanje i svrstati ih u vodeći sloj grčkog društva. Grčka elita je svoju moć stekla i postala vodeći deo društva zahvaljujući trgovini, toj šarmantnoj i zavodljivoj veštini špekulisanja, u čije su tajne Grci pronikli još od davnina. Bogatstva stečena trgovinom bila su ekonomski potencijal bez kojeg ne bi bilo grčkog prosvetiteljstva, grčkog ustanka, a samim time ni slobodne Grčke, barem ne u onoj meri, suštini, vremenu i okolnostima kakve poznajemo. Jelinski trgovci su se bavili svim oblicima trgovine, ali je njihova pomorska trgovina bila istorijski fenomen od koga su zavisile trgovina na veliko i malo, kiridžijstvo i torbarenje, kao i preduslov za opstanak velikog dela naroda. Intenzitet trgovine širio se u zavisnosti od veštine pomoraca i njihovih uspeha u plovidbi. Trgovačke flote grčkih kapetana osvojile su prvo grčka mora i moreuze, pa Sredozemlje, Ponte i konačno su, poslednjih godina osamnaestog veka, grčki brodovi savladali Herkulove stubove, zaplovili Atlantikom i trasirali trgovačke rute preko okeana u Ameriku, Indiju, Kinu.

Stotinu godina posle osvajanja Konstantinopolja Otomansko carstvo se proširilo na čitav Balkan i veći deo ugarskih zemalja. Bio je to vek kontinuiranih vojnih uspeha koji su doveli Osmanlije ispred samih kapija Beča i ujedno u zenit njihove vojne i ekonomske moći. U tih stotinak godina od svih teritorija koje geografski pripadaju Balkanu, jedino su ostrva Krit i Kipar ostala izvan turske vlasti. NJih su držali Mlečani, dok su Vitezovi reda Svetog Jovana i Đenovljani vladali do 1566. godine Rodosom i Hiosom kao svojim trajnim domenima. Političke i socijalne promene koje je grčkim zemljama sobom donela turska vlast bile su temeljne, one su uvele ovaj pravoslavni narod u neželjenu sferu islamskog Orijenta. Grci su međutim, kao hrišćani i deo evropske porodice naroda, pokazali svoju tradicionalnu vitalnost koja ih je održala izvan tuđinskog sistema vrednosti, dajući im civilizacijsku prednost ispred pobedničke turske elite.

Iako se sistemski trudila da uništi sve tragove vizantijske države, otomanska Turska je radi sopstvenog interesa i prosperiteta zadržala primat Grka u pomorskoj trgovini. U trgovačkim pristaništima Konstantinopolja, od Zlatnog roga do Mramornog mora, na dokovima dugim preko četiri kilometra, više od polovine ukotvljenih trgovačkih brodova bilo je u vlasništvu grčkih inokosnih trgovaca i trgovačkih kompanija. Posade ovih plovila sačinjavali su mornari Grci koje su vodili i zapovedali isključivo grčki pomorski kapetani. Tursko prepuštanje mora Grcima lako je razumeti kada se zna da su turski trgovci islamske vere tradicionalno bili orijentisani na kopnenu trgovinu sa svojim islamskim partnerima na istoku i jugu.

Usled vakuuma nastalog padom Vizantije, pomorske luke na Mediteranu su u prvi mah ostale bez kontrole. Turci su mnogim od njih gospodarili vojno i administrativno, ali su one bile izvan delokruga turske trgovine, dok je mletačka i arapska konkurencija pretila da u potpunosti preuzme trgovinu u regionu. Otomanskim vlastima je odgovaralo da njihovi podanici hrišćanski Grci, koji su vekovima držali trgovinsku prevlast u Mediteranu, potisnu opasne konkurente Arape i da što više poslova preotmu omraženim Mlecima. Grci su za ovu ulogu bili spremni, imali su oformljenu i spremnu trgovačku flotu, znali su sve tajne pomorskog zanata, održavali su svoja predstavništva i prijateljske veze u svim lukama sa kojima su trgovali. Turskoj vlasti je stoga ostalo samo da im formalno podari trgovačke i carinske slobode, da od grčkih trgovaca ubira umerene poreze i diskrecije, te da ih drži pod kontrolom.

Grci su Sredozemljem krstarili tokom dva milenijuma i ovo veliko more poznavali kao vlastiti džep. Iskustva sticana generacijama omogućavala su im rutinsku plovidbu ovim relativno mirnim vodenim prostranstvom. Putovanje Sredozemnim morem sastojalo se od savladavanja kraćih, ili srednjih rastojanja, što nije trajalo više od desetak dana i smatralo se jednostavnom i relativno konfornom plovidbom. Ako je vojno pomorstvo zbog uvođenja vatrenog oružja moralo da napreduje u tehničkom pogledu, trgovački brodovi na Sredozemlju su se za ovaj dugi period promenili veoma malo. U postvizantijsko vreme korišćena su trgovačka plovila koja su se veoma malo razlikovala od svojih antičkih preteča. Uhodane rute između sredozemnih luka preplovljavane su bezbroj puta i kapetani brodova su ih uz pomoć zvezda znali bez greške, tako da im nisu bili neophodni novi navigacioni uređaji, busola i astrolab. Jedino što se menjalo bila je potreba za proširenjem tovarnih prostora kao rezultat povećanog obima trgovine.

Brodovi za prevoz razne robe korišćeni krajem srednjeg veka bili su građeni prema starim planovima, ali većih dimenzija, tako da su bili u stanju da prime i prevezu ozbiljne tovare između 350 i 500 tona. Osnovni tip grčkog trgovačkog broda bila je kajga, kraće plovilo širokog trupa sa jednim jedrom i jednim redom vesala. Kajga je bila pouzdan brod veoma čvrste konstrukcije, koji je sa punim tovarom mogao da plovi 5 čvorova (nešto ispod 10 km/čas). Vizantijske kajge su u svoje utrobe još uvek primale amfore sa uljem, vinom, sušenom ribom ili žitom, da bi amfore u XI veku bile zamenjene smolom premazivanim buradima. Drugi tip broda koji su koristili Grci bio je dromon. Dromon (δρομέας, trkač) je bio brzi vizantijski ratni brod sa dva jedra, dug između 30 i 50 metara, stvoren u doba arapske pomorske najezde poput svog antičkog uzora, gotovo zaboravljenog tipa broda. NJegova glavna odlika bila je brzina i odlične manevarske sposobnosti, pa su ga se neki setili i gradili prema uputstvima prenošenih predanjem. Dve mane ovog elegantnog i lepog broda bile su presudne da se ne proizvodi masovno. To su skupa izrada i mali tovarni prostor, ali su ga zbog pouzdanosti i brzine rado koristili uspešni i bogati krijumčari žita, jonski gusari, kao i neki učesnici u Orlovljevoj kampanji.

Porast trgovine i prvobitna akumulacija trgovinskog kapitala dovode do socijalnog raslojavanja i izdvajanja sloja bogatih pomorskih trgovaca na veliko, iz sloja sitnih trgovaca, bakalina i torbara u varošima, kao i od proizvodnog elementa u seoskim sredinama. Iako poluslobodan, seljak je kao i mali zanatlija u varoši bio u sistemu stroge kontrole spahije i državnih organa. Za razliku od njih trgovci su uživali niz privilegija, od kojih je sloboda kretanja bila neizmerno vredna povlastica. Ona im je omogućavala putovanja i trgovinu izvan kontrolnih sfera otomanske države, ali što je možda još važnije, mogućnost sticanja osećaja slobode. Taj osećaj trgovci će preneti na svoju okolinu i njime razbiti snažne mentalne stege što su mučile narod: robovski mentalitet i do tada važeće stereotipe sopstvene inferiornosti.

Pored velikih mogućnosti koje je pružala sloboda trgovine, kvalitetnijeg života, bogaćenja i akumulacije kapitala, trgovci su obavljali i kulturnu misiju od neprocenjivo velike važnosti za uzdizanje grčkog naroda. Uspostavljali su kulturne veze između svoga naroda i različitih krajeva carstva, prenosili informacije i održavali poslovne kontakte sa kolegama iz redova svih mediteranskih naroda. U svim lukama Mediterana prisustvo grčkoh trgovaca bilo je primetno, po karakterističnim detaljima u odevanju, grčkom alfa-betu na natpisima firmi, grčkom jeziku kojim je govorila većina levantinskih trgovaca. Pomoću slobodnih trgovačkih veza Grci iz dijaspore su posle mnogo godina opet bili u vezi sa sunarodnicima i maticom.

Povlašćeni pomorski trgovac na veliko postao je važan činilac privrednog života carstva, neko ko je bitan za održavanje životnih funkcija države i njenih podanika, jer je snabdevao gradske trgove Carigrada, Soluna i drugih velikih centara prehrambenim proizvodima iz Evrope, žitom iz Rusije i Egipta, raznim sirovinama za preradu, luksuznom robom za bogate kupce i drugom robom široke potrošnje. Na tim poslovima mnogi Grci su se obogatili, ali to je imalo svoju cenu. Pedantni i precizni, plaćali su hrišćanski trgovci za svoje povlastice svagde gde je trebalo i gde se moralo, revnosno su punili sultanovu kasu i džepove lokalnih moćnika. Time su kupovali ličnu i poslovnu nezavisnost i imali potpunu slobodu u kretanju i poslovanju.

Turski činovnici su uživali u darovima dobijenim od benefita grčke trgovine i nastojali da omoguće darežljivim trgovcima što bezbednije poslovanje na ivici zakona, obezbeđujući im nove i veće povlastice. Tako je visoko činovništvo otomanske države, zarad lične koristi, svesno motivisalo grčke i druge balkanske trgovce da unapređuju trgovinu sa Zapadom, kako kopnenim pravcima preko Balkana, tako i plovnim putevima Sredozemlja, Jadrana i rekama Dunavom, Savom i Tisom. Drugi podsticaj proširenju komercijalnih aktivnosti grčkih trgovaca davala je nespremnost Venecije da ugrabi primat i monopolizuje trgovinu u istočnom Mediteranu zbog čestih ratova sa Turskom u XV veku i kasnije. Koristeći se mletačkom sputanošću grčki trgovci su tokom jednog veka bili trgovci bez premca u lukama Mediterana.

Grčka trgovačka elita odigrala je važnu ulogu u ekonomskom životu Otomanskog carstva odmah posle pada Carigrada. Dobar primer njene finansijske moći i poslovne spretnosti ogleda se na jednom primeru iz 1477. godine. Tada je petorici udruženih Grka uspelo da za ogromnu sumu od 450.000 dukata istisnu turske konkurente na javnoj licitaciji za zakup državnih carina u lukama Carigrada, Galate, Galipolja i još nekih egejskih luka. Kada se zna da je 1469. godine ceo godišnji prihod Venecije od trgovine sa Balkanskim poluostrvom i istočnim Mediteranom iznosio 1.800.000 dukata, vidi se prava veličina ovog uloga i finansijska moć ulagača. Ne zna se koliku su akviziciju preduzimljivi Grci izvukli iz navedenog posla, ali se pretpostavlja da je ona bila višestruko veća od uloga, barem u visini mletačke godišnje zarade. Ovo je samo jedan od primera kako su grčki trgovci, pravovremenim delovanjem i udruženim kapitalom, lomili konkurenciju i uvećavali svoj kapital.

Do kraja XV veka trgovačke lađe grčkih vlasnika su pod turskom zastavom izlazile iz otomanskih voda, pa ih nalazimo u Crnom moru, sa čijih je severnih obala njihova roba stizala do trgova Moskovske kneževine. Dospevali su Grci i u zapadno Sredozemlje, na dokove italijanskih luka Livorna² i Ankone, kao i u Marselj i na Sardiniju. Ankona je početkom XVII veka postala važan međunarodni centar trgovine, privlačan velikom broju grčkih trgovaca. Pedesetak godina kasnije, u ovom gradu bila je formirana kolonija od preko 200 grčkih kuća, sa pravoslavnom kapelom, grobljem i školom. Plovili su grčki brodovi i Atlantikom na severozapad, do velikih luka za prekookeansku trgovinu, Antverpena i Briža.

Dok su pre bitke kod Lepanta (1571.) grčke bireme i drugi tipovi brodova bili najbrojniji na dokovima levantinskih luka, Aleksandrije, Tripolisa i Jafe, posle nje je u podeli sredozemne trgovine došlo do značajnih promena. Iako su saveznice Španija i Venecija pobedile tursku flotu, Turska je osvojila Kraljevinu Kipar i zadržala svoju dominaciju nad istočnim Sredozemljem. Venecija je preuzela kontrolu nad zapadnim Mediteranom, čime je od poslednje četvrtine XVI veka preuzela monopol na skoro svu trgovinu sa Turskom. Dubrovnik, njen suparnik na Jadranu, bio je podržan velikim kapitalom papske države, pa je preuzeo deo komercijalnog prostora u mletačkoj interesnoj sferi. Respektabilne pomorske sile Engleska, Francuska i flandrijski trgovci, pojavili su se u Sredozemlju nešto docnije. Turski trgovci islamske vere bili su potisnuti na istok, dok su jedino Grci uspeli vešto da probiju dubrovačku konkurenciju u Jadranu, pa su bez većih smetnji trgovali turskom robom u jadranskim lukama severno od Dubrovnika i sa lokalnim stanovništvom iz dalmatinskog zaleđa. Poslednjih decenija XVI veka pomorska trgovina Livorna doživljava veliki napredak i grčki brodovi često pristaju u njenu luku. U lučkim knjigama Livorna, vođenim između 1573. i 1593. godine, zapisane su sve lađe koje su prispevale sa Zakintosa, Hiosa, Krita, Carigrada i Aleksandrije pod francuskim i turskim zastavama, ali su većinom bile u vlasništvu grčkih pomorskih kompanija sa jonskih ostrva. Posade tih lađa bile su u potpunosti ili većinski sastavljene od grčkih mornara, a poreklo robe koju su prevozili bilo je prvenstveno tursko, ali prisutna je roba i sa drugih strana: sa Orijenta, iz Evrope, sa Baklana i iz Rusije.

Tokom XVI stoleća Grcima je išlo na ruku više društvenih procesa i krupnih događaja u Evropi, koje su oni znalački iskoristili u trgovini. Stanovništvo kontinenta je posle viševekovne stagnacije poraslo za oko 15 posto, pa je potražnja za hranom, prvenstveno žitom bila povećana. Iberijsko poluostrvo, osobito njegov zapadni deo je u razdoblju između 1560. i 1600. godine propatilo šest uzastopnih gladnih godina, pa je posle ovog strašnog perioda Portugalija očajnički tražila žitarice. Tursko-španski rat je izazvao potpuni zastoj u trgovini na Sredozemlju, što je dovelo da pored Portugalije poraste potražnja za žitaricama u Italiji i Carigradu, bez obzira na stalni rast cene pšenice. Ratom nastali haos u Mediteranu, poslužio je grčkim trgovcima kao velika poslovna prilika, koju su oni znalački iskoristili. Uz velike rizike tovarili su na svoje brodove moldavska i egipatska žita i prenosili ih gladnim kupcima u Evropi.

Na moru su ih i pored pomorske rutine vrebale razne opasnosti i svako ko bi se upustio u rizične poslove pristajao je na potpunu finansijsku neizvesnost. Staro trgovačko pravilo gde je veliki rizik velika je i zarada, omogućilo je preduzimljivim i hrabrim trgovcima, barem onima koji su uspeli da izbegnu sve opasnosti, da zarade ogromne pare. Pored toga što je Porta nastojala da održi monopol na izvoz svoga, a da promet tuđeg žita preko svoje teritorije kontroliše i naplati carinu i tako u državnu kasu inkasira znatna sredstva, nelegalna trgovina ovim artiklom je procvetala. Iz Soluna, Volosa, epirske Preveze i drugih grčkih luka, pod okriljem noći na istok su polazile lađe da dopreme žito iz Moldavije, dok su na zapad kretali vitki dromoni i kajge, laki i okretni grčki brodovi, natovareni ilegalnom ruskom i moldavskom pšenicom. Dugo vremena je nezakonita trgovina žitaricama bila najprofitabilnija delatnost preduzimljivih grčkih trgovaca. Mnogi ostrvski Grci su se, međutim, bavili jednom još opasnijom rabotom.

***

Grčko gusarenje

U Dodekanezu, uskom a dugačkom pojasu između grčkih ostrva i južne Male Azije, zatim u Kikladima, Sporadima i Joniji harali su gusarski brodovi sa pretežno grčkim posadama. Siromašno ostrvsko stranovništvo živelo je zahvaljujući gusarenju i preprodaji otete robe. Gusari su napadali turske, ali i brodove svih zastava i nacija sa tovarima razne robe i time kidali i onako slabu mrežu turske pomorske trgovine. Razbojničke akcije su, kako se jedan savremeni turski zvaničnik žalio francuskom poslaniku na Porti, u potpunosti inficirale pomorsku trgovinu u ovom delu Otomanskog carstva i stvarale državi ogromne finansijske gubitke. Otomanske vlasti su u više navrata organizovale zamašne oružane kampanje sa ciljem da očiste ove vode, u čemu nikada nisu do kraja uspeli. Piraterija je imala istaknuto mesto u grčkoj pomorskoj trgovini, jer je mnogim porodicama iz arhipelaga poslužila ne samo da prežive, već i da dođu do većeg uloga za kasnije legalno poslovanje. Neke od gusarskih porodica javno su se bavile sitnim ribarenjem i povremenim krijumčarenjem, a kada bi im se ukazala šansa u gusarenju čvrsto bi je zgrabili i preko noći postajali bogati. Slikovit primer povremenog gusarenja bili su braća Barbarosa, visoki turski pomorski oficiri, koji su rođenjem bili Grci, a u mladosti važili za uspešne pirate. Najpoznatiji gusar sa Krita u drugoj polovini XVI veka bio je Manusis Teotokopulos, rođeni brat slikara El Greka.

Među žiteljima grčkih ostrva retko ko se iole odvažan nije bavio gusarenjem. Pljačkali su helenski gusari bez razlike turske, arapske, dubrovačke i italijanske brodovi, mada nije bio redak slučaj da greškom opljačkaju i poneki grčki trgovački brod. Gusarska taktika bila je prilično jednostavna: desetak, petnaest, a ponekad i više galeona, dromona ili fusti (malih i brzih brodića pokretanih na jedra i vesla), napadali su naoružane brodove iz pratnje trgovačke flote vatrom iz malih topova i arkebuza, sve dok se napadnuti brodovi ne bi zapalili, predali, ili pobegli. Istovremeno bi posade većih gusarskih tovarnih lađa kukama privlačile nebranjene trgovačke lađe, preuzimale ih i na brzinu pretovarale zaplenjenu robu. Zauzete lađe ponekad bi bile potapane, ili bi češće bile ostavljane njihovim posadama, ali ih gusari nisu nikada zadržavali. Prema zarobljenicima pirati su uglavnom postupalo humano, bez ponižavanja i fizičkog nasilja, jer u ovom poslu nije bilo ničega ličnog. Među gusarima bilo je najviše mladih Grka, ali su se i stariji prema potrebi uključivali u akcije. Ostala su svedočenja kako je u istoj posadi gusarilo tri generacije iste porodice. Mnoge pirati su kao iskusni borci učestvovale u oružanim pobunama protiv turskih vlasti i tokom ratnih vremena, kada bi svi drugi poslovi bili zanemarivani. Najmasovnije angažovanje grčkih gusara protiv Osmanlija zabeleženo je prilikom ruske pomorske kampanje admirala Orlova.

Piraterija je imalo značajnu ulogu u podizanju lokalnih ekonomija jer su u njoj učestvovala čitava sela. Gusari su raširili poslovanja sa domaćim trgovcima sa ostrva pod kontrolom Mletaka, kojima su po pristupačnim cenama prodavali opljačkanu robu, zbog čega su artikli sa crnog tržišta bili jeftiniji nego roba iz legalnih tokova. Iz predostrožnosti poharana roba bi odmah po otimanju bila transportovana izvan turskih voda i rasprodavana, a zarada bi se takođe čuvala na ostrvima pod hrišćanskom vlašću. Opljačkani predmeti su stizali sa najudaljenijih mesta i trgova do kojih su stizali grčki i cincarski trgovci, dok su se vredni i retki delovi plena mogli naći po riznicama i kolekcijama plemenitog evropskog sveta. Pomorska pljačka je, i pored najsurovijih kazni kojima su kažnjavani uhvaćeni pirati, bila popularna i raširena kao domaća radinost. Inferiorniji u pomorskim veštinama od pirata na otvorenom moru, turski vojni odredi su krstarili ostrvljem, tražeći pljačkaše, njihove brodove i poharanu robu.

Kaznene ekspedicije preduzimane protiv gusara nisu bile česte, ni posebno uspešne, ali ih je odlikovala krajnja surovost. Svaki iole sumnjiv muškarac bio bi bez suđenja javno pogubljen odsecanjem glave, njegova bi porodica bila odvedena u roblje i prodavana na kairskoj ili aleksandrijskoj pijaci. Brod i imovina posečenog gusara bili bi zaplenjeni, a dom zapaljen. Ove kazne su veoma teško padale domaćem stanovništvu, ali niko nije ni pomišljao da menja zanimanje. Ostrvljani su posle nekoliko slučajeva javnih egzekucija stvorili efikasan sistem izviđanja i obaveštavanja, tako da bi potere nailazile na opustela sela i marine bez plovila. Među ostrvskim patrijarhalim porodicama koje su bile krvno povezane, stvorena je barijera, zavet ćutanja prema svakom onome ko nije bio sa njihovog ostrva, čime bi se štitili očevi, sinovi, braća, rečju svi koji su se bavili gusarenjem. Najuspešniji pirati i njihovi podvizi u narodu su bili opevani i kroz pesme, ušli u epsku tradiciju kao veliki nacionalni junaci.

U ovim razbojničko-komercijalim relacijama podjednako su učestvovali predstavnici mletačkih, ali i turskih vlasti, vojnici i državni činovnici i pri tome svi su lepo zarađivali. Svima u lancu pogodovao je uspeh grčkih pirata, zbog čega su neki oficiri lokalnih turskih garnizona organizovali obaveštajne mreže preko kojih je javljano kada bi se spremala kakva oružana potera carske vojske, ili pograničnih carinskih službenika, đumrugdžija, ka pojedinim ostrvima. NJihove usluge stvarale su specifične poslovne, gotovo prijateljske odnose između pirata i turskih saradnika, gotovo nezamislive između Grka i Turaka u drugim okolnostima. Zahvaljujući gusarenju stanovnici mnogih ostrva osetili su poboljšanje svakodnevnog života. Milos, Kimolos, Sifnos, Hidra, Tinos i druga ostrva bila su rodna mesta, porodična staništa i skloništa za bezbroj manjih i većih gusarskih porodica i družina. Sa ostrva Hidre i Specije poticali su Mijaulisi, Camadosi, Tombazi i mnogi drugi gusari, koji će protiv Turaka postati slavom ovenčani grčki pomorski junaci.

Opšta ocena grčkog gusarenja mogla bi ukratko da glasi: grčki gusari su hranili i branili siromašno stanovništvo jonskih i egejskih ostrva i sprečavali otomansku vlast da njima u potpunosti zagospodari. Ovi pomorski hajduci bili su jedna od čvršćih veza Grčke sa Zapadom, ali i zametak grčkih pomorskih snaga, toliko važnog elementa u konačnoj borbi za oslobođenje Grčke.

***

Grčka pomorska trgovina od XVII do kraja XVIII veka

Prelazom iz XVI u XVII vek sredozemna trgovina bolno oseća posledice otvaranja komercijalnih pomorskih puteva u novootkrivene zemlje. Sredozemljem se obavljala samo trgovina lokalnog karaktera jer su veliki poslovi prešli na druge meridijane, u ruke engleskih, španskih, portugalskih, holandskih, francuskih i drugih kolonijalnih veletrgovaca. Grčki trgovci su ostali primorani da pod nepovoljnim uslovima svoje transportne i stovarišne kapacitete usmere ka zapadu i ponašaju se prema uslovima sve zahtevnijeg evropskog klijenta. Takođe su se promenile političke prilike na Levantu, pa su evropski trgovci od Grka preuzeli trgovinu sa Turskom, uz određene povlastice dobijane od sultana na poratnim mirovnim konferencijama. U turskim lukama monopol su polako preuzimali preduzimljivi Evropljani, liferanti i brodovlasnici, sa kojima su i vešti Fanarioti teško pronalazili zajednički interes i još teže izlazili na kraj.

Francuzi su zahvaljujući dobrim odnosima sa Turskom u vreme Luja XIV preuzeli snabdevanje Evrope turskom i drugom levantinskom robom. Pomorskom ekspanzijom Francuzi su prevladali nekim morima u kojima su do sredine XVII veka gazdovali Holanđani, Portugalci, Đenovljani i Mlečani. Lujev ministar finansija Kolber osnovao je kolonijalne kompanije u svim sektorima gde su francuski brodovi plovili slobodno, tako da su tradicionalno grčke vode i istočno Sredozemlje potpali pod monopol francuske Levantinske kompanije. Kada ova kompanija 1678. godine dospeva do likvidacije, njeno poslovno područje preći će u posed francuskih pomorskih preduzeća, poverilaca propale kompanije. Grčki trgovci su teško prolazili kroz stabilni i čvrst sistem organizacije francuske konkurencije.

Grčka pomorska trgovina je novom preraspodelom interesa ostala na marginama i našla se u velikoj krizi. Za gubitke grčkih veletrgovaca Osmanlije, kao njihovi suvereni, nisu marili, jer poreze koji su ranije plaćali Grci sada su u carsku kasu uplaćivali Evropljani, tako da sultan, administracija i država nisu gubili ni jedne aspre. Takođe su redovno pristizali diskretni, stimulativni i bogati pokloni turskoj gospodi kojoj nije bilo važno ko ih časti. Indolentna i korumpirana turska elita nije na vreme osetila kako prelaskom težišta levantinske pomorske trgovine u ruke evropskih trgovaca Otomansko carstvo opasno klizi u krizu i da blagostanje polako nestaje usled ogromnih državnih troškova i dugova. Neuspeh u Velikom Bečkom ratu (1683–1699) prenuo je carstvo iz opojnog dremeža, ali već je bilo kasno. Potpuno trežnjenje nastupa usled još jednog izgubljenog rata i Požarevačkog mira 21. jula 1718. godine, posle koga Otomansko carstvo ulazi u dugotrajan period ekonomskih i političkih kriza od kojih se do svoga kraja neće izvući.

Središte svih društvenih zbivanjau osmanskoj Turskoj bio je Carigrad. Politički, vojni, administrativni i ekonomsko-trgovački stožer ogromnog carstva bila je prestonica na Bosforu. Konstantinopolj. Konstantinov megapolis, ili kako su ga Turci još u X veku nezvanično nazivali Istanbul,³ na prelazu iz XVI u XVII stoleće bio je najveći grad Evrope, sa otprilike 700.000 žitelja. Ogromne količine uvezene robe svakodnevno su stizale na dokove megapolisa radi snabdevanje gradskog stanovništva i velikog prestoničkog garnizona. U prestonici se koncentrisala sva dobra koja su stizala sa Orijenta i sa zapada, iz severne Afrike i crnomorskih luka, pa su trgovačke povlastice davane hrišćanskim, najpre grčkim i jermenskim trgovcima, korisnicima donele skoro neizmernog bogatstva. Uprkos sve većem razvoju kopnene trgovine, blagostanje Carigrada je između 1592. i 1783. godine zavisilo prvenstveno od aktivnosti trgovačke mornarice. U samom gradu, na relaciji između Jeni Keja i Galate saobraćalo je mnoštvo malih transportnih brodova, snabdevajući prigradska naselja na obali i prevozeći putnike do središta prestonice. Komunikacija između grada i prigradskih luka na obalama Mramaornog mora takođe je vršena u najvećoj meri transportnim brodovima, dok je kopneni saobraćaj bio manje zastupljen. Ne postoji pouzdan podatak o broju trgovačkih plovila u Carigradu, ali se procenjuje da je pri kraju XVII veka u carigradskim pristaništima plutalo blizu 16. 000 kajgi, monorema i drugih tipova plovila, koja su korišćena samo za lokalni transport robe i putnika. Jedan savremeni zapis daje jasniju sliku o kadrovskom i komandnom potencijalu ogromne trgovačke flote Carigrada toga vremena. U njemu između ostalog stoji da je u prestonici carstva živelo i iz nje isplovljavalo između 2.000 i 3.000 specijalizovanih pomorskih kapetana za plovidbom Crnim morem i oko 3.000 pouzdanih kapetana za sredozemnu plovidbu, pretežno Grka.

Grčki brodovlasnici i trgovački magnati živeli su na najvišem nivou, u prestižnim i skupim carigradskim četvrtima, gde ih niko nije gledao popreko zbog njihove pravoslavne vere i grčkog jezika. Bogatstvo i luksuz koji su ih okruživali, kao i neskrivani visok društveni status koji ih je u javnosti pratio, činili su ih uzvišenim i nedodirljivim čak i u odnosu na mnoge Osmanlije iz istog socijalnog nivoa. Iako im je zbog monopola jačih posle bitke kod Lepanta bila onemogućena slatka trgovina sa zapadom, grčki trgovački brodovi su se mogli sresti u priobalju, od crnomorskih luka, sve do Aleksandrije. U svim tim pristaništima imali su carigradski Grci stovarišta i predstavničku agenturu. Trgovina žitaricama na Mediteranu je dospela u ruke evropskih trgovaca i bila regulisana međudržavnim ugovorima, tako da turski trgovci nisu smeli njome da se bave.

Kao i pre jednog veka, mnogi preduzimljivi grčki kapetani nisu odoleli izazovu: preuzeli su rizik nedozvoljene trgovine i ploveći između Scile i Haribde, turskih ratnih brodova i ostrvskih gusara, prevozili tovare ruskog i moldavskog žita na Zapad. Plovili su Crnim morem, prolazili kroz Bosfor i Dardanele, da bi preko egejskih i jonskih ostrva stizali do tajnih ambara u lukama južne Italije. Koristili su opasne puteve i teško pristupačne tesnace, plovili po lošem vremenu i noću, nezakonito menjali zastave na jarbolima svojih brodova i uspešno izbegavali pogranične vojne i carinske kontrole. NJihovo žito je i pored velikog rizika bilo najjeftinije, brže je prodavano od onog legalnog, na koje su bili plaćeni carine i porezi. Nove narudžbine stizale su jedna za drugom, krijumčarenje žitom je cvetalo. Kao više puta ranije, i ovom prilikom došla je do izražaja trgovačka inventivnost i poslovna nepobedivost grčkih trgovaca, tako da su mnogi od njih iz ovog posla izašli bogatiji nego ranije.

Na prelazu iz XVII u XVIII vek i tokom stoleća konsolidacija političkog i ekonomskog stanja u Grčkoj, kao i porast ekonomskih potencijala grčkog trgovačkog sloja zahtevali su moderniju i intenzivniju pomorsku trgovinu Turske. Bogati carigradski Grci zadržali su svoj monopol na uticajnim mestima u otomanskoj birokratskoj strukturi. Fanarioti su sa izuzetnom pažnjom čuvali pozicije svojih Grka na mestima državnog podsekretara mornarice i glavnog dragomana na Porti. Kao finansijeri, trgovci i političari Fanarioti predstavljali su veoma uticajnu kastu, čija se ekonomska moć bazirala na aktivnostima grčke trgovačke mornarice. LJubomorno su čuvali stečene privilegije ne pitajući za cenu, žrtvujući ponekad i glave svoje grešne sabraće. Istovremeno su Fanarioti duboko ušli u svetske tokove finansijskog poslovanja, otvarajući u Konstantinopolju i Solunu banke i štedionice, čime su udarili na monopol Jevreja. Do kraja veka grčke banke uspešno su radile u čitavom carstvu, da bi prvih decenija XIX stoleća njihov kapital krenuo u osvajanje Beča i ruskih gradova koji su gravitirali ka Crnom moru. Istovremeno, grčka trgovinana u Mediteranu izlazi iz drugog plana, pa se sa Balkana i Italije proširuje prema Zapadnoj Evropi i ka Engleskoj. Ekonomska moć fanarskih magnata, stvarana uspešnim vekovnim poslovanjem uzdigla je grčku pomorsku trgovinu, brodogradnju i veličinu trgovačke flote na svetski nivo.

Pored povoljnih unutrašnjih faktora, na ekspanziju grčkog pomorstva uticali su i sudbonosni spoljnopolitički događaji. Evropski sukobi sredinom XVIII veka nanosili su velike štete zaraćenim stranama, jer je uništavanje suparničkih pomorskih potencijala bila osnovna namera strana u konfliktu. Ratni napori i razaranja su pored ljudskih, bespovratno odnosili velike materijalne i poslovne žrtve evropskim trgovačkim silama, prvenstveno Francuskoj. Englesko-francuski sukobi tokom Sedmogodišnjeg rata, potom ratova u vreme Francuske buržoaske revolucije ugrozili su i oslabili francusku pomorsku moć i gotovo u potpunosti eliminisali njeno prisustvo u istočnom Mediteranu. Čak ni Napoleonova osvajanja nisu uspela da u ovim vodama povrate moć i stari sjaj francuske prevlasti iz doba Luje XIV.

Nastala situacija ponudila je diskretnu prednost trgovačkim narodima izvan konflikta, pre svega Grcima, koji su iskoristili stanje i ispunili nastalu prazninu. Grci su izvukli višestruku korist iz rata Engleske i Francuske: u pomorskom neredu gusarenje je opet postalo unosno zanimanje u Arhipelagu, gusari i trgovci uspešno su trgovali i sarađivali; intenzivnije pomorske aktivnosti dale su podstrek novim idejama u brodogradnji, pre svega u konstruisanju i izradi novih tipova plovila. Novi trendovi će za kratko vreme uzdići grčku brodogradnju, koja će prvih godina XIX veka postati znamenita privredna grana. Navedeni događaji predstavljaju inicijalni detalj u formiranju moderne grčke trgovačke flote.

Preobražaj tradicionalne sredozemne u modernu trgovačku flotu istorijski je proces koji je trajao gotovo čitav jedan vek: započeo je oko 1730. godine u zapadnoj Grčkoj, u brodogradilištima Mesolongija i Galakside. Prema lučkim dokumentima iz 1764. godine, u Galaksidi je registrovana trgovačka flota od pedeset novih brodova sa oko 10.000 tona nosivosti, koju je opsluživalo preko 1.000 iskusnih pomoraca; u Mesolongiju je 1770. godine registrovana flota od 80 trgovačkih lađa. Taj deo Grčke bio je pod jakim evropskim uticajima i u stalnim kontaktima sa flotama moćnih zemalja, pre svega sa Engleskom. Grčki trgovci iz zapadnih krajeva zemlje održavali su česte poslovne veze sa italijanskim lukama Mesinom, Ankonom i Livornom, u kojima je prevladavao engleski interes. Nije slučajno to što je Teodosije Panu, vodeći trgovac iz Janjine bio u stanju da kupi dva engleska trgovačka broda, tek četiri godine posle postavljenja za britanskog konzula za Epir u Janjini.

U nastojanjima da pridobiju grčke trgovce i pomorce Englezi su se poneli mudrije od Francuza tako što su podsticali partnersko učešće stranih trgovaca i njihovih brodova u svojoj trgovini. Time su postigli nekoliko veoma važnih ciljeva: definitivno su izbacili francusku konkurenciju iz ovih voda, povećali su izvoz svoje manufakturne robe na Istok (prvenstveno tekstila i vunene odeće u Tursku) i u pontijske luke, vezali su za sebe grčku trgovinsku flotu i promovisali svoju privrednu veličinu na Levantu. Koristeći se povoljnostima tih trendova, Panu i još nekolicina Grka dobili su velike povlastice u odnosima sa Engleskom. U daljim nastojanjima radi obezbeđivanja saradnje i poslovne lojalnosti grčkih trgovaca, engleska politika je Grcima obezbedila investiranje i neposredno učešće u imperijalnoj brodogradnji, kao i stratešku koncesiju koju im je Francuska ponudila, tek jednu deceniju kasnije. Grci su dobijene ustupke znali da cene i da ih iskoriste.

***

Fanarioti

Paradigma grčke postvizantijske veličine bila je Vaseljenska patrijaršija smeštena u carigradsku četvrt Fanar, sa svim simbolima pravoslavlja i široko angažovanim bogatim i uticajnim ljudima. Kasta političkih moćnika, visokih sveštenika i trgovačkih magnata, većinom Grka, ali uz nešto helenizovanih Vlaha, pravoslavnih Arbanasa i Jermena, okupljenih oko Vaseljenskog patrijarha od početka XVII veka u kvartu Fanar, nazivani su Fanarioti, ljudi iz Fanara.⁴ Kao potomci moćnih familija koje su u Konstantinopolju preostale posle pada pod tursku vlast, Fanarioti su uspeli da zadrže stare društvene položaje i da se uz pomoć novih privilegija uzdignu na visoke pozicije u Otomanskom carstvu. Tokom čitavog perioda turske vladavine, posebno od sredine XVII veka, ovaj krug ljudi ne samo da nije gubio na društvenom ugledu, već je svoje pozicije u samom vrhu turske vlasti jačao. Svoj uticaj i moć kod turskih visokih vlasti Fanarioti su koristili u cilju zaštite svog naroda, u očuvanju njegovog fizičkog opstanka, nacionalnog identiteta i vere, ali i na polzu ličnog bogaćenja i društvenog prosperiteta. Zahvaljujući svojim uspostavljenim vezama sa italijanskim gradovima, ovaj tanki sloj bogatih hrišćana je tokom čestih poslovnih putovanja i školovanjem svoje dece u Evropi sticao kosmopolitske vidike i čvrste političke i ekonomske veze sa tamošnjim elitama.

Istoga dana kada su 29. maja 1453. godine Osmanlije osvojile Carigrad, crkvi Presvete mudrosti, Agia Sofiji je slomljen i zbačen krst, a na njegovo mesto postavljen je sveti simbol pobednika, polumesec. Imam je sa mimbera, na mestu uništenog ikonostasa, svečano čitao sure iz „Kuranaˮ, činom kojim je hram poturčen i pretvoren u džamiju Aja Sofija. Vaseljenska patrijaršija tih dana je nakratko bila ukinuta. Mnoge carigradske crkve su odmah u prvom trenu turske vlasti, neke tokom narednih meseci i godina bile porušene (crkva Svetih apostola), ili prevedene u džamije (pored crkve Presvete mudrosti, crkve Svetog Dimitrija, Hram Hrista Spasitelja i druge), dok su pomoćne zgrade i sam Hram Sv. Irine pretvoreni u kasarnu za janjičare. Sa druge strane sultan Mehmed II Osvajač je želeo da se pred Evropom predstavi kao sukcesor Rima i direktan naslednik vizantijskih careva, pa je svojoj imperijalnoj tituli dodao sporedno, za njega tada formalno važno zvanje, Kaiser – i – Rum, vizantijski car.

Kako bi se predstavio dobrim vladarem svih svojih podanika i otklonio eventualnu krstašku intervenciju sa Zapada, Mehmed je pokazao brigu za pravoslavne Grke time što im je podario novog patrijarha. Tri dana posle pada Konstantinopolja, na tron nekada moćnih carigradskih patrijaraha postavljen je izborom samog sultana Genadije II Učeni (1453–1464). Novi patrijarh bio je učenik Sv. Marka Efeskog i veliki protivnik unije. Litija sa novim patrijarhom na čelu, 1. juna prošla je još uvek krvavim ulicama mrtve prestonice, da bi je sultan primio i ceremonijalno predao Genadiju žezlo i mantiju, znake dostojanstva Vaseljenskog patrijarha. Patrijarh je od Mehmeda dobio zvanje etnarha, ili miletbaše, verskog poglavara grčkog, a kasnije čitavog pravoslavnog mileta u carstvu. U narednom periodu gotovo svi pravoslavni narodi, Grci, Srbi, Bugari, makedonski Sloveni, Cincari, Gruzini, Vlasi (Rumuni), deo Jermena i Arvaniti (pravoslavni Arbanasi), bili su pod verskom, kulturnom, administrativnom i delimično fiskalnom vlašću Carigradske patrijaršije. Iako bez Rusa, ona je sebe i dalje nazivala kao i u vizantijsko doba, Vaseljenskom.⁵

Prve dane svoga stolovanja novi poglavar pravoslavnih hrišćana služio je u crkvi Svetih apostola, ali kada je Mehmed odlučio da je sruši kako bi na njenim temeljima, sebi u čast podigao Fatihovu džamiju, patrijaršija je preneta u crkvu ženskog manastira Presvete Bogorodice, Θεοτόκος ἡ Παμμακάριστος. Manastir je poslužio kao sedište carigradskog patrijarha do 1591. godine, kada je i ova svetinja poturčena i pretvorena u džamiju. Patrijarh Mateja II je oko 1600. godine premestio središte patrijaršije u malenu crkvu Sv. Đorđa u kvartu Fanar poviše Zlatnog roga, koji pored verskog središta postaje centralno mesto javnog života Grka i drugih pravoslavnih hrišćana u Carigradu. Na mestu gde je nastao Fanar, u doba Justinijana bila je jedna od najstarijih gradskih deponija, pa je sam izbor mesta gde će pravoslavni podanici sultana imati svoje versko sedište predstavljao svojevrsno ponižavanje. Kako god, u uslovima nepostojanja države Vizantije, Fanar će postati simbol grčke ekonomske, političke i verske moći u Otomanskom carstvu.

Ličnost carigradskog patrijarha predstavljala je koncentraciju najvećih političkih moći i najvišeg verskog dostojanstva za pravoslavni svet u otomanskoj državi, tako da su se oko njega okupili svi pretekli carigradski Grci. Za njihov opstanak prvih godina posle propasti Vizantije poseban značaj imali su dobri trgovački odnosi sa Đenovom i njenom administracijom na ostrvu Hios. Vešto i strpljivo generacije Fanariota su vekovima živele pod vlašću Turaka, vođeni urođenim osećajem gde treba biti servilan, a gde ohol. Od rođenja su učeni da mudro poštuju islamske zakone, da ponizno slušaju sultana i ponašaju se prema njemu kao prema svom istinskom suverenu, a sve to zarad očuvanja vere, jezika, narodnog imena. Zahvaljujući ovoj veštini Fanarioti su se učvrstili kao kasta i iz često ponižavajućih situacija umešno izvukli velike koristi, kako lične, tako i opštenarodne. NJihova moć se zasnivala na umepnoj trgovini, te su sve činili kako bi je održali i unapredili. Da bi uposlili svoju brojnu flotu, trgovci iz kruga fanariota izradili su veštim tajnim manevrima i bogatim stimulativnim sredstvima da se na Porti ustali praksa kojom su strani trgovci i brodovlasnici bili isključeni iz crnomorske trgovine. Eliminacija strane konkurencije iz turskih voda davala je Grcima monopol u trgovini sa svim lukama pod turskom vlašću na Egejskom, Jonskom i Crnom moru. Ova mera je u umnogome ublažila gubitke koje su grčki trgovci imali otvaranjem novih okeanskih ruta, povrh toga povećali su svoju ionako brojnu trgovačku flotu.

Pored iskonske turske rigidnosti i nepoverenja prema hrišćanima, mnogi članovi fanariotskih porodica domogli su se visokih državnih položaja: dragomana, zvaničnog dvorskog prevodioca, zatim zamenika glavnog zapovednika turske ratne flote i nešto nižih, ali značajnih pozicija. Od ovih drugorazrednih, koje su držali manje ugledni Fanarioti, interesantno je bilo mesto glavnog dobavljača mesa, razne uvozne hrane, razne luksuzne robe i krzna za potrebe sultanovog dvora. Iz redova Fanariota izdići će se milošću svemoćnog sultana vladari Dunavskih kneževina, hospodari, ili vojvode Vlaške i Moldvije, kao i crkveni dostojanstvenici najvišeg ranga negrčkih naroda Rumuna, Srba, Bugara, Arbanasa. Jačanjem ruskog uticaja među Grcima od sredine osamnaestog veka, sposobni članovi fanariotskih porodica postaju ugledni visoki i uticajni državni činovnici, oficiri i diplomate Ruske carevine. Kada se stvore svi neophodni uslovi da Grci povedu odlučnu borbu za svoju slobodu 1821. godine, Fanarioti iz Carigrada, Jašija i Bukurešta biće duhovne vođe i finansijeri grčkog ustanka.

Fanarioti su se izdvojili kao elitni hermetizovan stalež, koga zahvaljujući svome bogatstvu nije mogao da ignoriše ni sam vrh otomanske države. Većina ovih porodica nije imala plemenito poreklo, ali i pored toga sve one su isticale direktne rodbinske veze sa poslednjom dinastijom vizantijskih careva Paleologa. Pored ovih carigradskih porodica sa izmišljenim plemenitim korenima iz slavnih vizantijskih vremena, neki od Fanariota vodili su poreklo sa ostrva Hiosa. Neki među njima nisu ni bili grčkog porekla, kao na primer porodice Gikas i Sucos, čije je poreklo bilo arbanaško, ili Aristarhisi, koji su starinom bili Jermeni poreklom iz istočne Anadolije. Plemeniti ili ne, Fanarioti su svoje bogatstvo stekli u nekoliko prvih decenija turske vladavine, vešto trgujući sa italijanskim gradovima, Đenovom, Ankonom, Venecijom i drugim. Simbol najvišeg prestiža među carigradskim Fanariotima bio je izgraditi luksuznu vilu što je bliže moguće vaseljenskoj Patrijaršiji i manastiru Sv. Đorđa. Posle jednog veka Fanar je spadao među najlepše uređene i najčistije kvartove Carigrada. Bio je to deo grada u kome se jezan mujezina čula najslabije.

Bez obzira na moć i bogatstvo, Fanarioti kao hrišćani nisu mogli da pretenduju na učešće u vlasti otomanske države, ali su ovaj hendikep nadoknađivali i do svojih ciljeva dolazili uz pomoć vaninstitucionalnih metoda: uticajem bogatstva i ugleda, zakulisnim intrigama, zaverama i denuncijacijom. Pojedine fanariotske porodice su zbog svoga bogatstva uživale istovremeno respekt, zavist i mržnju kod Turaka. Prvi Grk milioner u Otomanskom carstvu bio je Fanariot Mihailo Kantakuzen, trgovac koji je svim i svačim trgovao na veliko, tako da je samo na trgovini ruskim krznom zarađivao oko 60.000 dukata godišnje. Silan i ohol, svojim arogantnim ponašanjem nije bio omiljen ni kod Grka. Zadavao je glavobolju i samom sultanu, koji je iskoristio prvu priliku da ga se reši tako što je naredio svojim evnusima da ga u potaji zadave.

Patrijarsi i administracija Patrijaršije trošili su mnogo novca kako bi sultani potvrdili ili iznova priznali njihovu suprematiju među svim pravoslavnim hrišćanima pod otomanskom vlašću. Zahvaljujući raznim zakulisnim aktivnostima bez mnogo obzira, Fanarioti su intrigama i korupcijom u dva navrata uspevali kod sultana da ukine Pećku patrijaršiju i crkvenu vlast nad Srbima, te preda njima u vlasništvo. Ukidanje Pećke patrijaršije oduzelo je Srbima jedinu instituciju koja im je, u uslovima podjarmljenosti i nedostatka sopstvene države i vladara, predstavljala najviši autoritet i svetinju. Gubitkom crkvene autokefalnosti srpske zemlje potpale su neposredno pod jurizdikciju Carigradske patrijaršije i grčkog patrijarha.⁶

Od kraja XVII veka, tačnije posle 1669. godine, pa sve do rata za grčku nezavisnost 1821. godine Fanarioti su Visokoj Porti davali većinu učenog osoblja u turskim diplomatskim telima, posebno za predstavništva u zapadnoevropskim zemljama. Od tog vremena dragomani (zvanični carevi diplomatski prevodioci, na turskom jeziku, tercüman) u sultanovoj službi, za grčki, rumunski i sve slovenske jezike bili su gotovo isključivo Fanarioti, iz porodica Mavrokordatos, Mavrogeni, Komezios, Marusis, Ipsilanti i već pomenutih Sucosa, Aristarhisa i Gikasa. Dragomani su nakon Velikog Bečkog rata stekli osobit ugled kako na Porti, tako i među diplomatama sa zapada, zahvaljujući Fanarioti Nikolaosu Mavrokordatosu. On je januara 1699. godine u svojstvu visokog dragomana, sa Turčinom Rami Mehmed Efendijom kao glavnim pregovaračem (reisülküttab), bio vođa zvanične diplomatske delegacije Visoke Porte tokom mirovnih pregovora u Karlovcima. Visoke i odgovorne pozicije u diplomatiji Otomanskog carstva navedene grčke porodice dobile su prvenstveno zbog dobrih veza sa Zapadom, svoga visokog obrazovanja i pre svega zbog više puta proverene odanosti. Mladi Grci su bili neuporedivo višeg i kvalitetnijeg obrazovanja od onoga koje su u skladu sa islamskim školskim sistemom sticali mladići iz turskih plemićkih porodica. Deca Fanariota svoje obrazovanje su sticali na cenjenim italijanskim univerzitetima Padove, Rima, Milana, posebno iz oblasti medicinskih nauka. Sa univerzitetskim diplomama i zvanjem doktora medicine vraćali su se u Carigrad i postajali čuveni prestonički lekari, dok su najbolji među njima lečili same sultane, njihove hareme i mnogočlane porodice.

***

Vlast Fanariota u Dunavskim kneževinama i Grčko prosvetiteljstvo

Početkom XVIII veka neke istaknute fanariotske porodice su se dočepale gospodarskih pozicija u Dunavskim kneževinama, Vlaškoj i Moldaviji. Između 1711. i 1821. godine Grci su držali svu vlast u ovim vazalnim pokrajinama Otomanskog carstva. Višestruke kulturne veze između Grka i pravoslavnog naroda ovih pokrajina nastajale su još pre fanariotske vlasti i trajale su znatno posle njenog prestanka. Tokom u istoriji nazvanog fanariotskog razdoblja u rumunskoj istoriji, Grci će se naseljavati i osnivati mnogoljudne trgovačke kolonije u Kišinjevu, Galaci, Jašiju, Bukureštu i drugim gradovima u obe kneževine.

Državno zajedništvo Moldavije i Vlaške datira od prve polovine XIV veka, kada ih je ispod vlasti mađarske krune otrgao i ujedinio vlaški vojvoda Basarab. Kada je 1476. godine Vlaška formalno priznala vlast turskog sultana, a Moldavija to isto učinila 1538. godine, oba entiteta vazalni odnos sa Portom definisaće ugovorom prema kome su priznale vrhovno gospodstvo turskog sultana i zadržale izvesne forme političke autonomije. Privredni život kneževina je u velikoj meri zavisio od naseljenih grčkih trgovaca, koji su dobijali razne povlastice od sultana i trgovali sa ostalim delovima Otomanskog carstva, Habzburške monarhije i drugim evropskim zemljama.

Prisustvo grčkih trgovaca se osetilo prvo u Moldaviji još oko sredine XVI veka. O tome svedoči onovremeni nemački putopisac Johan Zomer, (Johannes Sommer), koji je zabeležio da mnogi Grci trguju u Galaci, moldavskoj luci na Dunavu. Zomer kaže da su Grci iz Galace kontrolisali tokove orijentalne robe i nad njom držali monopol u luci koja je sa moldavskog kopna imala najbliži prilaz Crnom moru. U luku Galace sabirala se i put Turske odlazila velika količina poljoprivrednih proizvoda i razne druge robe iz ruske kneževine, poljsko-litvanske države i iz Transilvanije. Grčka trgovina je iz Dunavskih kneževina prvenstveno bivala usmerena prema središtu turske države, transportujući u prenaseljeni Carigrad kompletni godišnji prinos moldavskog i vlaškog žita. Trgovina se iz Galace kretala ka prestonici Crnim morem, koje su Grci kao sultanovi podanici preuzeli od Đenovljana tokom druge polovine XV veka.

Od prve polovine osamnaestog veka, kao rezultat velikog uticaja na vlasti u Carigradu, ovim kneževinama vladaju članovi fanariotskih familija, pod lokalnim nazivom hospodari. Postavljanje fanariota na prestole u Dunavskim kneževinama rezultat je kupoprodajnih aranžmana dogovorenih između Grka i sultana. Uvođenjem fanariota na nivo najviše vlasti, kneževinama je ustvari vladao Vaseljenski patrijarh i njegova administracija. Domaći bojari (narodna vlastela romanskog porekla), vladajući sloj koji je pre dolaska grčkih hospodara uživao u feudalnim benefitima i ugodnom životu kao sultanovi poluvazali, u novonastalom stanju bili su razvlašćeni i gurnuti među svoje sunarodnike na margine društva. Eksproprisani bojari će tokom svih stotinu deset godina fanariotokratije predstavljati opoziciju i latentne, ponekad i otvorene neprijatelje Grcima.

Vladari Vlaške i Moldavije iz porodica Mavrokordatos, Ipsilanti, Moruzi, Mavrogeni i Kalimahi u nekim periodima su vladali istovremeno obema kneževinama, u nekom specifičnom obliku personalne unije. Predstavnike istih porodica vidimo čas na jednom, čas na drugom prestolu. Fanariotokratija je u ove dve kneževine izazivala ogorčenost domaćeg stanovništva, jer, iako su predstavljali apsolutnu većinu, romansko stanovništvo je u odnosu na Grke bilo nižerazredno po svim društvenim aspektima. Ono je bilo izloženo bezdušnoj pljački novih hospodara i njihovog činovništva, vremenom je potpuno osiromašilo i u kulturnom pogledu urušilo se do najnižih granica. Kao posledicu nehumane vladavine Fanariota, hroničari iz prve polovine osamnaestog veka beleže kako hiljade vlaških seljaka napuštaju svoje oblasti i beže preko Dunava pod tursku vlast na jug, u oblast između Velike Morave i Timoka. Osmanske vlasti su posle Velike seobe Srba nastojale da raznim povlasticama privuku stanovništvo sa strane, kako bi se naselili opusteli krajevi. Međutim, trebalo bi imati na umu činjenicu da je Beogradski pašaluk (sa sve Beogradom) posle Karlovačkog mira imao tek negde oko 4.000 stanovnika. Istu demografsku politiku su posle Požarevačkog mira nastavile i habzburške vlasti.

Državni činovnici u kneževinama su bili ljudi od poverenja svojih hospodara, birani iz redova mladih i obrazovanih Grka. Vrhunac uspeha u karijeri i potvrda profesionalne vrednosti za ove Grke predstavljala bi ponuda za angažman na neko radno mesto u službi kod hospodara. Klima grčke suprematije privlačila je sve više naseljenika iz grčkih zemalja, trgovaca, zanatlija, učenika i studenata, sveštenika i kaluđera, ali i zanesenjaka, avanturista i raznih prevaranata. Tokom prvih desetleća vladavine fanariotskih hospodara, grčki imigranti su se u talasima doseljavali u kneževine i stvarali gustu mrežu grčkih zajednica.

Pored loše nacionalne i socijalne politike prema domaćem stanovništvu, vlast Fanariota u kneževinama imala je svoje pozitivno dejstvo na širenju i jačanju grčke kulture. Zahvaljujući čvrstim vezama unutar grčke dijaspore ubrzano je formiranje veza između vladajućeg sloja Dunavskih kneževina i Zapada. Tanki sloj domaćeg stanovništva zbog bliskosti sa Fanariotima takođe ja trpeo grčki uticaj, pa je u svest malobrojnog pismenog vlaško-romanskog stanovništva ušao duh grčkog prosvetiteljstva. Nadareni mladići iz Ugarske i Turske, vlaškog, cincarskog, grčkog i slovenskog porekla, dolazili su na školovanje u grčke akademije u Jašiju i Bukureštu. Tamo su se po prvi put susreli sa naprednim idejama zapadnoevropskog i grčkog prosvetiteljstva, kao i sa tekovinama tehničkog napretka iz Evrope.

Zahvaljujući dobrim vezama Fanariota sa zapadom, prve generacije vlaških studenata iz Vlaške i Moldavije krenule su na visoko školovanje u eminentne univerzitetske centre u srednjoj i zapadnoj Evropi. Povoljna kulturna klima privukla je pored obrazovanih Grka iz svih krajeva Otomanskog carstva i njihove poslovno preduzimljive zemljake, koji su dobili mogućnost da se uspešno bave unosnim poslovima, ali i da učestvuju u formiranju prvobitne akumulacije trgovačkog kapitala. Novostvorena elita iz Dunavskih kneževina bila je u potpunosti jelinska; održavala je stalne i žive veze sa Fanariotima u Carigradu, kao i sa svim kolonijama širom grčke dijaspore. Na taj način je odigrala čuvenu istorijsku rolu vezivnog tkiva u složenim procesima intelektualnog i nacionalnog buđenja Grka.

Vlaška i Moldavija biće jedno vreme najjača kulturna karika u grčkoj dijaspori i lučonoša njenih prosvetiteljskih procesa. Grčke zajednice u kneževinama generacijama bile su međusobno čvrsto povezane, brojne i finansijski jake skoro koliko i zajednica Grka u Konstantinopolju. Kako bi se što manje mešali sa prostim vlaškim svetom, Grci su mesta svog duhovnog i kulturnog života izdvajali van domašaja domaće većine. Iako pravoslavni kao i Vlasi, (u današnjoj terminologiji Rumuni), Jelini su u vreme vladavine kneza Nikolaja Mavrokordatosa 1724. godine podigli manastir u srcu Bukurešta za bogosluženje na grčkom jeziku. Ktitori su manastirsku crkvu posvetili Sv. arhangelima Mihailu i Gavrilu i nazvali je Stavropoljski manastir. U ovom manastiru stolovao je Joanikije Stratonikeas, (Jovan Stratonikejski) prvi grčki mitropolit u Vlaškoj, koji je istovremeno bio i većinski finansijer izgradnje i održavanja manastira. Manastir je i danas čuven po svojoj bogatoj biblioteci sa fondom od preko 8.000 raznih obrednih grčkih knjiga. Fanariotski hospodari finansirali su i štitili sve impulse grčke kulture, kao što je bilo štampanje knjiga, otvaranje škola raznih obrazovnih nivoa sa nastavom na grčkom jeziku, te bogosluženje i propoved u grčkim crkvama. Malobrojna romanska elita u povoju je, kada god bi joj se ukazala prilika, svoju decu, prestiža radi, slala u grčke škole, potajno se nadajući društvenom položaju uz omražene Fanariote.

U Bukureštu je u drugoj polovini XVIII stoleća, pod patronatom kneza (hospodara) i imućnih trgovaca otvorena Prinčevska, ili Grčka akademija, jedna od nekoliko grčkih visokih škola toga vremena.⁷Akademija će u obema kneževinama imati ulogu intelektualnog fermenta odakle će se njihovim teritorijama širiti grčki duhovni i prosvetiteljski pokret. Moderno grčko prosvetiteljstvo nastalo je na krilima evropskog kulturnog preporoda, nošeno idejama Bekona i NJutna, učenjima Dekarta i drugih francuskih enciklopedista, a kasnije i na pragmatičnom primeru Francuske buržoaske revolucije. Učeno sveštenstvo iz Atoske akademije, obrazovani Grci pri čuvenoj venecijanskoj Flanginisovoj školi i grčki kružoci u Beču prevodili su dela Voltera, Rusoa, Didroa i Lajbnica na grčki jezik i tako unosili nove, naučne ideje u mistično-teološke doktrine koje su do tada vladale grčkim duhom. Transkripti tih prevoda stizali su i do Bukurešta, na Prinčevsku akademiju.

U akademskoj biblioteci Sveti Sava našli su se prosvetiteljski rukopisi Evgenija Vulgarisa i trotomni rad Studije prosvetitelja Teodora Kavaliotisa: Studije o logici, Studije o fizici i Studije o metafizici. Poseban naučni značaj i veličinu Bukureštanskoj akademiji daje prosvetiteljski rad profesora Antima Gazisa, (Ἄνθιμος Γαζῆς), predavača na akademiji od početka XIX veka, pa do 1813. godine. Gazis je bio bogoslov, filolog i kartograf, ali je tokom Rata za grčku nezavisnost knjigu zamenio oružjem. Pre Bukurešta boravio je u Veneciji gde je služio kao glavni paroh grčke crkve, a u Beču je 1811. godine sa Adamantiosom Koraisom pokrenuo rodoljubivi časopis Učeni Hermes, Ἑρμῆς ὁ Λόγιος. Časopis je bio promoter prosvetiteljskih i oslobodilačkih ideja kod Grka i izlazio je dopočetka Grčkog rata za nezavisnost. Gazis je bio poliglota i jedan od najvećih erudita Evrope svoga vremena i kao takav biran je za redovnog člana Bavarske akademije nauka. Dao je osnovne smernice za razvoj visokog školstva tokom procesa stvaranja slobodne Grčke.

Učenici Akademije su krajem XVIII veka stizali sa raznih strana, većinom iz Grčke, Makedonije, ali ih je bilo sa maloazijske obale, Rusije, Ponta, Jonije, Egeja i Ugarske. Nisu svi ovi mladići bili Grci: u znatnom broju počeli su da probijaju barijeru i dolaze na školovanje deca malobrojne rumunske aristokratije, kao i sinovi bogatih Cincara iz Ugarske i Makedonije. Usvajajući osnove evropskih ideoloških, lingvističkih i filozofskih ideja putem Modernog grčkog prosvetiteljstva, studenti bukureštanske Akademije nastavljali bi studije u Austriji i Italiji, uglavnom u oblastima medicine i prava. Neki od njih su ostajali u Vlaškoj i Moldaviji kao kneževa svita ili državni činovnici. Ima primera kako je nekolicina mladića sa diplomama Prinčevske akademije stiglo do visokih činova otomanske vojske u Konstantinopolju, dok su oni visokog porekla dosezali i do Fanara, kao sveštenici, profesori ili visoki činovnici patrijaršije. Većina akademaca postajala je najbolji učiteljski kadar u grčkim školama u matici i širom dijaspore. Veze Grka iz Vlaške i Moldavije sa novosadskom jelinskom opštinom bile su znatne, jer su neki novosadski Grci i Cincari bili rodom iz tih krajeva, dok su drugi poslovali sa kneževinama, ili su bili radno angažovani u njima.

Koliko je brojna bila grčka dijaspora u Dunavskim kneževinama teško je i približno odrediti. U najznačajnijem geografskom delu toga doba na grčkom jeziku Nova geografija, Γεωγραφία Νεωτερική, izdatom u Beču 1791. godine, dvojica autora Danil Filipidis i Grigorios Konstantas,⁸ bave se demografskim dimenzijama grčke dijaspore od propasti Vizantije sve do vremena kada je delo nastalo. Autori tvrde da je u Habzburškoj monarhiji tokom druge polovine XVIII veka živelo oko osamdeset hiljada grčkih porodica, u Dunavskim kneževinama čak i nešto više, te da je veliki broj Grka živeo u Rusiji, Poljskoj i Italiji. Ovaj podatak bez sumnje je proizvoljan i preko svake mere preuveličan, jer se ne zasniva na državnim popisima stanovništva i egzaktnim naučnim merenjima, već na pukim romantičarskim pretpostavkama.

I pored vidnih nedostataka navedene procene, evidentna je činjenica da stvaran broj Grka u tadašnjoj dijaspori nije bio mali. Demografski, finansijski, intelektualni i drugi kapaciteti grčke dijaspore u rumunskim pokrajinama bili su dovoljno snažni da pokrenu procese koji će dovesti do formiranja savremene grčke države. Stoga ne treba da čudi činjenica da je pored prve grčke visokoškolske ustanove, na tlu današnje Rumunije, u Vlaškoj pred ustanak formirana i prva borbena jedinica od grčkih dobrovoljaca, Sveta družina.⁹ Prve oružane borbe Grka u Grčkom ratu za nezavisnost 1821. godine počele su baš u Vlaškoj, u Dragašanu i Bukureštu, a ne u matičnim grčkim pokrajinama.