Gedeon Dunđerski – deda Geca

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Kao što je rečeno mnogo puta do sada, porodica Dunđerski važi za jednu od najznamenitijih srpskih porodica sa teritorije današnje Vojvodine. NJena uloga u razvoju srpskog građanstva u Habzburškoj monarhiji ide do te mere da je ona, za veliki broj ljudi, postala sinonim za dobrostojeću i uglednu srpsku porodicu. Za takav status porodice Dunđerski zaslužan je veliki broj njenih izdanaka koji su, uprkos čestim promenama državnih granica i ratovima, skoro vek i po širili bogatstvo, a samim tim i društveni uticaj. Da bi se shvatilo koliku težinu ima istorija Dunđerskih, valjalo bi vratiti se na njihove početke, kada je upravljanje porodičnom zadrugom preuzeo Gedeon Dunđerski. To je bilo vreme kada se Dunđerski ni po čemu nisu razlikovali od drugih srpskih porodica u južnoj Ugarskoj.

Sve do početka 19. veka istorija Dunđerskih se zasniva na porodičnom predanju i hipotezama istraživača ove teme. Pretpostavlja se da su se Dunđerski, došavši u ove krajeve, prvo naselili u Subotici. U istorijskim spisima subotičkog Magistrata, Dunđerski se prvobitno beleže sa prezimenima Dunđerin i Dunđer, po zanatu kojim se verovatno bavio neki njihov predak: dunđer, zidar ili tesar. Na popisima u Potiskoj krajini prezime Dunđerin je zabeleženo 1737. i 1739. godine, kada su među subotičkim graničarima zapisani Nedeljko i Živan Dunđerin. Ovi Dunđerski su u Subotici bili vrlo problematičnog ponašanja i sušta suprotnost njihovim kasnijim potomcima. Od februara 1747. godine zabeleženo je više tužbi Magistratu protiv njih zbog tuče, prevare u vezi sa stokom i nasilničkog ponašanja, dok su 1764. godine braća Jovan, Teodor i Simon Dunđerin učestvovali u nekoj tuči koja se završila smrtnim ishodom. Posle ovoga, zbog niza raznih loših dela koja su počinjena tokom prethodnih godina, članovi porodice Dunđerski su odlukom subotičkog Magistrata proterani iz grada 1764. godine, a njihova celokupna imovina je zaplenjena. Prema porodičnom predanju, iz Subotice je u Sentomaš došla udovica jednog Dunđerina sa dva svoja sina i za jednog od njih se veruje da je u pitanju Avram Dunđerski, koji se javlja početkom 19. veka.

Avram je bio tipičan predstavnik srpske patrijarhalne porodice iz južne Ugarske, koji se pod nerazjašnjenim okolnostima obogatio. Postoje nekoliko verzija: da je pronašao ćup sa zlatom koje je pametno iskoristio; da je tokom poslednjeg austro-turskog rata spasio život jednom Turčinu koji mu se bogato zahvalio. Zajedno sa rođenim bratom, Avram je sa takvom voljom i veštinom obrađivao svoje posede da je uticao i na ostale sentomaške paore koji su počeli da se ugledaju na njega, zbog čega je Sentomaš prednjačio po kvalitetu svojih poljoprivrednih proizvoda i bio na dobrom glasu u tadašnjoj Bačkoj. Iako se smatra rodonačelnikom porodičnog stabla Dunđerskih, ono će se dalje granati primarno na potomke njegovog sina Gedeona, koji je najzaslužniji za privredni, a kasnije i društveni uspon ove porodice.

Gedeon Dunđerski je prvi izdanak ove porodice o kojem se može pružiti veći broj verodostojnih podataka. Rođen je 1807. u Sentomašu, današnjem Srbobranu, kao najstariji sin Avrama Dunđerskog. NJegovo pravo ime je bilo Jovan, međutim, na Đurđevdan iste godine u Sentomaš je došao bački episkop Gedeon Petrović, kako bi osveštao novi srpski pravoslavni hram Svetog Bogojavljenja Gospodnjeg. Pošto je slava Dunđerskih bila Đurđevdan, Avram je sa svojim prvencem prisustvovao ovom činu, nakon čega je episkop poželeo da krsti jedno muško i jedno žensko dete. Ne zna se kako je izbor pao na Avramovog sina, kojem je episkop dao svoje ime. Za ratarsku kuću Dunđerski ovo je nesumnjivo predstavljalo veliku počast i privilegiju. Nakon Gedeona, Avram dobija mlađeg sina, Nestora – Necu, a u svega jednom izvoru spominje se i Aron. Nastavio je da umnožava svoj imetak i da priprema svoje sinove kako bi jednog dana mogli da ga zamene. Tek nakon što je šesnaestogodišnjeg Gecu oženio četiri godine starijom Persidom Letić iz Čeneja, Avram je umro 1823. godine na svom imanju.

Pošto njegov brat nije imao potomstva, Avram Dunđerski je svojim sinovima u nasledstvo ostavio 60 lanaca zemlje, čime ih je učinio bogatim paorima. Gedeon je nakon ženidbe imao mogućnost da se odseli u Novi Sad, ali to je odbio rešen da nastavi očevim stopama. Nakon očeve smrti, imanjem je čvrstom rukom rukovodila njihova majka, da bi mladi Gedeon – Geca potom postao glava porodice. Zbog toga su ih mnogi savremenici oslovljavali sa „Gecini”. Živeli su u istom domaćinstvu koje je funkcionisalo kao porodična zadruga. Živelo se umereno, postilo se sredom i petkom tokom svih postova. Porodica se isticala dinarskim osobinama: spolja su bili lepog izgleda, visoki i snažni, a dubini duše plemeniti, inteligentni, preduzimljivi i strpljivi. Gedeon lično je takođe bio vredan i štedljiv, privržen tradiciji i porodici, ali i veoma strog. Sinovi, sinovci i njihove žene su Gedeonovu volju prihvatali bespogovorno. On je u kući bio pravi despot, što je za to vreme bilo sasvim normalno, ali je domaćinstvom upravljao i svojim ličnim primerom. Oduvek, pa i kasnije u starosti, prvi je ustajao u ranu zoru, a sa poslom je završavao poslednji, kasno uveče. Iako se zbog nepismenosti teško snalazio u javnim poslovima, pa ga je u sudu i gradskoj kući zastupala strina Neka, Gecu Dunđerskog to nije sprečilo da stekne ogromno bogatstvo koje će njegovim potomcima omogućiti lagodan, pa i raskalašan život. Zajedno sa bratom Nestorom, Gedeon je isprva obrađivao svoje posede, nakon čega je postepeno počeo da kupuje zemlju. Na taj način je, vrednim radom i dobrim gazdovanjem, uvećao svoje imanje na hiljade lanaca. Pored imetka, Gedeon je širio i svoju porodicu. Sa svojom ženom Persidom imao je šestoro dece: sinove Aleksandra, Novaka i najmlađeg Lazara, kao i kćeri Elenku, Macu i Stanu. Međutim, period kada je porodica Dunđerski bila u usponu na svakom polju ubrzo je prekinut.

Revolucija koja je u Francuskoj izbila februara 1848. godine, odrazila se s proleća i na Habzburšku monarhiju, pa je došlo do pada tvrdog reakcionarnog Meternihovog režima i početka niza građanskih i nacionalnih revolucija. Revolucionarni talas u Mađarskoj počeo je čuvenim govorom Lajoša Košuta na Požunskom saboru 3. marta 1848. godine. U ovom govoru Košut je izneo svoj agrarni i nacionalni program, koji je sadržao dve bitne tačke: oslobođenje kmetova i obrazovanje mađarske vlade. Sa njim na čelu Ugarski sabor je uputio svoju deputaciju caru u Beč. Dok je deputacija boravila u Beču, u samoj Mađarskoj pokrenule su se mase. Peštanska revolucionarna omladina, koju su predvodili Petefi, Vašvari, Jokai i Bujovski, organizovala je 15. marta velike demonstracije i formulisala je svoj program od 12 tačaka. Pod uticajem ovih događaja Beč i Gornji dom Ugarskog sabora prihvataju odluku Donjeg doma o ukidanju kmetstva. Takođe, 17. marta je obrazovana mađarska vlada sa Lajošem Košutom u centru pažnje kao ministrom finansija. Srbi na teritoriji današnje Vojvodine su se takođe pokrenuli: u početku su stali uz mađarske zahteve, ali je usledio razlaz. Mađari su zastupali princip jednog političkog naroda u Ugarskoj – mađarskog, dok su Srbi tražili da se prizna njihova posebnost. Mađari su aprila 1848. u Požunu odbili srpske zahteve, nakon čega će Srbi nagovarati mitropolita Josifa Rajačića da zakaže skupštinu, što je on i učinio za 13. maj 1848. godine. U međuvremenu će izbiti pobune u nekim srpskim sredinama, a na čuvenoj Majskoj skupštini pri uzavreloj atmosferi, proglašena je Srpska Vojvodina, mitropolit Rajačić je proglašen za patrijarha, a za vojvodu Stevan Šupljikac. Nakon što su srpsko-mađarske suprotnosti eskalirale u otvoreni rat, porodica Dunđerski nije mogla da ne deli sudbinu sopstvenog naroda. Početkom 1849. godine dolazi do velike mađarske ofanzive u Bačkoj pod komandom generala Mora Percela. Nakon Sombora, Vrbasa i Bečeja, mađarske trupe su opsele Sentomaš. U redovima srpske vojske koja je branila grad našli su se i Gecini sinovi, Aleksandar i Novak. Tom prilikom jedna granata pogodila je crkvu u kojoj je Geca Dunđerski kršten, ali ju je sveštenik Jovan Kovačević izneo iz crkve i bacio na sigurno, gde je eksplodirala. Međutim, Sentomaš je pao u mađarske ruke 3. aprila nakon čega je čitava imovina Dunđerskih opljačkana i uništena. Gedeon i Nestor su još ranije izbegli u Golubince, gde su teško živeli. Nestor je od posledica siromašnog života ubrzo umro, dok je Gedeon jedva preživeo. Kada je oružje utihnulo, porodica se vratila u Sentomaš i na razorenom imanju morala je početi od početka. Zemlja je bila jedino što im je preostalo, pa je razvijen njen kult koji je po značaju bio rame uz rame sa nacionalnim identitetom i pravoslavnom verom.

Paralelno sa obnovom, u domaćinstvu Gedeona Dunđerskog vremenom je bilo sve više ljudi. Pored njega i Perside, tu je živela i porodica njegovog brata o kojoj je brinuo, kao i sinovi sa svojim porodicama. Kako su godine tekle i imovine je bilo sve više, pa je prva podela izvršena 1858. kada se oženio Nestorov sin Petar, koji je formirao novu porodičnu zadrugu. Naredna podela izvršena je nekoliko godina nakon smrti Novaka Dunđerskog, tek kada se 1876. oženio njegov sin Milan. Ova dva slučaja nas upućuju na to da su udovice ostajale u domaćinstvima sve dok se najstariji sin ne oženi. Prilikom iste podele svoj deo imanja dobio je i Aleksandar, čime je porodična zadruga prestala da postoji. Bilo je potrebno osam godina da Gedeon prihvati Aleksandrovu želju za osamostaljenjem. Gecinu tugu zbog toga najbolje je razumeo njegov najmlađi sin Lazar, koji je nastavio da posluje zajedno sa ocem, održavajući tako privid porodične zadruge.

Deda Geca, kako su počeli da ga zovu, za nekoliko decenija je uspeo da udesetostruči nasleđeni zemljišni fond: sa četiri stotine na četiri hiljade jutara zemlje. Iako je 1856. ostao udovac, Geca je obrađivao svoj deo zemlje i trgovao dalje hranom i stokom. Pored toga, on je od stečene gotovine finansirao poduhvate svojih sinova. Aleksandar je tada počeo da se bavi stočarstvom, a novac je ulagao u posede oko Sentomaša i Bečeja, gde će se odvojiti njegova grana porodice. Novak se bavio unapređenjem poljoprivrede, dok je Lazar, nakon neuspešnih studija prava, otišao korak dalje u proširivanju imetka, baveći se trgovinom poljoprivrednim produktima i kasnije industrijom. Gecini sinovi će nastaviti sa umnožavanjem kapitala i u njihovo vreme porodica će dostići društveni i ekonomski zenit.

Pred kraj života Gedeon se poput mnogih bogatih Srba okrenuo zadužbinarstvu. On je 1883. godine ustanovio „Gecinu zakladu”, odnosno fond namenjen stipendiranju srpskih đaka iz Sentomaša, tačnije Srbobrana. Temelj zadužbine je bila zaveštana suma od 35.000 forinti. Od prinosa na taj novac, ispočetka je svake godine primalo po 500 forinti četvoro stipendista, s tim da se Geca obavezao da se ta suma poveća kada se povećaju i prihodi od glavnice. U testamentu je odredio da se stipendisti fonda biraju među srbobranskim učenicima srpske pravoslavne vere i da o tome treba da se izjasni srbobranska crkvena opština, a da o njenim predlozima konačnu odluku donese Matica srpska. Ako u Srbobranu ne bude kandidata koji ispunjavaju propisane uslove, Geca Dunđerski je naložio da ih nađu u drugim srpskim mestima u Bačkoj. Gedeon je imao specifičan odnos prema prosveti. Bez obzira na svu sposobnost kojom je obezbedio veliko bogatstvo, on je zbog svoje nepismenosti vrlo dobro znao koliko obrazovanje znači. Tu svest je pokušao da prenese na svoje sinove, pa je najmlađeg Lazara poslao na studije prava, ali je taj poduhvat bio neuspešan. Međutim, određena simbolika se može pronaći u činjenici da je najobrazovaniji izdanak porodice Dunđerski bio Lazarev sin, a njegov unuk, Gedeon – Geda, koji je postao doktor pravnih nauka.

Gedeon Dunđerski je umro 1883. godine u Srbobranu, čime je formalno ozvaničen kraj tradicionalnog načina života u porodičnoj zadruzi. Deda Geca je sahranjen na pravoslavnom groblju pored svoje supruge Perside. Lazar Dunđerski je naredne godine iznad njihovog groba sagradio lepu kapelu posvećenu Svetom velikomučeniku Georgiju, krsnoj slavi porodice Dunđerski. Kapelu je Lazar predao na upotrebu i vlasništvo Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U kripti crkve nalazi se grobnica za sve članove Lazareve grane porodice Dunđerski, uključujući Gedu i znamenitu Lenku, zbog čega se ta kapela naziva i Lenkina kapela. U njoj je sahranjeno ukupno trinaest članova deda Gecine grane porodice Dunđerski.