Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar i filozof
Kada se povede reč o Adolfu Hitleru i obliku vlasti koji je iznedrio, a koji politička teorija označava kao „Firer-princip“, kao i političkom poretku koji je stvorio i predvodio, najčešće istraživači ne zalaze dovoljno duboko u istorijske korene, koji su na neki način od samog Hitlera i napravili politički proizvod kao sliku svoje istorijske nužnosti. Naime, germanska politička istorija je kako duga, tako i svojom unutrašnjom dinamikom predodređena da bude autoritavna. Podsetićemo se u najkraćem ključnih momenata germanskog političkog bivstvovanja, kako bi smo na što realniji način mogli shvatiti samu prirodu Hitlerove vladavine.
Dakle, smatra se da je proces formiranja germanskog naroda počeo oko 750. godine, te da je svoje zaokruženje dostigao oko 1000. godine. Naredna četiri veka, Germani uglavnom koriste za osvajanje okolnih teritorija. Obično se germansko političko bivstvovanje deli na periode tri carstva, tj. Rajha. Prvo germansko carstvo trajalo je od 800. do 1806. godine, dakle, čitav jedan milenijum. Drugo carstvo nastaje stvaranjem moderne nemačke države 1871. godine i traje do sloma i poraza u Velikom ratu 1918. godine. Trećim germanskim carstvom (Rajhom), smatra se politički projekat sa Hitlerom.
Prvo germansko carstvo sa svojim hiljadugodišnjim trajanjem možda je i najznačajnije uticalo na formiranje političkog bića nemačke nacije. Ono počinje krunisanjem Karla Velikog 800. godine i sebe određuje kao Sveto rimsko carstvo germanske nacije. Već 842. godine carstvo se deli na zapadno stranačko, od kojeg nastaje Francuska i istočno stranačko, od koje nastaje Germanija. Naredni vekovi, kako rekosmo, uglavnom protiču u osvajanju okolnih teritorija. 15. i 16. vek karakterišu visoki papski nameti i porezi, koji kod velikog dela Germana stvaraju nezadovoljstvo i potrebu za otporom. Luterova reformacija unosi prvu ozbiljnu podelu u germansku naciju toga doba. Počinju unutrašnja trvenja i sukobi. Dvogodišnja seljačka pobuna (1524–1525), poznata kao „Seljački rat“, odnosi oko 100.000 života. Sukobi svetovne sa crkvenim vlastima, kao i međukonfesionalni sukobi, u velikoj meri utiču na slabljenje germanske kako vojne, tako i ekonomske moći. Tridesetogodišnji rat katolika i protestanata (1618–1648) desetkuje naciju, podnoseći oko 10.000.000 života. Germanski politički prostor karakteriše formiranje mnoštva sitnih i uglavnom slabih kneževina, uglavnom međusobno suprostavljenih.
Princip slobode i ideja liberalne demokratije, koju su osmislili Englezi, a koju je na najkrvaviji način promovisala Francuska revolucija, našli su uporište u određenim nemačkim krugovima. Međutim, unutar sebe duboko podeljeno, germansko političko biće, nije imalo kapaciteta da sebe ustroji na principu slobode. Skoro dva veka od kraja Prvog carstva, Nemci su protraćili u međusobnim trvenjima.
Krucijalna prekretnica u procesu formiranja nemačkog političkog bića događa se 1871. godine, kada se na principu modernog koncepta nacije stvara i moderna Nemačka nacionalna država. Ova godina se uzima i kao odrednica za formiranje Drugog germanskog carstva. Ključnu ulogu u formiranju Drugog germanskog carstva (Rajha) imao je „gvozdeni kancelar“ Oto fon Bizmark. Kao vešt političar i malipulator, Bizmark zemlju uređuje na principima strogog poštovanja zakona, birokratske profesionalnosti i nepotkupljivosti, jača privredu i industriju, te veoma brzo omogućuje Nemačkoj da već početkom XX veka postane druga ekonomska sila sveta, odmah posle SAD. Brzina ekonomskog rasta uvećava i potrebe za resursima, tako da Nemačka u XX veku kreće sa ekspanzionističkom politikom prema Africi, Bliskom i Dalekom istoku. Ekspanzijalistička politika Nemačke ideološki se pravda probuđenim idejama o Svetom rimskom carstvu i legitimnoj potrebi germanske nacije da vlada svetom. Širenjem vlastitog interesa po svetu Nemačka sve više zadire u interese i zone od uticaja drugih velikih sila, te svet ulazi u prvi veliki globalni sukob, do tada nezabeležen u istoriji. Iz Velikog rata Nemačka izlazi kao poražena, devastirana i ponižena država.
Vajmarska republika, kao eksperiment sila pobednica da se Nemačkoj „nametne“ demokratija, nije urodila plodom. Poniženje koje je Nemačka doživela Versajskim ugovorom, te visoke ratne reparacije koje su nametnute od sila pobednica, samo su pojačale frustracije kod Nemaca. Nemački politički krugovi sve manje zagovaraju koncept vođstva države od strane društvenih elita, a sve više koncept „čoveka iz naroda“, kao optimalne mere za vođstvo. Permanentna društvena tektonika 1933. godine i formalno stavlja tačku na Vajmarsku republiku i na veliku političku pozornicu dovodi novog vođu nacije, Adolfa Hitlera.
FIRER-PRINCIP
Načelo vođe bilo je osnova svih fašističkih pokreta i sistema, nastalih posle Velikog rata. Primer Adolfa Hitlera nesumnjivo je istorijski najznačajniji za našu temu. U ovom odeljku osvrnu ćemo se na „politički inženjering“ koji je stvorio „Firer-princip“ kao oblik vladavine, te napraviti i poređenje sa boljševičkim, staljinovim modelom vlasti, kao drugim oblikom totalitarne vladavine u XX veku.
Može se reći da „Firer-princip“ u Nemačkoj biva ozvaničen 01.08.1934. godine kada Hitler pored kancelarsih, preuzima i nadležnosti još uvek živog predsednika Hindenburga, te sebi dodeljuje službenu titulu „vođa i kancelar Rajha“.
Međutim, politički „projekat“ sa Hitlerom otpočinje mnogo ranije. Danas je poznato da Hitler još dvadesetih godina od strane obaveštajne službe biva ubačen u krugove nacionalista. No, njegove ambicije, pokazaće se, nadrastale su namenjenu mu ulogu. Izlaskom iz zatvora, sa oreolom „žrtve“ i „nacionalnog heroja“, Hitler postaje veoma zanimljiva politička figura, i kako bi se to danas reklo „marketinški materijal“ za konzervativne krugove, kao i za predstavnike krupnog kapitala željnog nove ekspanzije.
Stavši na čelo Nacističke partije, Hitler započinje proces uspostavljanja lične vlasti, do tada još neviđen u novom dobu. Uspostavlja vertikalni princip uređenja, kako u samoj partiji, tako po usvajanju vlasti i u državi. Osnovni princip na kojem funkcionišu odnosi, kako u partiji, tako i u državi, je odanost i poslušnost vođi. Kako bi moć vođe rasla, tako bi rasla i potreba da se eliminišu potencijalni rivali, konkurenti i opozicija. Ustavno-pravni poredak biva suspendovan i na scenu stupa samovolja pojedinca. Skupština se ne sastaje. Vođa vlada putem uredbi, koje opet na terenu u praksu sprovode opunomoćenici, takođe imenovani od strane vođe. Ruši se svaki sistem i poredak, tako da ni najbliži saradnici vođe nikad nisu sigurni u „vođinu milost“. Ustavopisci i pravnici su prinuđeni da u stopu prate moć vođe, te da zakonodavstvo prilagođavaju njegovim prohtevima. I na taj način pisani, zakoni su bili samo forma i „mrtvo slovo“ na papiru.
U procesu izgradnje kulta vođe, jednu od najvažnijih uloga imala je strogo kontrolisana propaganda, koja je nesebično i agresivno radila u njegovu korist. Zadatak propagande je bio da stvori kolektivno stanje svesti, u kojem se u ispravnost vođinih odluka nije sumnjalo. One su morale da se izvršavaju.
Još jedna od ključnih karakteristika svih fašističkih pokreta, pa i Hitlerovog, bilo je organizovanje partijskih paramilicija, tzv. „borbenih grupa“. NJihov zadatak je bio s jedne strane osvajanje vlasti, kao i sejanje straha i terora među neposlušnim građanstvom. Ovakvom metodologijom Hitler uspostavlja jedan od najviših i najnekontrolisanijih oblika lične vlasti, posle čega njegova kako politička, tako i životna sudbina nije mogla da dovede do drugačijeg kraja nego što ga je zadesio.
Značajno je i napomenuti da u „moru“ političkih narativa imamo česta izjednačavanja fašističkog sa autoritavnim i vojnim režimima. Zato ćemo se nakratko osvrnuti i na tu problematiku i pokušati da je „iznijansiramo“. Naime, u Evropi je između dva svetska rata bilo prisutno više vrsta neparlamentarnih režima. Autoritavne režime su činili: Smetana u Litvaniji, Pats u Estoniji i Hindenburg u Nemačkoj. Vojne diktature su predvodili: Horti u Mađarskoj, Franko u Španiji, Piludski u Poljskoj, Ataturk u Turskoj, Metaksas u Grčkoj i Antonesku u Rumuniji. Oblik monarhodiktature predstavljali su Karol u Rumuniji i Aleksandar u Jugoslaviji.
Autoritarni režimi su se uglavnom oslanjali na podršku konzervativnih stubova sistema (vojska, crkva, plemstvo, krupni kapital), dok su fašistički režimi uspostavljeni putem borbenih grupa i predvodili su ih uglavnom predstavnici sitnog građanstva tj. niži slojevi.
Pobrojaćemo ovom prilikom i fašističke pokrete koji su delovali u Evropi posle Prvog svetskog rata, a koji su u velikoj meri delovali po organizacionim principima nemačkih nacista. To su: hrvatske ustaše, mađarski strelasti krstovi, belgijski reksisti, austrofašisti. Dakle, vertikalna organizacija sa vođom na vrhu i borbene grupe bili su i njihov zaštitni znak.
Na samom kraju, osvrnućemo se na suštinsku razliku Firer-principa i staljinizma. Naime, dok nacistički model podrazumeva vladavinu partijom i državom po vertikali, staljinizam je model u kome partija služi kao moćna infrastruktura za lakše upravljanje državom.
I da zaključimo: istorijsko oblikovanje nemačkog političkog bića u najvećoj meri je to biće odredilo kao autoritarno. Celokupnost germanske političke istorije odiše konzervativizmom. Nije slučajnost što su i momenti istorijskih uzleta, kao onaj sa Bizmarkom, morali biti vođeni čvrstom rukom „gvozdenog kancelara“. Tako ni pojava Hitlera nije slučajnost, već više sled nužnosti Nemačke istorije. Uostalom, ni liberalno-demokratski model koji je danas na snazi u SR Nemačkoj nije stvoren „iznutra“, već je nametnuto rešenje sila pobednica u Drugom svetskom ratu.
Ostavi komentar