Francuski institut u Srbiji: povodom 70 godina postojanja

Autor: dr Aleksandra Kolaković 

Francuski institut u Srbiji 2021. godine obeležava 70 godina postojanja. Baštinik je tradicije Društva prijatelja Francuske – Francuskog kluba, osnovanog 1921. godine u Beogradu, kao organizacije koja je pod okriljem Francuske okupljala frankofonu elitu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije) i Francuskog kulturnog centra, osnovanog 1951. godine. Inače, francusko – srpska udruženja, koja je u većoj ili manjoj meri podržavala Francuska, postojala su i u Kraljevini Srbiji od kraja 19. veka i početkom 20. veka, stoga je i organizacija ovog udruženja, na koje se poziva današnji Francuski institut, imala svoje dublje korene. Osnovu su izgradile generacije srpskih intelektualaca, koje su se od 1841. godine školovale na Sorboni i drugim francuskim univerzitetima. Nakon povratka u Srbiju, pored mesta u državnoj službi i školama, na fakultetima i ministarstvima, zajedno sa predstavnicima francuskog diplomatskog kora u Srbiji i poslovnim ljudima, a neretko podržani i od strane vladara, posebno kralja Petra Karađorđevića, pokretali su i udruženja u okviru kojih se učio francuski jezik i širila svest o Francuskoj. Nakon Velikog rata, u kome je na ratištima i kroz diplomatske aktivnosti i prihvat srpskih đaka i izbeglica u Francuskoj izgrađena ideja o francusko-srpskom prijateljstvu, Francuska je nastavila svoje prisustvo u novoj državi. Društvo prijatelja Francuske je okupljalo frankofonu elitu nove države i postalo je jedan od načina na koje je prodirala francuska kultura, a uporedo ekonomski i kulturni uticaji u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Stoga, delatnost francuske kulurne diplomatije, na ovim prostorima, ima tradiciju dužu od pomenutih 70 godina.

Nakon Drugog svetskog rata, i pored promene političkog sistema i stvaranja nove Jugoslavije, u kojoj Francuska nije imala politički ni ekonomski uticaj kakav je uživala u ranijem periodu, kultura je bila prvi način ponovnog povezivanja Francuza i Srba. Već maja 1945. godine, koristeći knjižni fond, koji je sačuvan u vihoru Drugog svetskog rata u prostorijama gradske biblioteke, otvorena je čitaonica u Knez Mihailovoj 20. Na osnovu njenih aktivnosti i postojanja, 1951. godine u zgradi Uniona, počinje sa radom Francuski kulturni centar. O francusko-srpskim vezama svedoči i zgrada u kojoj su smeštene prostorije Francuskog kulturnog centra. Bila je središte osiguravajućeg udruženja Union, a projektovana je od strane grupe francuskih arhitekata, čime je Francuska, i u vreme Titove Jugoslavije, težište svojih kulturnih aktivnosti uokvirila u istorijsko isksustvo i povezanost dve sredine. Interesantno je pomenuti da se početak aktivnost Francuskog kulturnog centra poklapa sa povećanom željom i nove države da se predstavi i približi Francuskoj. U ovom kontekstu je i Marko Ristić postao prvi posleratni ambasador Titove Jugoslavije u Parizu i započela su nastojanja da se realizuje prva zvanična poseta Josipa Broza Tita Francuskoj. Uporedo, Francuski kulturni centar je kursevima jezika i knjižnim fondom nastojao da reanimira staru zainteresovanost Beograđana za francusku kulturu. Kako su francusko-jugoslovenski odnosi bili promenljivog karaktera i opterećeni brojnim političkim pitanjima, a posebno u vreme De Gola i Alžirskog rata, kada je došlo i do prekida diplomatskih odnosa, jasno je da je kulturna aktivnost Francuskog kulturnog centra imala krucijalni značaj.

Francuski institut je u periodu do raspada Jugoslavije bio jedan od glavnih nosilaca ideje „večitog prijateljstva“ Francuza i Srba, odnosno Jugoslovena. Ratovi na prostoru bivše Jugoslavije bili su veliki izazov za francusko – srpske odnose, što se odrazilo i na rad Francuskog kulturnog centra. U prvim danima NATO bombardovanja (1999) Francuski kulturni centar je demoliran, razbijeni su izlozi i jedan deo fonda je uništen, dok je drugi deo fonda, zahvaljujući studentima i profesorima Filološkog fakulteta, prenet u podrume Filološkog fakulteta, što je i svedočanstvo koliko je Francuski institut bio bitna ustanova u očima studenata i profesora. Nakon demokratskih promena 2000. godine, jedan od prvih simbola obnove francusko – srpskih odnosa bilo je renoviranje i zvanično otvaranje Francuskog kulturnog centra 8. decembra 2001. godine u prisustvu Žaka Širaka, tadašnjeg predsednika Francuske.

Početak 21. veka označava i novi okvir delovanja Francuskog kulturnog centra, koji je od 1. januara 2011. godine dobio naziv Francuski institut. Pre toga, pored Beograda, otvoreni su ogranci u Nišu 2003. godine i Novom Sadu 2004. godine, čime su se aktivnosti usmerile i na unutrašnjost Srbije. Francuski institut u Srbiji je danas deo mreže od preko sto Francuskih instituta u svetu i važna karika u kulturnoj diplomatiji Francuske. Umetnost, književnost, nastava i promovisanje francuskog jezika, istorije i kulture, posredovanje u brojnim kulturnim i naučnim projektima, organizovanje debata o bitnim savremenim pitanjima kao što su zaštita životne sredine, rodna ravnopravnost, digitalizacija, savremena umetnost i demokratija deo su aktivnosti Francuskog instituta ne samo u Beogradu, već i u Nišu i Novom Sadu. Bilo je više programa koje je Francuski institut pokretao, a posebnu pažnju privlačili su interaktivni projekti popularizacije nauke, koji podrazumevaju aktivno učešće posetilaca.  Jedan od takvih programa jeste Ruke u testu, koji je 2001. godine u Beogradu pokrenuo Stevan Jokić, a deo je programa La main à la pâte pokrenutog 1996. godine  na inisijativu Žorža Šarpaka, francuskog akademika i dobitnika Nobelove nagrade za fiziku (1992).

Francuski institut sarađuje sa brojnim kulturnim i naučnim ustanovama, kao i fakultetima što je rezultiralo zajedničkim projektima. Ipak, potrebno je obratiti pažnju na koje se to ustanove Francuski institut u Srbiji oslanja. Kao partneri, pored Ambasade Republike Francuske u Srbiji i Francuske škole u Beogradu prepoznate su ustanove Campus France Serbie, France Alumni Serbie, TV5Monde, Eunic Serbie, FrankofoNI i Agence de promotion du FLE. Uporedo, Francuski institut je nastavio dobru praksu saradnje sa univerzitetima u Srbiji, posebno preko programa Erasmus+ i Horizon 2020. Dostupni podaci o obimu pomenute univerzitetske saradnje svedoče o tome da je 274 studenata diplomiralo od osnivanja Master 2 programa (2002) Management et politiques culturelles dans les Balkans (Univerzitet Umentonosti i Univerzitet Lion 2) i 265 studenata (od 2005) u okviru Master 2 Etudes européennes, spécialité Droit de la Construction européenne (Univerzitet u Loreni i Pravni fakultet Beograd).

Veliki uspeh u drugoj deceniji 21. veka, Francuski institut imao je sa projektom turneje filmova. Od 2012. godine organizovane su projekcije francuskih filmova u 36 gradova u Srbiji. Uporedo, u saradnji sa ACID (Udruženje za promociju nezavisnog filma u Francuskoj), doprinosilo se promociji autorskog filma, finansiralo se prevođenje filmova, plaćana su i autorska prava i pomagano je predstavljanje srpskog filma u Francuskoj. Jedan od vidljivih i uspešnih oblika stručne saradnje jesu organizovanje Francusko-srpskih filmskih susreta u okviru Festivala autorskog filma, kao i potpisivanje konvencije o saradnji između Francuskog nacionalnog centra za film i animiranu sliku i Filmskog centra Srbije.

Francuski institut pruža podršku za usavršavanje prevodilaca u vidu stipendija, kao i objavljivanje prevoda, kako francuskih autora na srpski jezik (program Danilo Kiš i konkursi Francuskog nacionalnog centra za knjigu), i obratan proces, koji podrazumeva i ustupanje autorskih prava i pristup fondovima koji finansiraju prevođenje. Od 2009. godine dodeljivana je i nagrada za najbolje prevode sa francuskog na srpski jezik (Nagrada Branko Jelić, Francuski institut u Srbiji, Udruženje književnih prevodilaca i Međunarodni centar za književne prevodioce u Sremskim Karlovcima). Jedna od posebno zapaženih manifestacija pored Dana Frankofonije, u martu mesecu, jeste i organizovanje Molijerovih dana, festivala frankofone književnosti u više gradova u Srbiji. Posebno je interesantno da se Francuski institut obrađa mladima – studentima francuskog jezika u Beogradu, Nišu, Novom Sadu i Kragujevcu, pri čemu se dodeljuje Gonkurova  nagrada studenata Srbije.

Uz brojne programe, gostovanja književnika, umetnika i naučnika, nastavu francuskog jezika, koja je u poslednjoj deceniji posebno prilagođena najmlađem uzrastu, Medijateka Francuskog instituta je bitan okvir delovanja Instituta. Medijateka ima fond od 19 hiljada dokumenata, koji su pretraživi i elektoronski, kao i digitalni fond. Ovo pokazuje da Francuski institut od početka novog milenijuma prati navike stanovništva, posebno mladih, korišćenje računara, interneta i novih tehnologija. Od vremena pandemije korona virusa (mart 2020. godine) digitalizacija i dostupnost sadržaja u elektronskom formatu postali su posebno prisutni u delovanju Francuskog instituta. Istovremeno, Francuski institut je i posrednik u raspisivanju konkursa i dodeljivanju stipendija za redovne, master i doktorske studije, usavršavanja, kao i za naučne projekte i/ili projekte za organizaciju civilnog društva. U cilju ostvarivanja misije jačanja veza između Francuske i Srbije, posebna pažnja posvećena je naučnim projektima u oblasti bilateralne saradnje u oblasti nauke i tehnološkog razvoja, koje finansiraju francusko Ministarstvo za spoljne poslove i Evropu i srpsko Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. Ovim je Francuski institut nastavio staru tradiciju povezivanja francuske i srpske naučne, umetničke i kulturne sredine, takođe je omogućio finansiranje kulturne razmene i mobilnosti umetnika, naučnika i mladih, što su preduslovi daljeg razvoja odnosa dve države.

Da je „kultura francuski zaštitni znak u Srbiji“, kako je to formulisao Žan-Luj Falkoni, aktuelni ambasador Francuske u Srbiji, potvrđeno je i na svečanosti povodom 70 godina rada Francuskog instituta u Srbiji. Osmišljena kao neformalni performans koji posebno komunicira sa mladima i građanima, na uglu Zmaj Jovine i Knez Mihailove, simbolizovala je francusko-srpsku saradnju u oblasti kulture. Pored podsećanja na ključne institucije i njihovu saradnju, akcenat je bio i na iskustvima mladih koji su uz posredovanje Francuskog instituta učili francuski jezik i (ili) započeli (i završili) svoje školovanje u Francuskoj, kao dobitnici stipendija vlade Francuske. Razvoj nastave francuskog jezika, akademska i naučna saradnja, izložbe i festivali filma, muzike i pozorišta, ostaće i u budućem periodu načini na koji će se graditi francusko-srpski odnosi, a u okviru kojih Francuski institut ima posebno mesto.