Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Fridrih Nauman (1860–1919), političar i hrišćansko-socijalni mislilac, jedan je od najznačajnijih nemačkih geopolitičara. Otac mu je bio luteranski pastor. Osnovnu školu pohađao je u Lajpcigu i Majsenu, posle čega se posvetio studijama protestantske teologije u Lajpcigu i Erlangenu. Za vreme studija osnovao je jedno nacionalističko bratstvo (1881), zatim radio u dobrotvornoj ustanovi (od 1883), a onda preuzeo vođenje rektorata Lengernberg kod Glahaua u Saksoniji. Od 1890. godine služio je u Unutrašnjoj misiji u Frankfurtu. Bio je najpre osamdesetih godina 19. veka sledbenik klerikalno-konzervativnog i antisemitskog berlinskog pokreta koji je predvodila Hrišćansko-socijalna partija Adolfa Štokera, od čijih se stavova ogradio 1890. godine na Evangelističkom socijalnom kongresu, kada je postao portparol „liberalnog“ krila. Kasnije se zainteresovao za društvene teorije Maksa Vebera, koji je bio vrlo kritički nastojen prema caru Vilhelmu II. Do 1894. godine bio je evangelistički pastor, a potom iste godine počeo da izdaje časopis Pomoć, koji se bavio socijalnim i klasnim pitanjima. Jedan je od osnivača Nacionalno-socijalnog udruženja (1896) koje je zastupalo ideju društvenih reformi kao načina rešavanja sve većeg jaza između bogatih industrijalaca i siromašne radničke klase. U ogledu Nacionalno-socijalni katehizis (1897) nastojao je da bliže definiše svoje viđenje pojmova nacionalizam i socijalizam. Za Naumana je nacionalizam „pogon nemačkog naroda da proširi svoj uticaj u svetu“, a socijalizam je označio „kao nagon radnih masa da prošire svoj uticaj u narodu“.
Za vreme Velikog masakra u Osmanskom carstvu (1894–1896) koji je u sultan Abdul Hamid II, u ime panislamističke ideologije, pokrenuo nad Jermenima i Asircima, zauzeo je antijermenske stavove, ali je osudio genocid nad ovim narodom 1915. godine, i pored nemačko-turskog saveza u Prvom svetskom ratu. Inače, uoči Velikog rata, zastupao je jednu verziju „liberalnog monarhizma“ potpisujući Manifest iz 1914. godine, dok je 1917. godine podržao tzv. Rezoluciju mira. Posle rata 1919. godine bio je među osnivačima Nemačke demokratske partije i jedan od „očeva ustava“ Vajmarske republike u kojoj je bio poslanik. Neposredno pred smrt izabran je za prvog predsednika Demokratske partije.
Naumanova najznačajnija knjiga Mitteleuropa (Mitelevropa) objavljena je na početku Prvog svetskog rata 1915. godine i predstavlja rezultat njegovog razumevanja složenih odnosa u Evropi krajem 19. i početkom 20. veka. Objašnjavajući svoje viđenje Mitelevrope, on je te godine bio pod snažnim uticajem austrijsko-nemačkog vojnog saveza i situacije na frontu. Prema njegovom mišljenju, jezgro ove koncepcije činile bi Nemačka i Austrougarska, kao i druge oblasti koje bi se prostirale od Severnog i Baltičkog mora do Alpa, Jadranskog mora i južne granice podunavske ravnice, pri čemu je formiranje ovog saveza pravdao „geografskom predodređenošću i zajedničkim kulturnim modelom, a naročito potrebom stvaranja jedinstvenog ekonomskog prostora i vojnim savezništvomˮ. Na taj način je Naumanovo viđenje Srednje Evrope više definisano kao jedna interesna ekspanzivna zona, a manje kao „pangermanskaˮ etnička ideja, što je čini znatno različitom u odnosu na Racelove nacionalističke ideje. Ova Naumanova knjiga prevedena je na mnoge svetske jezike i ima ogroman politički i naučni značaj. Naime, istorijska iskustva, naročito svetska zbivanja u 20. veku, pokazala su da je svaka artikulacija nemačkog političko-geografskog uticaja, bila glavni povod za ratna razaranja na Starom kontinentu, ali i konflikte koji su se ubrzo preneli na ostatak sveta.
Nemačka centralnost
Znameniti naučnik Lajbnic prvi je upotrebio izraz mitte kako bi opisao položaj Nemačke. Začetnici nemačke koncepcije Srednje Evrope bili su Fridrih List i Karl Ludvig fon Brik četrdestih godina 19. veka, uz napomenu da je dvadesetak godina ranije pojam Mitelevropa prvi koristio geograf Karl Riter. Jedna od Listovih ideja odnosila se na preusmeravanje tadašnjih autodestruktivnih tokova nemačke imigracije od Amerike ka Istoku, a što se poklapalo sa njegovim ekonomskim modelom „Prodora na istok“, dok se Fon Brik kao austrijski političar zalagao za savez Nemačke i Austrije koji je smatrao osnovom za dominaciju germanskog faktora u Srednjoj Evropi. Rudolf Kjelen je sasvim pravilno detektovao izazov sa kojim se nemačka geopolitika suočavala od momenta ujedinjenja 1871. godine do danas, a to je izazov nemačke centralnosti.
Kjelenove teze o dominantnoj i integrativnoj moći germanskog faktora suštinski su se poklopile sa „srednjoevropskom idejom Mitelevrope“. U svojoj kapitalnoj studiji Država kao životni oblik (1916) dotadašnja naučna poimanja „države kao pravnog subjekta“ je redefinisao i na osnovu empirijskih istraživanja proširio, sa dotadašnje jurističke, na socijalnu, privrednu, geografsku i demografsku dimenziju. On je geopolitiku definisao kao nauku o državi kao zemlji, teritoriji, oblasti ili najdirektnije o prostranstvu, a koju sprovode državne institucije u konkretnom geografskom prostoru, i ona jeste, prema njegovom shvatanju, empirijski deo učenja o državi, a ne grana geografske nauke. Švedski političar je stvaranje velikih država posmatrao kao prirodan istorijski proces, ukazujući da velike države iskazuju jednu vrstu „geopolitičkog magnetizma“ u odnosu na okolne manje prostore. Na toj osnovi nastala je njegova koncepcija „velikog srednjoevropskog prostora“, koja se savršeno poklapala s Naumanovim stavovima o nemačkoj Mitelevropi. Prema tome, reč je o jednom izrazito geopolitičkom pojmu koji po svom sadržaju nadilazi dotadašnje nacionalističke pangermanske ideje o političko-ekonomskom preuređenju Srednje Evrope.
Mada je uvažavao Kjelenove interpretacije izazova nemačke centralnosti, Fridrih Nauman je u promišljanjima o mitelevropskoj koncepciji nastojao da ugradi i osobene stavove. Tako je pod uticajem ratnih dešavanja iz prostornog opsega Mitelevrope isključio Italiju, zbog njenog savezništva sa silama Antante. Zastupao je stanovište o jednoj formi integracije koja bi bila manje etnička i pangermanska, a više interesna, ekspanzionistička i geopolitička. Kao što je napisano, ona bi obuhvatala područje od Severnog i Baltičkog mora do Alpa, Jadranskog mora i južne granice podunavske ravnice, i politički i ekonomski objedinjena, predstavljala protivtežu snažnim suparnicima poput Francuske, Velike Britanije i Rusije. Zahvaljujući svom centralnom položaju prirodni etnički stožer takvog velikog prostora bi trebalo da bude Nemačka, tj. Nemci i nemački jezik, kao objedinjujući kulturološki činilac Mitelevrope, uz uvažavanje i drugih jezičkih i nacionalnih posebnosti na ovom prostoru. Otuda je u Naumanovoj interpetaciji stvaranje jedne „mitelevropske supranacije“ krajnji činilac i najjači garant geopolitičke samosvojnosti ovako zamišljene Srednje Evrope.
Osovinski dinamizam
Uspostavljanje Mitelevrope, čija bi osnova bio savez Nemačke i Austrougarske, za Naumana je bila i istorijski opravdana činjenica. Naime, on je ukazivao na mitelevropske tradicije od srednjeg veka do Bizmarka, ističući kao istorijski pandan postojanje Svetog rimskog carstva nemačkog naroda. Zbog toga bi, po Naumanu, opstanak „dvojnog saveza“ bila geopolitička potreba koja bi Nemačkoj dugoročno, i posle Velikog rata, omogućila važnu ulogu i mogućnost da planira budućnost. Nauman je u prilog ovom viđenju isticao da veličina Nemačke iz 1910. godine (541. hiljada kvadratnih kilometara i oko 65 miliona stanovnika), lišena saveza s Austrougarskom, onemogućava ne samo njeno nadmetanje s drugim velikim silama, nego i samu mitelevropsku misiju. Otuda je smatrao da je ovaj savez, pored teritorijalnog proširenja, potrebno i suštinski preusmeriti ka uspostavljanju jedinstvenog ekonomsko-finansijskog, vojnog, zakonodavnog, spoljnopolitičkog, obrazovnog i socijalnog sistema. Ovome svakako treba dodati i njegovo gledište o tome da su, pored ekonomskih interesa savezništva, neophodni i drugi objedinjujući činioci zasnovani na geografskim, kulturnim i duhovnim karakteristikama Mitelevrope.
Posle završetka Prvog svetskog rata 1918. godine i Naumanove smrti 1919. godine, mitelevropska ideja je zbog militarističke politike Beča i Berlina, jedno vreme bila sklonjena u stranu, ali se relativno brzo, naročito posle uspona nacizma, iznova pojavila u različitim prostornim i konstitucionalnim varijantama. Dinamizam nemačke osovine došao je do izražaja čak i posle Drugog svetskog rata, uz korišćenje mimikrijskih izraza „Unutrašnja Evropa“ ili „Centralna Evropa“, ali su svi pokušaji ovakve geopolitičke artikulacije uglavnom bili neuspešni. Početkom osamdesetih godina prošlog veka, a posebno posle pada Berlinskog zida, tema Mitelevrope postaje iznova aktuelna. Od tada do danas pojavljuju se razni modaliteti ove koncepcije koji su zasnovani na potrebi njene regionalno-geografske, prostorne, ekonomske, kulturne, civilizacijske i geoekonomske artikulacije.
Indikativan primer jedne takve podele pokušao je da uobliči Peter Jordan iz Austrijskog instituta za Istok i Jugoistok u Beču. NJegova varijanta Mitelevrope je, da je reč o jednom od ukupno šest velikih svetskih prostora koji bi bili uspostavljeni na osnovu „kulturnih kriterijuma“, uz napomenu da bi ovi kriterijumi bili važeći, ili u okviru stvarnih kulturnih areala, ili u granicama kulturnih areala koji uvažavaju granice država. U tom pogledu vrlo je paradigmatična koncepcija Dunavske strategije koju je Evropska unija usvojila 2011. godine i koja nesumnjivo predstavlja instrument geopolitičke i geoekonomske integracije podunavskih zemalja u interesnu sferu Nemačke i njeno nastojanje da iznova obnovi svoju vodeću ulogu u ujedinjenoj Evropi (u tom pogledu potrebno je analizirati nemačku politiku podrške razbijanju SFRJ, ali i latentnu podršku onim političkim snagama koje Vojvodinu posmatraju kao nekakav izdvojeni paradržavni entitet u odnosu na ostatak Srbije).
Na ovom mestu vredi se podsetiti Naumanovog opažanja o nacionalizmu kao najvećoj prepreci na putu stvaranja sredonjoevropske koncepcije. Iako, svestan prostorne i kulturne dominacije Germana u ovom delu Evrope, nemački geopolitičar je itekako uvažavao činioce versko-naconalne fragmentacije i izmešanosti na ovom području. On je isticao da je reč o pojavi koja je posledica nedostatka homogenosti, izostanka centralizacije i nepostojanja glavnog grada (metropole), a što su faktori kojima raspolažu Velika Britanija, Francuska i Rusija kao onovremeni glavni nemački suparnici.
Srednja Evropa
U nekim ranijim radovima posvećenim izazovu nemačke centralnosti ukazali smo na određene slabosti u ponašanju germanskog političkog bića, a koje se ogledaju svojevrsnoj unutrašnjoj protivrečnosti koja je, pokazalo se, bila glavni uzrok katastrofe oba svetska rata. Jedna grupa autora uočenu protivrečnost objašnjava relativno kasnim ujedinjenjem nemačkih država 1871. godine, ali i nedostatkom političkog talenta za racionalno promišljanje u presudnim istorijskim momentima. Po svemu sudeći, u nemačkom društvenom biću duboko je prisutan malograđanski element koji je pogodan za manipulaciju različite vrste. Paradoks nemačkih pogrešnih istorijskih izbora utoliko je veći ako se zna da je upravo ova država dala vrhunske geopolitičare koji su bili daleko ispred svog vremena (Karl Haushofer, Karl Šmit).
Prilikom razmatranja geopolitičnosti Srednje Evrope valja imati na umu njen izrazito kontinentalni karakter koji je prirodno sučeljen s pomorskim prostorima Zapadne Evrope. Srednjoevropski geopolitički arel ponekad je zahvatao i područja Italije i Španije i o tome postoje odgovarajući istorijski presedani. Ovde valja upozoriti na izvesne nedostatke ovako osmišljenog prostora koji, bez obzira na vanredne privredne potencijale i svest o osobenoj civilizacijskoj misiji, nije dovoljan da samostalno obezbedi geopolitičku emancipaciju Evrope. Ovo opredeljenje iskazivali su najveći nemački umovi, poput Karla Haushofera, koji je u svojim geopolitičkim projekcijama ukazivao na postojanje tri velika evroazijska areala: Zapadnog (Evroafrike), Osovinskog (Evroazija u uskom smislu reči) i Istočnog (područje Tihog okeana), a koje je u kasnijim radovima opisivao kao „Orijentaciju na Istokˮ. Ono što je, međutim, odlikovalo pomenutu orijentaciju svakako nije nikakav rasizam prema slovenskim narodima, nego nastojanje da se učini zajednički civilizacijski napor Rusije i Nemačke koji bi trebalo da urodi uspostavljanjem „novog evroazijskog poretkaˮ, i potpunoj geopolitičkoj emancipaciji u odnosu na talasokratske sile.
Veoma slična opredeljenja zastupao je i Karl Šmit koji je isticao stanovište da razvoj nomosa zemlje mora da dovede do pojave države–kontinenta. Kretanje ka njenom nastanku podrazumeva nekoliko nivoa koji počinju sa gradovima–državama, drugi nivo čine države–teritorije, da bi se sve završilo stvaranjem velikog prostora koji predstavlja istorijsku i geopolitičku nužnost. Ključ za ostvarenje ovako osmišljenih geopolitičkih projekcija svakako je stvaranje strateške osovine Moskva–Berlin. Naime, tragična istorijska iskustva iz prošlog veka navode na zaključak o drugorazrednoj ulozi nemačke geografske centralnosti u odnosu na područje ruskog evroazijskog Hartlanda. Iz ovako sročene hipoteze proizilazi i stav o tome da je pitanje evropske (samim tim i nemačke) strateške i političke nezavisnosti tangentalno vezano za civilizacijsku misiju Rusije i Rusa.
Nova istočna politika
Ukazali smo da je osamdesetih godina 20. veka došlo do jedne vrste ponovnog interesovanja za koncepciju Srednje Evrope, prvenstveno u komunističkim državama poput Poljske, Češke i Mađarske, ali i na prostoru nekadašnje SFRJ, posebno u Sloveniji i Hrvatskoj. Reč je osobenom odjeku „liberalizacije svesti“ društvenih i intelektualnih elita koji se na različit način ispoljavao u svakoj od pomenutih država. Uglavnom, radilo se o susretima intelektualaca s područja Srednje Evrope na kojima su raspravljalo o položaju disidenata, ljudskim pravima, mogućnostima uspostave višestranačkog sistema i drugim srodnim temama. Razume se da su, posebno u drugoj polovini osamdesetih godina, ove tendencije bile podstaknute i sličnim procesima liberalizacije u samom SSSR.
Zanimljivo je da je prvi mitelevropski susret koji je okupio učesnike s obe strane Gvozdene zavese održan 1983. godine u italijanskom Duinu. Jedna od istaknutijih ličnosti koja je prisustvovala ovom događaju bio je Ežen Jonesko, koji je kao francuski pisac naglasio svoju mentalnu i kulturnu pripadnost Mitelevropi. On je još tada u ime ostvarenja ovog koncepta pozvao na rumunsko-mađarsko pomirenje i prevazilaženje problema Transilvanije, ali i na stvaranje mitelevropske konfederacije u čiji bi sastav, pored ove dve države, ušle Hrvatska, Austrija i Čehoslovačka. Na sličan način, osamdesetih godina, svoje ciljeve obrazlagali su i slovenački intelektualci koji su u razgovorima sa srpskim intelektualcima, koje je predvodio pisac Dobrica Ćosić, unapred odbacivali svaku pomisao o demokratizaciji SFRJ stavljajući u prvi plan ideju „samostalnosti Slovenije“ pod izgovorm njene pripadnosti srednjoevropskom kulturno-civilizacijskom krugu.
Francuskinja Katrin Orel s pravom ukazuje na hladnoratovsko poreklo „preporoda ideje Srednje Evrope“ kao mehanizma koji je ne samo protivrečio sovjetskim interesima, nego i poslužio za razbijanje „globalizatorskog naziva Istočna Evropa“. Čini se posebnom zanimljivom tvrdnja francuske teoretičarke da je pozivanje na geografsku pripadnost kod Čeha, Poljaka, Mađara, baltičkih naroda, Slovenaca i Hrvata, stvorilo jedno „osećanje superiornosti“ u odnosu na Rusiju (Srbiju) i samim tim pretpostavke za približavanje ovih naroda Zapadu. Ovde treba ukazati na lokalni odjek ove ideje među slovenačkim i hrvatskim društvenim delatnicima kojima je pripadnost Mitelevropi bila izgovor ne samo za odbacivanje socijalizma, nego i Balkana kao tobožnjeg simbola kulturnog zaostajanja i inferiornosti. Otuda nije slučajno da je, primera radi, i posle otcpljenja od SFRJ, hrvatska društvena elita nastavila da se Srbima obraća „povišenim tonom“ u ime nekakve neupitne pripadnosti Evropi. Ova vrsta raspoloženja danas je, u odnosu na Ruse i rusku kulturu, posebno izražena u Ukrajini i delimično Belorusiji, gde manifestacije antiruskog raspoloženja poprimaju i psihopatološka obeležja kroz veličanje nacizma. Zanimljivo je da je posle okončanja Hladnog rata iz geopolitičkog rečnika nestao ne samo pojam Istočne Evrope, nego i pojam Istoka, koji se uglavnom identifikuje sa Rusijom kao simbolom hronične neslobode i totalitarizma.
Na kraju ovog ogleda nameću se i određeni zaključci. Naime, posle završetka Hladnog rata, ujedinjenja Nemačke, raspada Istočnog bloka i Sovjetskog Saveza, mitelevropska ideja postala je pitanje od prvorazrednog geopolitičkog značaja na evropskom kontinentu. Pored nemačkog uticaja, rađanju „stvarne Mitelevrope“ svakako je doprinela i proaktivna politika Vatikana, koja je nastojala da na katoličkoj duhovnoj osnovi definiše civilizacijske granice „Nove Evrope“ u odnosu na istočnopravoslavni svet. Sa ove vremenske razdaljine ova procena Vatikana pokazala se kao fatalan strateški promašaj koji je stvorio preduslove za „novu gvozdenu zavesu“, ovoga puta na verskoj i kulturno-civilizacijskoj osnovi (podela Evrope na rimski i vizantijski deo). Ovakva orijentacija je područje nekadašnje Istočne Evrope (danas Nove Evrope) zakonomerno pretvorila u ekskluzivnu zonu angloameričkih geopolitičkih interesa, a što dramatično pokazuju aktuelna dešavanja u Ukrajini u kojima se EU ponaša kao „filijala atlantskih interesa“. Ipak, to ne znači da u nekom skorijem vremenu, potencijal Mitelevrope ponovo neće doći do izražaja, jer je reč o geopolitičkom entitetu koji je izrazito kontinentalističkog i antiatlantističkog karaktera, odnosno strogo je vezan za Nemačku i centralnost njenog geografskog položaja. Otuda će od načina artikulacije ove teme, posebno u odnosu na Rusiju, zavisiti i geopolitička budućnost čitave Evrope koja je u strogo geografskom smislu malo poluostrvo Velikog kopna.
LITERATURA:
Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, I , Ekopres, Zrenjanin 2004;
Katrin Orel, Srednja Evropa: od ideje do istorije, Klio, Beograd 2012;
Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016;
Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.
Ostavi komentar