Francuski film u Srbiji danas

Autorka: dr Aleksandra Kolaković

Film je oblik umetnosti koji danas najbliže i najfrekventnije komuncira sa ljudima, kako unutar jednog naroda tako i na polju čitave planete, koja u uslovima sveopšte povezanosti postaje globalna publika. Kada se posmatra iz ugla politike, film, pored statusa umetničkog dela, predstavlja i instrument meke moći i kulturne politike, kojim zemlja u kojoj je film nastao utiče na širenje slike o sebi i šalje različite poruke. U tom smislu, doživljaj sedme umetnosti jedne zemlje u drugoj zemlji može da posluži kao lakmus papir njihovog odnosa i pokazatelj stepena njihove komunikacije i saradnje. Ovaj esej pokušaće da pruži analizu percepcije ostvarenja sedme umetnosti koja dolazi iz Francuske u Srbiju što je od značaja jer je tokom zvanične posete Emanuela Makrona Srbiji jula 2019. godine došlo i do potpisivanja ugovora koji imaju za cilj da osnaže francusko-srpsku saradnju u kontekstu filma i umetnosti, a u skladu su sa Strategijom koja podrazumeva i jačanje prisustva francuske kulture.

Ukoliko analiziramo navike modernog srpskog gledaoca, kao i njegove izbore iz polja filma poslednjih decenija, evidentna je dominacija američkog filma, konkretno holivudske produkcije, dok se velika pažnja posvećuje i kultu domaćeg filma, o čemu svedoči i nedavna rekordna gledanost filma „Toma“. Francuski film se u Srbiji posmatra kao deo veće sineastičke matrice poznate kao „Evropski film“ koja već decenijama stoji kao kvalitativni antipod modernom Holivudu i svemu što on predstavlja.

Ipak, početak odnosa Srba i francuskog filma bio je mnogo drugačiji. Štaviše, prvi film koji je stigao u Srbiju i čitav Balkan, bio je upravo francuski. U Beogradu, u kafani „Kod zlatnog krsta“, 6. juna 1896. godine, prikazivani su prvi filmovi čuvenih Francuza, braće Limijer, i to samo šest meseci nakon premijere u Parizu. Prvim projekcijama prisustvovali su i kralj Aleksandar Obrenović i njegova majka, kraljica Natalija, što svedoči o značaju koji se pridavao sedmoj umetnosti u to vreme. Jačanju filmskog odnosa Srba i Francuza doprineo je reditelj Andre Kir koji je u Beogradu snimao kadrove svojih filmova, pa je tako francuska publika mogla da vidi šetnju Kalemegdanom, tramvajsku stanicu na Terazijama kao i kraj smene radnika Fabrike duvana. Prvi bioskop u Beogradu otvoren je 1909. godine, baš u hotelu koji je nosio ime francuske prestonice „Pariz“.

Pitanje koje se nameće na ovom mestu glasi: Kako smo od tako „francuskih“ početaka filma u Srbiji, početkom 20. veka, stigli do stanja u kojem smo danas, kada se na francusku kinematografiju gleda kao na stecište visokog kvaliteta sedme umetnosti, ali bez onakve snage produkcije i uticaja kakva inače dolazi iz Sjedinjenih Američkih Država? Ukratko, odgovor leži u činjenici da bilateralni odnosi i kulturna povezanost mnogo češće kreiraju filmski život, nego što se to dešava obratno.

Prvi svetski rat devastirao je Evropu na mnogim poljima, pa i na polju filma. U Americi film postaje moćna industrija, takozvana „Radionica snova“, ali i instrument američke propagande. Zato će do srpskih bioskopa, kojih je u prvoj polovini 20. veka bilo preko 30, stizati sve češće američki filmovi, što je tendencija koju su dešavanja tokom Drugog svetskog rata samo pojačala. Francuska jeste u periodu Kraljevine SHS, kasnije Kraljevine Jugoslavije, imala snažan politički, ekonomski i kulturni uticaj, ali je njen uticaj nakon 1945. godine značajno opao. Borbu za „srca i umove“ Jugoslovena u Titovom dobu vodile su drugi, a kulturni uticaj Francuske postajao je sve manje prisutan. Učenje francuskog jezika zamenilo je učenje ruskog jezika, kasnije i engleskog čime se gubio i neposredni kontakt sa francuskom kulturom.

Odnos Jugoslovena prema francuskom filmu delio je sudbinu sveukupnog odnosa prema francuskoj kulturi. A čitav taj odnos bio je pak uslovljen položajem koji je francuska kinematografija zauzimala u okviru svetske. Tito, lider SFRJ, bio je poznat kao veliki filmofil, ali prevashodno sklon spektaklima sa Zapada. Zato će tokom njegove vladavine Evropski film dolaziti na Balkan na mala vrata. Kroz festivale, ređe bioskopske projekcije ali i kroz fenomen Crnog talasa, koji je svojom subverzivnošću bio kontrapunkt Titovom holivudskom ukusu.

Kako, dakle, danas izgleda slika francuskog filma u svesti prosečnog srpskog gledaoca? Pre svega, ako ostanemo u ovoj metafori, pravilnije bi bilo reći da se manje radi o „slici“ a više o „mozaiku“, nastalom pod uticajem nekoliko tradicija. Prvu i vremenski najdužu tradiciju čine filmovi koje bismo mogli nazvati predstavnicima popularnog francuskog filma – blokbastera, nastalih nakon Drugog svetskog rata. U pitanju su ostvarenja koja su uspevala da budu takmac američkoj i britanskoj kinematografiji i da iznedre popularna glumačka imena kao i pojedine franšize.

Kao najizrazitije predstavnike ove tradicije srpski gledalac najčešće prepoznaje komedije i akcije. Što se tiče komedije, prva asocijacija na francuski film je svakako serijal „Žandarm iz Sen Tropea“. Legendarni francuski komičar Luj de Fin stvorio je nezaboravni lik provincijskog žandarma Ludovika Krušoa, koji sebe smatra najboljim policajcem na svetu. Realnost je naravno potpuno drugačija ali žandarm Krušo ima „ludu“ sreću da bude okružen ljudima koji su nesposobniji čak i od njega. Ova plejada likova bila je toliko voljena da je originalni film, snimljen 1964. godine u režiji Žana Girola, doživeo čak pet nastavaka. Srpska publika, tradicionalno sklona komediji slapstika, kao i ismejavanju autoritartnih figura na filmu, prigrlila je ovu franšizu koja je reprizirana mnogo puta i tako obezbedila trajno mesto u našem kolektivnom sećanju.

Popularni „Žandarm“ utabao je put stereotipu dobronamernog ali zbrzanog i brbljivog Francuza, čija je ambicija uvek za korak veća od njegovih realnih mogućnosti. I to u toj meri da će srpska publika vrmemenom zavoleti i „Francuze koji to nisu“, to jest francuske likove sa malog i velikog ekrana koje su igrali pretežno Britanci, eksploatišući pomenuti stereotip. Najbolji primeri ove pojave su Inspektor Kluzo, nespretni ali preambiciozni inspektor iz serijala „Pink Panter“ koga je na platnu oživeo najbolji britanski komičar druge polovine 20. veka, Piter Selers, kao i Rene, konobar iz enormno popularnog sitkoma „Alo, Alo“, kojeg je takođe glumio Britanac, Gordon Kej, a ne Francuz.

Tradicija urnebesne francuske komedije sa karikiranim likovima biće nastavljena početkom devedesetih kada nam stiže, za to vreme najveći francuski blokbaster, „Posetioci“, sa Žanom Renoom i Kristijanom Klavijeom. Ova nadrealna komedija stiže u srpske bioskope 1993. godine i doživeće nekoliko nastavaka a samo dve godine kasnije gledali smo „Anđele čuvare“, film koji je Kristijana Klavijea ovoga puta ujedinio sa etabliranom zvezdom francuske scene, Žerarom Depardjeom. I ovaj put se radilo o nadrealnoj, urnebesnoj komediji što je samo potvrdilo naviku Srba da biraju francuski film očekujući da se dobro nasmeju.

Ipak, bila bi greška tvrditi da je komedija jedini element „mozaika francuskog filma“ kod Srba. Ovdašnja publika oduvek je imala pijeteta prema specifičnoj vrsti akcionih filmova koji su dolazili samo iz Francuske. Za razliku od američkih junaka (ali i antiheroja) koji su dolazili iz tradicije Divljeg Zapada, sveta mafije i gangstera, ili kasnije iz polja superherojskog (stripovskog) podžanra, tipični francuski akcioni junak dolazio je sa društvene margine. Jedan od najboljih predstavnika ovog žanra i nosi naziv „Marginalac“. Radi se o ostvarenju Žaka Direja iz 1983. godine sa legendarnim Žan-Polom Belmondom u glavnoj ulozi.

„Marginalac“ kao i „Profesionalac“ iz 1981. godine samo su nastavili posebnu tradiciju u čijem je osnivanju važnu ulogu odigrao upravo Belmondo. On je gledaocu predstavio jednog drugog Francuza koji jeste duhovit ali nije smešan, koji nije potpuno pozitivan ali ni negativan do kraja. I što je najvažnije, u svom srcu uvek ima mesta za barem jednu životnu, neostvarenu ljubav. Film koji sažima čitav ovaj podžanr, tipično francuskog, akcionog filma je svakako film „Do poslednjeg daha“, Žan-Lika Godara, po scenariju Fransoa Trifoa, iz 1960. godine. Upravo zahvaljujući ovoj trojici sineasta promenjen je, ili bolje reći, obogaćen je stereotip Francuza komičara na platnu. Isto onoliko koliko smo se smejali Luju de Finu i „žandarmima“, toliko smo patili i navijali za Belmondove antijunake, stalno na ivici zakona, uvek nadomak ljubavi ali nikada srećne.

O snazi ove tradicije govori status pop ikone koja se i danas vezuje za Belmonda. NJegovo prezime simbol je pariske boemije, romantike ali i življenja „do poslednjeg daha“. Mnogo je kafića i restorana u Srbiji koji se i danas zovu „Belmondo“ i to je prezime odavno preraslo nivo lične imenice i postalo „više od života“. Srbi su ostali uz Belmonda do samog kraja, tako da je i snimak svečane sahrane ovog glumca, 11. septembra 2021. godine u Parizu, danima bio jedan od najgledanijih klipova.

LJubav Srba prema zvezdama velikog platna činila je da mnogi francuski filmovi postanu popularni kod Srba upravo zbog njih. Velike francuske zvezde sedme umetnosti bile su dakle, ne samo ambasadori svojih filmova već i svoje domovine. Pored pomenutog Belmonda, tu svakako treba ubrojiti: Žerara Depardjea, Vinsenta Kasela, Žana Renoa, ali i znamenitu „lepoticu dana“, Ketrin Denev kao i legendarnu Brižit Bardo. Početkom novog milenijuma pojavio se jedan od najpopularnijih francuskih filmova, „Čudesna sudbina Amelije Pulen“, Žan-Pjera Žonea, sa mladom Odri Tatu u glavnoj ulozi.

Kraj 20. i početak 21. veka stvorio je poslednji element tradicije francuskog filma u Srbiji (i svetu) i to pod uticajem moderne tehnologije distribuiranja. Pojava kablovske televizije, masovna prodaja satelitskih antena, video-klubovi i nakon svega – brzi Internet i pojava striming platformi (Netfliks, Amazon, Hulu) promenili su potpuno način plasiranja filmskih sadržaja. Srpski gledalac više nije „osuđen“ na urednički izbor koji dolazi na samo tri kanala ili na bioskopski i festivalski repertoar. Svako ko ima pristup modernim tehnologijama ima mnogo veći izbor filmskih sadržaja što menja i politiku producenskih kuća koje prave ne samo „sadržaje masovne namene“, već i „umetničkije“ filmove, kao i one niskobudžetne (indi filmove), namenjene DVD prodaji ili striming platformama.

Ovakva promena načina distribucije a samim tim i stvarnja filmova, donela u Srbiju i nove žanrove koji možda nisu gledani i voljeni masovno ali definitivno imaju svoju publiku, o čemu govore kako posećene bioskopske projekcije, tako i redovni festivali. Zato moderni srpski gledalac zna i za francuske horor filmove, kakvi su „Visoka tenzija“ Aleksandra Aže ili najnovije „Titane“, Žulije Dukurneje, iako se ne radi o blokbasterima.

Posebnu vezu srpskog gledaoca sa francuskim filmom ostvaruje i posebna veza između stvaralaštva proslavljenog reditelja Emira Kusturice i Francuske. Kusturica je osvojio dve Zlatne palme u Kanu, za filmove „Otac na službenom putu“ i „Podzemlje“, dok je „Dom za vešanje“ dobio nagradu za najboljeg reditelja. Ovo su samo neke od nagrada koje su Kusturicu i Srbe približile Francuskoj, ali su istovremeno uticali na to da francuski film i filmski život uopšte, postanu bliži gledaocu iz Srbije.

Emir Kusturica, ali i brojni stvaraoci iz Srbije a posebno iz Francuske, često imaju kritički odnos ka svojevrsnom procesu „amerikanizacije evropskih filmova“. Ukratko, radi se o tendenciji da sve ono što se u Evropi pokaže komercijalnim, ubrzo biva „obrađeno i prilagođeno“ engleskom govornom području. Zato danas zvezde francuskog filma poput Depardjea, Kasela ili Renoa gledamo najčešće u američkim filmovima. Žan Dužardin osvojio je 2011. godine Oskara za najboljeg glumca, za film „Umetnik“, ali se radilo o američkom filmu. Ova kritika postavlja i pitanje: Da li moderni gledalac voli francuske motive same po sebi ili onda kada su predstavljeni u holivudskom „aranžmanu“?

Na ovo pitanje se može odgovoriti na više načina, ali u konačnom skoru možemo reći da francuska filmska baština ne treba da brine za status svog sineastičkog identita, nigde pa ni u Srbiji. Razlog toga je snaga njenog identiteta i njegova prepoznatljivost. Bez obzira da li ima rusko državljanstvo ili glumi na engleskom, Žerar Depardje će uvek biti francuski glumac. Nebitno je što gro produkcije aktuelne serije „Emili u Parizu“ dolazi iz Amerike, to će i dalje biti Pariz kakvog znamo.

Francuski film u 21. veku u svesti srpskog gledaoca ostaje ono što je oduvek bio: mlađi, alternativniji ali i zabavniji brat američkog filma, koji živi na svoj način, bez kompromisa i želje da se dopadne baš svima. Stalno prisutan na FEST-u, kao i na Festivalu francuskog filma u Beogradu, uz povremeni izlet u svet blokbastera, moderni francuski film obavezno je „jelo“ na filmskom meniju srpskog gledaoca, stvarajući nove i čuvajući stare veze dve kulture.