Geokulturni kod – politika velikih sila prema Balkanu

Autor: dr LJubiša Despotović

Delovanje stalnih geopolitičkih determinanti kao što su velike sile, i zemlje iz neposrednog okruženja Srbije, bitan su a često i presudan faktor koji utiče na kvalitet geopolitičkog položaja Srbije i srpskih zemalja. Posledice njihovih geopolitičkih aktivnosti fokusiraju se u nameri zaposedanja i ovladavanja njenim prostorima.

SAD i NATO:

SAD su se nakon kraja hladnoratovske konfrontacije nametnule kao glavni globalni geopolitički faktor. One žure da na prostoru Balkana zaposednu prostor nastao povlačenjem svog najvećeg rivala SSSR-a, i sa njega potisnu njegovu naslednicu Rusiju, koja se već dve decenije nalazi u fazi stalnog geopolitičkog uzmicanja (osobito je to bilo izraženo u periodu Jeljcinove vladavine). SAD nastoje da kontrolišu sve bitne tačke u sigurnosnom bedemu NATO pakta na Balkanu i Severnom Sredozemlju, da potpuno ovladaju glavnim strateškim koridorima, i zapreče eventualni povratak Rusije, ali i Nemačke, na prostore Balkana.

SAD čine sve da ostvare simbiozu interesa sa srpskim susedima i regionalnim silama (Turska, Italija). Balkan SAD-u i NATO paktu služi kao važna geostrateška zona izgradnje vojne infrastrukture (ofanzivne i logističke) ali i kao odskočna daska prema širem prostoru Sredozemlja te Bliskog i Srednjeg Istoka.

Ukupno uzevši, odnos SAD i NATO pakta prema prostoru Balkana više je nego angažovan, agilan, sistematičan i kontinuiran. On je važan deo doktrinarne i strategijske politike koja se vodi prema Balkanu i Sredozemlju, i u narednom periodu se mogu očekivati novi potezi koji će imati za cilj dublju infiltraciju njihovih snaga na ovom prostoru koja treba da im donese novu i kvalitativnu prednost u odnosu na svoje tradicionalne geopolitičke rivale. Misija SAD i NATO-a je da u potpunosti ostvari novu geopolitičku strategiju (New Grand Strategy) ali i planove nastale na njoj o tzv Atlantističkoj Evropi Z. Bžežinskog, kao jednog celovitog prostora, pod dominacijom SAD. U toj viziji novog svetskog poretka, Balkan ima više nego zapaženo mesto. On je viđen kao zona direktne američke kontrole i dominacije a većina malih zemalja u tom prostoru mora se staviti pod neku vrstu protektorata. Pokazuje se tako da je matrica nastupanja SAD svedena na tri bitne komponente (faze) dominacije: geopolitička, geoekonomska, i geoenergetska. Sve one uzete zajedno čine konstantu njihovog dosadašnjeg ali i budućeg političkog angažovanja na prostoru Balkanskog poluostrva i Srednje Evrope. S obzirom na ovu činjenicu, Srbija mora odlučnije da gradi kapacitete svoje državno-bezbedonosne politike, koja u međunarodnom okviru treba da ostane politika neutralnosti i vojnog nesvrstavanja. Realitet te politike najbolje se vidi na primeru okupacije južne srpske pokrajine. Raste značaj Kosova i Metohije u novoj konstelaciji odnosa na Balkanu, geopolitički, geoekonomski i geoenergetski. „Ogroman energetski koridor, kome će se pridodati bogatstva srpske pokrajine, povezaće zemlje saveznice Sjedinjenih država kojima će približiti isporuku energenata. (…) Ukrštanjem koridora IV, VIII i X, Kosovo i Metohija postaju tačka važnih ekonomskih i strateških lakomosti.“

U tim procesima posebno zapaženo mesto pripada Turskoj, kao jednoj od najznačajnih regionalnih sila na ovom prostoru. Iako se početkom prošlog veka povukla sa Balkana (prisiljena vojnim i političkim porazima u Balkanskim ratovima) Turska je nedvosmisleno ostala važan balkanski geopolitički faktor. Ta činjenica leži koliko u njenom položaju toliko, toliko i u snazi (veličina teritorije, demografska eksplozija, ekonomski potencijali, vojna sila, i moćan politički saveznik) koja višestruko prevazilazi snagu bilo koje druge balkanske zemlje. Turska slovi za zaštitnicu islama na Balkanu, i uz podršku SAD iznova pokušava da se značajnije infiltrira na ove prostore, a pre svega u zemlje sa većinskim islamskim stanovništvom, (Albanija, Kosovo i Metohija, BiH, ) ali i tamo gde je on u značajnom broju, kao u Bugarskoj, Makedoniji, ili našoj Raškoj oblasti. Taj proces njenog uklinjavanja (povratka) ubrzan je poslednjih nekoliko decenija, a naročito sada kad je sve izvesnije da Turska neće biti primljena u članstvo EU, kao neka vrsta geopolitičke i geoekonomske kompenzacije, ali i kao želja SAD i NATO-a da još više učvrste svoje položaje na Balkanu.

Dakle, na delu su procesi tzv. neoosmanizma, u kojima u prvoj fazi dominira religijsko-konfesionalna dimenzija (dominacija), da bi u kasnijim fazama ona trebala da dobije svoju punu političku i teritorijalnu finalizaciju kao deo spoljnopolitičke doktrine turskog političara Davutoglua nazvanom Strateška dubina. Ona predstavlja kombinaciju svojevrsne imperijalne nostalgije, pragmatizma, islamizma i panturcizma.

RUSIJA:

Rusija se kao velika slovenska i pravoslavna država, bez obzira na povremene faze geopolitičke regresije i posustajanja, pozicionirala kao nezaobilazan faktor međunarodnih odnosa, ali i kao velikog geopolitičkog „izazivača“ i takmaca kako atlantističkog Zapada, tako i pojedinih regionalnih geopolitičkih sila Evroazije kao što su Turska, Kina, Japan, Indija i sl. Ona se i po vlastitom geopolitičkom doživljaju smatra velikom silom, kao i po percepciji njenih večnih geopolitičkih rivala iz sveta. Stoga ne čudi njena stalna zainteresovanost za prostore Balkana i Sredozemlja, i više ili manje konstantnu prisutnost njenih interesa na ovim prostorima.

Još od vremena Petra Velikog, Rusija Balkan vidi kao izuzetan geostrategijski koridor za svoju politiku izlaska na topla mora Sredozemlja. NJeno stalno prisustvo u zoni Crnog mora i konstantan pritisak da napravi iskorak ka Mediteranu, imao je svoju pomorsku kao i kopnenu varijantu nastupanja. Pomorska varijanta, (Crnomorsko-egejski pravac) je objektivno doživljavana kao teža s obzirom na barijernost uskog moreuza Bosfora i Dardanela vekovima pod strateškom kontrolom Turske, dok je kopnena varijanta (Ukrajina, Moldavija (bivša Besarabija), Rumunija, Bugarska i na kraju Grčka) sve pravoslavne države, bila manje geopolitički barijerna ali ipak nesigurna s obzirom na stalna uklinjavanja što germanskog, što britanskog političkog faktora, i samim tim nepouzdana za ozbiljnije strategijske prodore. Čak i onda kada je za nju bila povoljnija geopolitička situacija, kada je najveći deo tog pravca bio pod kontrolom vojne sile Varšavskog pakta i SSSR-a, ona je ostala neostvarena, jer su se na njegovom krajnjem kopneno-morskom delu isprečile Grčka i Turska, kao važne članice NATO pakta na ovom delu Balkanskog poluostrva.

Od vremena prestanka hladnog rata, Rusija se našla u nepovoljnim geopolitičkim okolnostima kao i u fazi konstantnog uzmicanja i povlačenja sa ovog prostora, što je pogodovalo širenju geopolitičkog uticaja SAD i NATO pakta do faze njihovog potpunog zauzimanja ovog veoma važnog geopolitičkog čvorišta, dovodeći samim tim u pitanje najvažnije geostrategijske i bezbedonosne interese Ruske federacije. Danas Rusija kontroliše u kopnenom smislu još samo graničnu zonu sa Rumunijom – Tirapoljsku oblast (iako je i Moldaviju prepustila snažnijem uticaju Rumunije) koja bi u budućnosti mogla biti značajna kao odskočna daska za dalji geostrategijski prodor ka srcu Balkana.

Iako još nespremna da ozbiljnije stane u odbranu svojih interesa na Balkanu (sada prevashodno energetskih) Rusija iskazuje još jedan vid slabosti svoje spoljne politike koja se ogleda u sukobu dve geopolitičke orijentacije koje pored drugih činioca (ekonomsko, tehnološko i vojno zaostajanje) dovode do izvesne blokade i usporavanja njenih pokušaja da se povrati na poziciju velike geopolitičke sile. To je sukob evroatlanske i evroazijske geopolitičke orijentacije. Pristalice prve se zalažu za jačanje partnerskih odnosa sa SAD i NATO-m kao primarnim strateškim ciljevima Rusije (može se govoriti o prećutnom sporazumu sa SAD da se Balkan prepusti njenom uticaju, a za uzvrat da se prostor postsovjetskih republika, osobito Ukrajina, vrati pod zonu uticaja Rusije), dok drugi insistiraju na jačanju evroazijske politike Rusije kao realnije i geopolitički ostvarljivije orijentacije (strateška saradnja Rusije sa Kinom i Indijom). Apsurdnost i jedne i druge orijentacije leži u činjenici da će obe uzete zajedno ili pojedinačno, pre ili kasnije dovesti Rusiju u otvoren sukob sa Amerikom i njenim saveznicima u oba geopolitička područja. Privremenim manevrima SAD prepuštaju Ukrajinu Ruskim uticajima i time blokiraju Nemačke geopolitičke aspiracije ka tom prostoru, dok je u drugom slučaju izvesno u budućnosti očekivati pre svega, dalja strateška sukobljavanja SAD i Kine. U oba slučaja, Rusija će neminovno doći u poziciju prvo prikrivene a onda i otvorene konfrontacije sa Amerikom.

Važno je naglasiti da se nemački geopolitički planovi na prostoru Balkana sukobljavaju kako sa Ruskim interesima tako i sa interesima SAD-a. Stara germanska geopolitička doktrina sanjala je svoju teritorijalnu materijalizaciju (ekspanziju) ka ideji Bagdada, čija glavna osa transgresije prolazi upravo preko Balkana i srpskih etničkih prostora, ka Srednjem Istoku i Indijskom okeanu (Drang nach Osten). I ona je u svojoj istorijskoj reaktuelizaciji krenula da deluje fazno, shodno svojoj trenutnoj ekonomskoj, političkoj i vojnoj moći. Pa je kao takva ostala u potpunom u skladu sa vlastitom doktrinarnom postavkom o nemačkom nastupanju koje se ima izvršiti u tri faze: prva faza, u nameri ostvarivanja ekonomske dominacije, zatim, političke dominacije i na kraju treća faza u formi vojne dominacije, a sve na pravcu planirane geopolitičke transgresije. Primere za ovakvu strategiju Nemačke imali smo, kako u Drugom svetskom ratu (sve tri faze), tako i u procesima državnog razbijanja SFRJ (prve dve faze), u kojima je Nemačka u saradnji sa Vatikanom bila jedan od glavnih faktora njenog brutalnog političkog rastrojstva.

Energetska politika Rusije postaje osnovno sredstvo njene državne obnove, kako na unutrašnjem planu, tako još i više u domenu spoljnopolitičkih odnosa, ekonomskog napretka, povezivanja i izgradnje partnerskih odnosa sa EU (koja je u velikoj meri zavisna od strateških energetskih rezervi Rusije), ali i kao snažno sredstvo izgradnje ruske imperijalne moći i obnove njenih geopolitičkih kapaciteta (naročito tzv. energetska bezbednost). U takvoj politici, Balkan pa i Srbija, dobijaju važno mesto u razvoju strateških energetskih koridora, kako u regionalnom (gasovod ka Grčkoj) tako i u širem evropskom smislu (južni tok gasovoda). Pojačano interesovanje Rusije za bolje pozicioniranje u Srbiji, naročito u energetskoj oblasti (privatizacija NIS-a, gradnja gasovoda, osnivanje zajedničkih preduzeća), samo je najava njenog ozbiljnijeg povratka na ove prostore. To će izazvati nova i ozbiljnija sučeljavanja Rusije i SAD, uprkos licemernim najavama izgradnje još boljih partnerskih odnosa sa NATO-om, koje dolaze sa obe strane. Konkretni potezi na terenu svedoče sasvim suprotno. Geopolitička sukobljavanja Rusije i SAD na Kavkazu i Balkanu, u segmentu geoenergetike, dobijaju razmere pravog rata. Već pomenuti primer privremenog gubitka teritorije Kosova i Metohije, u velikoj meri uzrokovan je upravo ovim geostrateškim, odnosno geoenergetskim razlozima.

Ruski relativno čvrst stav i podržavanje Srbije u pokušaju pravednog rešenja Kosovske krize, ima pored klasične međunarodno-pravne (suverenost), i svoju energetsku dimenziju. Ako bi sadašnje nelegalno proglašenje Kosovske nezavisnosti, iza kojeg stoje SAD u punom kapacitetu svoje političke moći, postalo kojim slučajem, opšte prihvaćeno u međunarodnoj zajednici, legalizovala bi se i vojna okupacija dela srpske državne teritorije (npr. vojna baza Bonstil), preko koje, da podsetimo, prolaze ili će proći važni saobraćajno-energetski koridori. Tu je naročito značajan pravac Drač-Varna (albansko-bugarski koridor, označen kao koridor VIII) koji je trasiran tako da u svojoj središnjoj zoni prolazi upravo preko teritorije južne srpske pokrajine. Otuda potreba SAD da ga stave pod svoju direktnu kontrolu.

Šansa Rusije da bani svoje interese na Balkanu u nekim eventualnim sukobima sa Zapadom, bitno je oslabljena uklinjavanjem NATO-a koje je izvršeno ka Rumuniji i Bugarskoj, čime je povezana teritorija strateškog zaprečavanja ruskim nacionalnim interesima (sa Turskom i Grčkom, kao starim članovima NATO pakta) kako u Crnomorskom basenu, tako i na Balkanskom poluostrvu u celini. Stoga „u sagledavanju mesta Balkana u strategijskim projekcijama Rusije, odnosno njen eventualni vojni uticaj na ovom prostoru, pre bi se mogao realizovati angažovanjem vazduhoplovnih i kopnenih snaga nego izlaskom na topla mora, s obzirom na raspored ostalih vanregionalnih činilaca…“

Uprkos trenutnoj situaciji i postojećem nepovoljnom odnosu snaga, Rusija se neće olako odreći svojih geopolitičkih interesa na Balkanu. Balkan je neka vrsta opsesivnog sna Rusije, čijim ovladavanjem bi se ovaj evroazijski džin izvukao iz svoje geopolitičke izolacije, iskoračio ka Mediteranu a onda dalje ka kontroli svetskih mora. Svojevrsni geopolitički kompleks zatvorenosti Rusije bio bi tim činom razbijen, a njegov carigradski pravac otvoren. U tom kontekstu raste i geopolitički značaj srpskih zemalja, što su i do sada imali u vidu značajni geopolitički faktori u svetu, ali i tradicionalni srpski konkurenti sa ovog prostora.

Aktuelni procesi balkanizacije pokazuju da prostor Balkana i srpske zemlje na njemu nisu ušle u period geopolitičkog smirivanja i trajnijeg mira. Naprotiv, u ovoj fazi delovanja oni se prikrivaju raznim oblicima spoljnopolitičke saradnje, integracija i navodnog regionalnog povezivanja. Istovremeno se, ispod njihove prividne integrativne koprene, odvijaju procesi dalje geopolitičke infiltracije Zapada i islamskog faktora. Iako slabo vidljivi, ti tzv. sukobi niskog intenziteta, odvijaju se tu pred našim očima kao deo ostvarivanja, politike još snažnije dominacije NATO pakta i SAD-a na Balkanu. Ovaj za njih svojevrsni intermarium (kopneni prostor između Crnog i Jadranskog mora), značajan je sam po sebi ali i kao zona sa koje se mogu vršiti kontrola i dalja geopolitička uklinjavanja ka Srednjem i Bliskom Istoku. Brzom smenom političkih događaja, medijskom manipulacijom i ubrzavanjem navedenih procesa, stvara se svojevrsni kontekst geopolitike haosa u kome je teško i stručnjaku a kamoli običnom građaninu da iza njihove maske integracija i fasade navodne prijateljske pomoći, prepozna geopolitičke opasnosti izolacije Srbije.

KINA:

Narodna republika Kina je u poslednje dve decenije svoga privrednog razvoja izrasla u globalnu ekonomsku silu sveta i u fazi je ubrzanog prerastanja iz regionalnog u planetarnog geopolitičkog igrača, uključujući posedovanje gotovo svih neophodnih kapaciteta tvrde i meke moći koji je za taj status kompetentno kvalifikuju.¹ U kontekstu tako definisanog globalnog narastanja Kine u svetsku silu, posmatraćemo njeno strpljivo i taktično geoekonomsko pozicioniranje prema evropskom kontinentu i regionu Balkana.²

Kineska diskretna geopolitika nastupanja ka regionu Centralne i Jugoistočne Evrope a u sklopu nje i prema Balkanu koja se odvija u poslednjoj deceniji, kreirana je zbog nekoliko važnih i za Kinu vitalnih nacionalnih interesa. Kao prvo ona se odvija u sklopu definisane ekonomske politike označene kao going out čija je osnovna ideja vodilja da se širokom i postepenom ekonomskom infiltracijom u pojedine svetske regione obezbedi plasiranje viška slobodnog kapitala namenjenog za investiranje, kreditiranje, pristup novim tržištima, sirovinskoj bazi, novim tehnološkim dostignićima a preko svega ovoga i pojačanog ali diskretnog kulturnog i političkog uticaja koji bi Kineskoj strani doneo bolju medijsku pozicioniranost, promenu imidža i sveukupan bolji tretman nego što je to do tada bio kako u očima državne elite u regionu geoekonomskog nastupanja tako i u njenom javnom mnjenju i medijima. Drugo, u konkretnom slučaju velike geopolitičke važnosti regiona Centralne i Jugoistočne Evrope i njegovog strateškog značaja jer u sebi objedinjuje zemlje članice EU ali i one koje nastoje da postanu kao što je to Srbija, BiH i Makedonija. Treće, kroz njega prolaze strateški saobraćajni koridori koji spajaju veoma važan geopolitički intermarijum od Baltičkog do Crnog mora i Jadrana, zatim i energetski koridori osobito sekundarnog kapilarnog karaktera ali veoma razuđenog sa mogućnostima daljeg širenja i diversifikacije. Četvrto, ekonomski veoma značajnog tržišta čiji potencijal postepeno raste a to je od strane kinskog državnog vrha prepoznato kao šansa za kineska ulaganja i novo strateško pozicioniranje. Peto, veliki kulturni značaj regiona i njegova otvorenost što takođe stvara prostor za intezivniji kineski kulturni uticaj koji je nesumnjivo u porastu u poslednje dve decenije, jer Kina u sklopu svog načina rezumevanja upotrebe sredstava meke moći širi svoj politički uticaj osobito uspešno preko važne poluge kulture, nauke i obrazovanja. Kina je do sada otvorili veoma razuđenu mrežu Instituta Konficije u svetu koja broji više od 200 ovakvih institucija kulture i obrazovanja.³ Reč je o impozantnoj kulturnoj mreži koja pruža šanse svetu da upozna višehiljadugodišnju kulturu i civilizaciju Kine i njene impozantne tekovine i vrednosti.⁴

KINA I SRBIJA:

Kao na već definisanom primeru EU i zemalja Centralne i Jugoistočne Evrope, a posebno Balkana u kontekstu kineske spoljne politike, odnose ove velike zemlje i Srbije posmatraćemo na ekonomskom i geopolitičkom, odnosno bezbednosnom planu u sklopu najavljene saradnje u polju konsolidacije bezbednosnog identiteta i interesa Srbije kao i njenih potreba u oblasti vojno-tehničkog razvoja namenske industrije. Ovaj sled poteza u potpunosti prati logiku i metodologiju geopolitičke transgresije, koja kreće kroz razvoj ekonomsko-finansijskih odnosa, pa preko političke do vojno-tehničke saradnje i podrške.

Kina je dobro prepoznala značaj i složenost geopolitičkog položaja Srbije na Balkanu⁵ i iskazala spremnost da sa njom ostvari dublje i strateški značajne odnose koji se kreću u rasponu ozbiljne ekonomske saradnje, finansijskih investicija, infrastrukture, spoljne politike, bezbednosti i vojno-tehničkih pitanja. Prepoznavši Srbiju kao najznačajniju zemlju centralnog Balkana, Kina je nastojala da na pravi način valorizuje prednosti koje pruža njen geopolitički položaj i politika vojne neutralnosti.⁶

U ekonomskom delu saradnje ističemo značaj važnih saobraćajnih (evropskih i regionalnih) koridora, koji se uklapaju u kinesku viziju disperzije novog puta svile i regionalnih mreža komunikacije (Koridori 10 i 11, Pupinov most, modernizacija srpskih železnica na koridoru 10 između Beograda i Budimpešte, izgradnja beogradskog železničkog čvora, obilaznice oko Beograda, najavljena izgradnja luke na Dunavu i sl.). Kina je prepoznala mogućnosti da ulaže u posrnulu industriju Srbije koja je uspela da preživi predatorske oblike privatizacije i neoliberalne deindustrijalizacije, osobito važno u energetska postrojenja (TE Kolubara i površinski kop Drmno, revitalizacije hidroelektrane „Bistrica“ na Limu i sl.) zatim preuzimanje Železare Smederevo, najavljeno preuzimanje RTB Bor, ulaganja u industriju automobilskih guma u Zrenjaninu, otvaranje veletrgovinskog centra „Zmaj“ u Zemunu, gradnju industrijsko-tehnološkog parka u Borči i sl. Sve pobrojano jasno svedoči o ozbiljnim namerama kineske strane da se ekonomski i finansijski pozicionira u Srbiji i tako stvori realnu osnovu za dalju ekonomsku ekspanziju prema regionu Balkana i Srednje Evrope.

Literatura:

1. LJ. Despotović (2017). Globalizacija i geopolitika identiteta, Kairos, Sremski Karlovci.

2. zbornik: Sjedinjene Američke Države i izazivači, Narodna republika Kina kao izazivač SAD, FPN, Beograd, 2015, uredili Dragan R. Simić, Dragan Živojinović, Nikola Jović.

3. DŽ. Miršajmer (2017). Tragedija politike velikih sila, Čigoja, Beograd.

4. Bergsten F; Frimen Č; Lardi N; Mičel D. (2011). Uspon Kine, Službeni glasnik, Beograd.

5. Žerne Žak (2007). Kineski svet, Klio, Beograd.