Franačka država i obnova Zapadnog rimskog carstva

Autor: prof. dr Boris Stojkovski

Franci su zapadnogermanska skupina plemena  koja se prvi put pominje u III veku i koji su se delili na sledeće tri velike grupe:

1. Batavci-Salijski Franci, oko Kelna
2. Ripuarijski (Rinski) Franci, na obalama Rajne
3. Hati (Donja Saksonija)

Salijski Franci su od 357. godine federati Rima, potonji car Julijan (u to vreme još uvek nije bio avgust) ih je naselio između Meze i Šelde. Na njihovom čelu bio je neki Harijeton koji se izgleda nalazio u rimskoj vojsci i uzeo učešće u pohodima na nepokorena germanska plemena. Notitia Dignitatum spominju tokom petog veka plemena u službi Rimskog carstva, Salijski Franci po ovom dokumentu bili su u to doba razmešteni u Galiji i Hispaniji. Kako svedoči jedan od najvažnijih ranosrednjovekovnih izvora, Grgur Turski 450. godine franački vođa  Hlodion poharao je grad Aras. Franci su došli u sukob sa rimskim zapovednikom Galije po imenu Aecije, i to je rimska vojska izvršila upad na venčanje jednog franačkog vojskovođe. Ali situacija se ipak izgladila, pa su Franci bili deo trupa u vojsci protiv Atile.

Iz ovog je vremena i opis Franaka koji je ostavio Sidonije Apolinar u delo Panegirik caru Majorijanu. Evo kako ih je on zapazio:

Kosu na potiljku šišaju kratko, dok na ostatku glave puštaju kosu i češljaju je unapred. Lica su brijali i nosili samo raščešljane brkove. Nosili su usku odeću koja im je dopitrala do kolena i koju su povezivali oko struka pojasevima. Glavno oružje im je bila sekira korišćena za bacanje (kasnije poznata kao franciska) nakon čega bi se trkom ustremili na neprijatelja napadajući kopljem i štitom. Odmalena su negovali ratobornost.

Polulegendarni Meroveh/Merovej osnivač je dinastije koja se naziva Merovinzi i čiji je najistaknutiji vladar bio Hlodoveh. NJegov otac Hilderik, bio je paganski vladar koji je poštovao Svetu Genovevu, zaštitnicu Pariza, grada koji je opsedao mnogo puta. Hlodoveh (481-511) je prvi franački hrišćanski kralj u čije vreme se i desio veliki uspon Merovinga i njihove države.

Hlodoveh je vodio niz ratova, a 486. godine desila se značajna bitka kod Soasona i pobeda nad rimskim upraviteljem Sijagrijem, kada je osvojena područja severno od Loare, a posle ove bitke i Sijagrijeve smrti više nema rimske uprave u Galiji. Hlodoveh je potom 496. godine pobedio Alemane kod Tolbijaka, a  507. godine doigrala se još jedna velika bitka u njegovoj karijeri, to je bitka kod Vujea, čiji je rezultat bila franačka pobeda nad Vizigotima. Ovaj vladar je 510. godine postao ujedinitelj Salijskih i Ripuarskih Franaka, ali je najvažniji jer je nakon bitke kod Tolbijaka primio hrišćanstvo. NJegova žena burgundska princeza Klotilda je moguće izvršila uticaj na njega, a pokrstio ga je u Remsu episkop Remigije, docnije proglašen za sveca. Kako je Hlodoveh jedini germanski vladar koji je primio hrišćanstvo iz Rima, u pravovernom vidu, dok su ostali bili arijanci, govorilo se često u kasnijim vekovima da je Francuska prvovrođena ćerka Majke Crkve!

Za Hlodovehovo doba, ali i kasnije vladare, karakterističan je Salijski zakon, franački građanski zakonik iz vremena Hlodoveha, koji je u početku imao 65 članova, kasnije za Hlodovehovih naslednika broj članova zakona je narastao na 100, a od vremena Karla Velikog standardizovan je na 70 članova. Rimsko pravo uticalo je na kazne, ali u ostalom je franačko običajno pravo. Agnatsko nasleđivanje, odnosno nasledstvo po muškim srodnicima, u kom su žene isključene iz nasleđa predstavlja najdalekosežniji segment salijskog zakonika. Primenjeno je kad su izumrli Kapeti 1316, odnosno 1327. godine, a pitanje nasleđa, te njegovo tumačenje agnatskim odredbama bilo je i jedan od uzroka Stogodišnjeg rata. Odredba gde se navodi da mogu delimično da nasleđuju potomci ženskog člana porodice je polusalijska verzija i ona je primenjivana povremeno. Salijski zakonik uticao je sve do novog veka, pitanje nasleđa Marije Terezije je bilo recimo tumačeno polusalijskim odredbama, a novovekovnih italijanskih kraljeva salijskim.

Evo nekoliko članova zakona, koji ilustruju društvenu nejednakost, ali i plemenske običaje franačkog prava i njihovog onovremenog društva u celini.

VI O krađi pasa

1. Ako neko ukrade ili ubije lovačkog psa predvodnika, presudiće se da plati 600 dinara, što iznosi 15 solida.
2. Ako neko ukrade ili ubije pastirskog psa, presudiće se da pored naknade štete i kamate, plati 120 dinara, što iznosi 3 solida.

XX O ubistvu dece

1. Ako neko ubije dečaka, mlađeg od deset godina ili do napunjene desete, i to mu bude dokazano, presudiće se da plati 24.000 dinara, što iznosi 600 solida.
2. Ako neko ubije dečaka koji još nosi dugu kosu, presudiće se da plati 600 solida.
3. Ako neko zlostavi slobodnu i trudnu ženu, pa ona umre, presudiće se da plati 28.000 dinara, što iznosi 700 solida.
4. Ako neko ubije dete u majčinoj utrobi, ili pre nego što dobije ime, i to mu bude dokazano, presudiće se da plati 4.000 dinara, što iznosi 100 solida.
5. Ako neko ubije slobodnu ženu koja može da rađa, presudiće se da plati 24.000 dinara, što iznosi 600 solida.
6. Ako je ubije pošto više ne može da rađa, presudiće se da plati 8.000 dinara, što iznosi 200 solida.

Hlodovehovi naslednici nisu bili toliko jaki. (H)Lotar I ujedinio je poslednji put merovinšku državu 558. godine, ali 561-613. godine postojala su tri franačka kraljevstva: Austrazija, Neustrija i Burgundija, i to je doba podela i sukoba među plemenima i kraljevinama. (H)Lotar II (613-629) je potom nanovo ujedinio državu, ojačalo je i plemstvo a njegov Dagobert I (629-639) bio je i podržan od vizantijskog cara Iraklija (610-641), dobivši titulu konzula, i bio je uistinu poslednji veliki Meroving. Sklopio je savez sa Langobardima i vodio ratove protiv slovenskog kneza Sama. Nakon njega je tzv. doba lenjih kraljeva kada upravnici dvorova – majordomi preuzimaju faktičku vlast. Pipin Mlađi je bio prvi majordom, ali vreme kada Franačka dugo nije imala kralja bila je prilika da se istakne majordom Karlo Martel. Kako su u ovo vreme Arapi iz Španije ugrožavali i Franačku, Karlo im se morao suprotstaviti i rezultat toga je sukob, poznat u istoriografiji kao bitka kod Poatjea 732. godine. Iako po obimu malog značaja, zahvaljujući velikim reformama koje je Karlo Martel sproveo stekla je gotovo legendaran status. Direktna posledica ove bitke je rađanje feudalnog društva, davanje poseda beneficijuma u zamenu za vazalni odnos prema vladaru, kao i državni sabori (uslovno rečeno), odnosno martovska i majska polja.

Franački majordom Pipin Mali zbacio je poslednjeg merovinškog kralja Hilderika III 751. godine, i postao prvi franački karolinški kralj, sa kim je osnovana i nova dinastija Karoling. Jedan od njegovih glavnih zadataka bilo je poboljšanje odnosa sa crkvom, te je on imao sporazum sa papom Zaharijem, ali i njegovim naslednikom Stefanom II i u Pipinovo vreme pada i početak papske države, a doneta je i obaveza primene benediktinskog pravila u manastirima, dok je sam Pipin insistirao na rešavanju pitanja imovine crkve. Pipinovu vladavinu pratilo je franačko osvajanje Ravenskog egzarhata, Narbone, Septimanije, a u periodu 760-768. ratovi u Akvitaniji su vođeni.

Pipin Mali je umro 768. godine, nasledili su ga u periodu 768-771. godine sinovi Karlo i Karloman, i to je bilo doba nesloge među braćom. Ali, Karloman je umro 771. godine, a Karlo, koji je u međuvremenu postao i zet poslednjeg langobardskog kralja Deziderija, ostao je jedini franački kralj. Od samog početka vladavina mu je bila obeležena ratnim zbivanjima. Dugi rat sa Langobardima 774. godine bio je prvi među njima, kao i ustanak vojvode Tasila u Bavarskoj koji se kasnije pokorio Karlu. Karlova prva poseta Rimu u vreme borbe sa Langobardima predstavlja početak njegove tesne saradnje sa papstvom. Često se kaže da je u doba Karla Velikog samo jedna godina bila bez rata. Uistinu i deluje tako, jer je već 772. godine vođen prvi pohod na Saksoniju, a zatim i saksonski protivnapad 774. godine i konačno novi napad Karla Velikog, no ni time se rat sa njima nije završio. Usledio je zatim 778. godine novi rat sa Saksoncima, i tek kada su 785. godine Saksonci pretrpeli poraz kod Verdena, njihov vođa Vidukind se pokrstio, a Saksonija pokorena.

Pokoravanje slovenskog plemena Bodrića bio je sledeći veliki pohod Karla Velikog. Zatim se okrenuo zapadnoj politici. U borbi protiv arapskih vladara Karlo je doživeo 778. godine poraz kod Saragose, a u povratku su sledili Roncevalski klanci i baskijska zaseda, kada je poginuo franački vojskovođa Rolan, po kome je spevan i Ep o Rolandu. Nakon još ratova sa arapskim predvodnicima Pirinejskog polusotrva formirana je i pogranična oblast španska marka sa sedištem u Barseloni.

Na istoku je prvo usledilo 788. godine osvajanje Istre, i to su bili i prvi dodiri sa Vizantijom koja je upravljala Istrom i Dalmacijom. Rat protiv Avara Karlo je vodio nakon 795. godine, uništio je njihov kaganat i na toj granici je nastala Panonska marka. Kao spomen na doba franačke vlasti ostali su toponimi na našem tlu Fruška gora, Kovilj, Vilovo, a i slovenska reč kralj izvedena je iz Karlovog imena.

Uspostavljene su veze između Karla Velikog i absidskog halife Haruna al-Rašida, u potrazi za saveznicima protiv Vizantije i španskih Umajada. Razmenjena su i poslanstva, prvi kontakti su uspostavljeni 797. godine, a jedno od najznačajnijih poslanstava je stiglo u Ahen 23. jula 800. godine, kada su došli poslanici jerusalimskog patrijarha. Harun je podsticao Karla da gradi manastire na Svetoj zemlji. Karlo Veliki je na poklon od halife dobio jednu skupocenu klepsidru koja je vreme pokazivala raznobojnim padajućim kamenčićima, kao i jednog slona. Slon je stigao u Liguriju 801, a u Ahen naredne, 802, godine. Učestvovao je u pohodima na Saksonce, a uginuo je 810. godine iznenada, dok se Karlo Veliki spremao na pohod protiv danskog kralja Gotfrida. Slonovo ime je bilo Abul-Abaz i od njegovih kljova su načinjene šahovske figure od kojih neke navodno i danas postoje.

Karlo Veliki je imao žive odnose sa Rimom, prožete uzajamnim interesima. Karlo je žudeo da se dokopa carske krune, a papa Lav III je bio suočen sa teškim optužbama za nemoralan život, vanbračnu decu i simoniju. Papi je trebala i pomoć Karla protiv žestoke opozicije u Rimu, i uz Karlovu pomoć je i utvrđena papina nevinost po svim optužbama. Potom se 23. decembra 800. godine papa svečano zakleo da je nevin, Karlu doneti ključevi Svetog Groba i Jerusalima, i sve je bilo gotovo da Karlo Veliki postane car. Na Božić 800. godine papa iznenadno krunisao Karla koji se molio na misi, zapravo, ovo je sve plod ranijeg dogovora. Krunisanje je uticalo na odnose sa Vizantijom, koja dugo nije priznavala Karla i tek je Ahenski ugovor (812) razrešio njihove međusobne odnose. Karlo Veliki je bio i gospodar kraljeva Škotske i mešao se u engleske prilike, pruživši podršku kralju Nortambrije, a vodio je i pohod na Dansku. Smrt je ovog velikgo vladara zatekla 814. godine.

Evo kako ga je opisao njegov hroničar Ajnhard:

Odevao se domaćom, franačkom nošnjom. Na telo bi obukao lanenu košulju i lanene gaće, a zatim ogrtač optočen svilom i pantalone; potkolenice bi uvijao povojima, a na noge obuvao cipele; zimi bi leđa i prsa štitio prslukom od kože vidre i samura. Na sebi bi imao zelen plašt, a o pasu uvek mač, kojem su drška i remen bili od zlata i srebra. Katkad je imao i mač sa dragim kamenjem, ali samo kod vanrednih svečanosti, ili kad bi došli poslanici stranih naroda. U svečanim prilikama bi išao u zlatom protkanom odelu i u cipelama s dragim kamenjem; plašt bi spajala zlatna kopča, krasila bi ga takođe kruna od zlata i dragog kamenja; drugih dana bi se njegovo odelo malo razlikovalo od običnog ili pučkog.

Karlova unutrašnja politika je takođe bila raznorodna. Uređenje carstva u vreme Karla Velikog predviđalo je grofovije i pogranične oblasti markgrofovije kao niže administrativne jedinice, dok su se državni službenici nazivali missi dominici. Karlo je 794. godine održao Frankfurtski sabor i doneo Libri Carolini kojima je odgovorio na Sedmi vaseljenski sabor, zamerajući što na isti nije bio pozvan.

Kulturni preporod zapustelog zapada verovatno je i najvažniji segment vladavine Karla Velikog. Karolinška renesansa, kako se često naziva njegova vladavina bio je period kada su na njegovom dvoru u Ahenu stvarala velika imena srednjovekovne istoriografije, teologije i uopšte pismenosti Ajnhard, Alkuin, Pavle Đakon i drugi. Karolinška minuskula je pismo koje se tada koristilo i u Karlovoj epohi važan je i pokušaj opismenjavanja stanovništva, pa i žena. Renesansu su doživela i dela rimske književnosti, pa je na Ajnharda, biografa Karla Velikog najviše uticao recimo Svetonije i njegova biografija Oktavijana Avgusta.

Ahenska katedrala je obnovljena i postala je velelepna, a za Karla Velikog došlo je i do osnivanja manastira (poput manastira Lorš), što je pratilo jačanje benediktinaca. Feudalno društvo i njegove osnovne karakteristike, kao što su vazali, njihovi seniori, zatim zakletva vernosti-homagijum, kao i prekarije vode poreklo upravo iz karolinške epohe.

Karlovi naslednici nisu mu bili dorasli. Ludvig Pobožni ga je nasledio, ali je bio slabiji vladar od oca.  NJegovi naslednici vodili su sa ocem i rat za presto 833-834. godine. Ludvig Pobožni bio je vladar i njegova vladavina je bila svojevrsna duhovna i moralna obnova carstva koja se azivala Renovatio regni Francorum. Vodio je međutim i brojne ratove sa Saksoncima, Dancima i Slovenima. U tim sukobima 822. godine slovenski knez LJudevit posavski beži Srbima, o čemu svedoče franački anali i to je prvi pomen Srba. Građanski ratovi oko prestola vođeni su među njegovim naslednicima među kojima su se izdvojila trojica: Lotar, Ludvig Nemački, Karlo Ćelavi

Ludvig i Karlo su sukob rešili pomirenjem, kada je nastala i Strazburška zakletva 842. godine, koju je zabeležio franački istoričar Nithard. Ovo je značajan spomenik starogermanskog i staroromanskog (starofrancuskog) jezika, jer su se Karlo i Ludvig zakleli tako da bi ih razumeli vojnici onog drugog. Evo kako ta zakletva o međusobnom miru i savezu protiv trećeg brata Lotara glasi u originalima:

Pro Deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di en avant, in quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai eo, cist meon fradre Karlo, et in aiudha, et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dift, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit.

In Godes minna ind in thes christianes folches ind unser bedhero gealtnissi, fon thesemo dage frammordes, so fram so mir Got geuuizci indi mahd furgibit, so hald ih tesan minan bruodher, soso man mit rehtu sinan bruodher scal, in thiu, thaz er mig sosoma duo ; indi mit Ludheren in nohheiniu thing ne gegango, zhe minan uuillon imo ce scadhen uuerhen.

Verdenski ugovor 843. godine podelio je carstvo na tri dela. Ludvig Nemački je dobio Istočnu Franačku, Karlo Zapadnu, a Lotar pojas od Severnog mora sa Italijom, a oblast je ponela naziv Lotaringija. Nasleđe Karolinga je bila njihova vlast do 911. u Nemačkoj, odnosno do 987. u Francuskoj. Normanska najezda, naseljavanje Mađara, ali i jačanje aristokratije u samim ostacima Karlovog carstva obeležili su epohu nakon propasti nekada moćne imperije i naslednice zapadnog dela Rimskog carstva.