EMANUIL KOZAČINSKI – RODONAČELNIK ŠKOLSKOG TEATRA U SRBA

EMANUIL KOZAČINSKI – RODONAČELNIK ŠKOLSKOG TEATRA U SRBA

Autor: Jovanka Simić, novinar

JUNA ove godine navršiće se 285 leta otkako je u Sremskim Karlovcima odigrana pozorišna predstava “Traedokomedija” u režiji i po tekstu Rusa Emanuela Kozačinskog koji je na poziv mitropolita Vićentija Jovanovića došao među Srbe u Ugarskoj da unapredi njihovo obrazovanje.

“Traedokomedija” je bila školska drama i ujedno prva „novomoderna“ pozorišna predstava u Srba. Sa Kozačinskim, njegovom dramom i sa đacima Slavensko-latinskih škola, u Sremskim Karlovcima, 1734. godine, započela je era novije dramske književnosti i teatra među Srbima u krajevima severno od Save i Dunava.

Emanuil Kozačinski (Jampilj, Ukrajina, 1699 — Sluck, Belorusija, 1755) izdanak je plemićke porodice – otac Aleksandar bio je iz Kozačine, sela u ternopiljskoj oblasti. Studije filozofije Emanuil je pohađao do 1720. u Moskovskoj slavensko-grčko-latinskoj akademiji, a zatim školovanje nastavio u Kijevskoj duhovnoj akademiji (1720—1733).

Na njega je veliki uticaj imao rektor škole arhimandrit Amvrosije Dubnovič. Tokom školovanja u Moskvi upoznao je Rafaila Zaborovskog, docnijeg kijevskog mitropolita s kojim je dugo održavao prijateljske veze.

Uporedo je posećivao slovenske zemlje i Nemačku u želji da uči jezike i obogaćuje svoje obrazovanje. Prema nekim izvorima bio je đak i Teofana Prokopoviča u Sankt Peterburgu. Prokopovič, istaknuti pedagog i dramski pisac bio je Kozačinskom uzor u školstvu i u oblastima književne i pozorišne delatnosti i jezika.

Pred kraj školovanja u Kijevu (1731/32. godine) Kozačinski je predavao nižim razredima u tamošnjoj Akademiji. Na poziv beogradsko-karlovačkog mitropolita Vićentija Jovanovića, po preporuci Teofana Prokopoviča i uz blagoslov kijevskog mitropolita Rafaila Zaborovskog, sredinom oktobra 1733. godine sa grupom ruskih učitelja došao je u Sremske Karlovce.

Oni su doneli ruske knjige u Karlovce i započeli svoju prosvetiteljsku misiju. Maksim Suvorov otvara Slavjansku školu, a Emanuil Kozačinski Latinsku školu. Ove škole se smatraju prekretnicama i počecima razvoja modernog školstva kod Srba.

U tim školama omiljena obaveza đaka i nastavnika bio je  školski teatar predvođen Kozačinskim. Nastavnici su iskazivali svoje literarne, rediteljske, scenografske, kostimografske, rekviziterske i druge teatarske sposobnosti, a đaci su učili latinski, nemački i svoj maternji, kao i istoriju. Sticali su iskustva u pesništvu, pripremali se za svetovne i duhovne službe.

Školska drama i pozorište bili su oblik i izraz duhovnosti: tragedija, komedija(tragikomedija), drama, balet, opera, hor, narodna muzika, književnost koja se kazuje… Već u to vreme u karlovačko učilište dolazili su srpski đaci iz svih krajeva.

Kozačinski je počeo kao nastavnik  slavensko-latinskih škola (Collegium slavono-latino carloviciense). Predavao je karlovačkim đacima, a obilazio je i škole u Beogradu, Vukovaru, Dalju, Požarevcu, Majdanpeku… Pod njegovim uticajem srpske škole zasnovane su na prosvetiteljskom školskom sistemu ruskog cara Petra Velikog.

Ubrzo po dolasku među Srbe, Kozačinski je napisao i režirao pozorišnu predstavu „Traedokomedija“ o smrti cara Uroša Petog Nejakog. Rađena je po uzoru na baroknu školsku dramu, a po svedočenju Jovana Rajića izvedena je 15. juna 1734. godine. Izveo ju je Kozačinski sa svojim đacima i to u okviru završnog ispita.

U prvih sedam, od ukupno trinaest dramskih slika  prikazan je uspon i vrhunac moći srpske srednjevekovne države, od Nemanjića do cara Dušana, kao i razlozi koji su doveli do njene propasti u vreme cara Uroša Petog.

 U preostalih šest slika autor pažnju usredsređuje na pohvalu mudrosti, učenosti i moralne ispravnosti. Ističe i  izuzetan značaj tadašnjih poglavara srpske crkve u Kesariji na prosvećivanju naroda. Drama se završava predstavljanjem svih šest Karlovačkih škola (Analogije, Infime, Gramatike, Sintaksise, Poezisa i Retorike) i himnom u slavu njihovog osnivača Vikentija Jovanovića.

„Traedokomedija“ je nastavila da živi i stekla je popriličnu popularnost. Sačuvana je zahvaljujući prepisu arhimandrita, pedagoga i istoričara Jovana Rajića (1726 – 1801) koji se kao đak pojavio u toj predstavi Kozačinskog.

Početkom 19. veka izvođena je u Novom Sadu i Velikom Bečkereku (današnji Zrenjanin) prema Rajićevom prepisu i pod naslovom „Tragedija sirječ pečalnaja povest o smerti poslednjago cara serbskago Uroša Pjatago i padeniju serbskoga carstva“ (Budim, 1798). Školske predstave početkom 19. veka zamenila su amatersko-teatarska izvođenja u kojima su umesto đaka igrali odrasli glumci.

Kozačinski se 1735. godine prihvatio i dužnosti prefekta, a 12. oktobra 1736. godine postavljen je za rektora slaveno-latinskih škola u Karlovačkoj mitropoliji i za arhijerejskog propovednika. Ispostavilo se da je postavljanje svetovnog lica na ovaj položaj dovelo do raznih sporenja, te je mitropolit Vićentije Jovanović rešio da ga rukopoloži za sveštenika.

Na poziv vladike Simeona Filipovića početkom 1737. godine, Kozačinski je otputovao u Severin kod Bjelovara. Sve se odvijalo brzo – 24. februara proizveden je u đakona, a 3. marta rukopoložen za sveštenika. Pogođen neprilikama koje je imao posle smrti mitropolita Jovanovića, početkom novembra 1737. otišao je u Beč. Docnije je neko vreme predavao u školi Visariona Pavlovića u Petrovaradinskom šancu (stari naziv za Novi Sad).

Po povratku u Kijev, avgusta 1738. podneo je pismenu molbu mitropolitu Zaborovskom za postriženje. Molba mu je uslišena te je kao iskušenik upućen u Vidubicki manastir, nedaleko od Kijeva, gde je 3. januara 1740. zamonašen pod imenom Mihail.

Počeo je da predaje na Kijevskoj akademiji i ponovo se angažovao kao pozorišni radnik, pišući i režirajući igrokaz „Obraz strastej mira sego obrazom stražduščago Hrista ispravi sja“ koji je pred publikom izveden jula 1739. godine. U septembru 1739. postavljen je za učitelja filozofije i bogoslovlja u Akademiji, a ubrzo i za prefekta. Tokom 1742. zamenjivao je rektora Silvestra Kuljapku, a u tom svojstvu bio je i vrhovna vlast u Bratskom manastiru, u čijem se sastavu nalazila Akademija.

Tokom 1744. godine učestvovao je u pripremi dočeka carice Jelisavete Petrovne i povodom njenog hodočašća kijevskim svetinjama napisao je nekoliko prigodnih dela i igrokaz „Blagoutrobija Marka Avrelija Antonina“, koji su u njegovoj režiji akademci izveli pred caricom.

Kozačinski je 1745. godine boravio u Petrogradu, a avgusta naredne godine, zbog sporenja sa nekolicinom profesora, podneo je ostavku na dužnosti u Akademiji i vratio se u Vidubicki manastir. Krajem 1746. postavljen je za igumana Gadjačkog manastira, a septembra 1748. postao je slucki arhimandrit i namesnik Kijevske mitropolije.

 Umro je od žutice i sahranjen je na manastirskom groblju u Slucku. Napisao je brojna dela iz književnosti, bogoslovlja i filozofije, među kojima je i knjiga o Aristotelu, čiji je bio najbolji znalac u istočnom, pravoslavnom svetu svog vremena.

Literatura:

• Srpski biografski rečnik knjiga 5, Kv-Mao. Novi Sad: Matica srpska. 2011.
• Biografija Emanuela Kozačinskog na sajtu Enciklopedije „Srpskog narodnog pozorišta”.
• Istorijat gimnazije u Sremskim Karlovcima https://www.karlovackagimnazija.rs/