DUNĐERSKI

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Srpska magnatska porodica Dunđerski predstavlja model razvoja bogatih Srba u Vojvodini u periodu koji međe Revolucija 1948/49. i socijalistička revolucija sprovedena tokom i nakon Drugog svetskog rata. Do sada najobuhvatniji naučni rad na temu ove porodice, baziran na obimnom istraživanju, sačinila je dr Vesna Dimitrijević. Takođe, istorijski zanimljivo, a publicistički začinjeno štivo na ovu temu priredio je i novinar LJubiša Nikolin. U već pomenutom periodu Dunđerski su od nepismenih paora prešli put do krupnih veleposednika i industrijalaca. Oni su baštinili i aristokratske i građanske modele ponašanja. Ove staleške suprotnosti vrlo lako se mogu primetiti u svim generacijama Dunđerskih. Ženska deca bila su obrazovana, ali i prepuštena luksuzu; kada stasaju za udaju, bile su zaštićene od braka iz interesa i supružnike su birale samostalno, najčešće među srpskim industrijalcima ili ugarskim plemićima. Muška deca pripremana su za čuvare porodične tradicije i poslovnog prosperiteta, ali i nacionalne i verske samobitnosti; školovali su se u velikim evropskim gradovima i po povratku se uključivali u porodični posao. Dunđerski su živeli između Srbobrana, Novog Sada, Beča i Budimpešte. U periodu do Prvog svetskog rata oni su bili vezani pre svega za tržišta tzv. Srednje Evrope, što je otvaralo prostor kulturnim i društvenim uticajima. U novoj državi, koju su svim srcem prihvatili i čijem napretku su pokušavali da doprinesu na više načina, porodica Dunđerski je ipak morala da se bori kako bi se prilagodila i opstala. Modernizacija u poljoprivredi, sajmovi, prehrambena i vojna industrija donosili su nadu da će porodica uspešno napredovati i u novim okolnostima. Posle prvih uspeha postalo je jasno da problemi u celokupnom razvoju jugoslovenske države nisu samo privremeni, već nešto sa čime će se ona boriti tokom čitavog svog postojanja. U tako nestabilnom ekonomskom i političkom periodu, četvrta, izrazito dekadentna generacija Dunđerskih imala je i predstavnike koji nisu bili sposobni, ako ništa drugo, bar da sačuvaju nasleđeno bogatstvo. Nakon ekonomske krize i agrarne reforme, nova iskušenja doneo je Drugi svetski rat, da bi dolazak komunista na vlast okončao eru Dunđerskih. Ostale su njihove zadužbine, dvorci, dve pivare koje su osnovali i jedan mlin u Srbobranu. Međutim, ništa od toga više ne pripada njihovim potomcima, a značajan deo njihovog kapitala je nakon perioda državnog/društvenog gazdovanja završio u kandžama tranzicionih bogataša.

Prema porodičnoj legendi, koja je naknadno stvorena, pretpostavlja se da Dunđerski svoje poreklo vuku negde iz Hercegovine, a na tlu Habzburške monarhije, odnosno današnje Vojvodine, našli su se tokom 17. veka. Pretpostavlja se da se porodica možda naselila prvo u Subotici. U istorijskim spisima subotičkog Magistrata, beleže sa prezime Dunđerin, po zanatu kojim se verovatno bavio neki njihov predak: dunđer, zidar ili tesar. Na popisima u Potiskoj vojnoj granici prezime Dunđerin je zabeleženo 1737. godine, kao i 1739. godine, kada su među subotičkim graničarima zapisani Nedeljko i Živan Dunđerin. Ovi Dunđerski su u Subotici bili vrlo problematičnog ponašanja i sušta suprotnost njihovim, kako pretpostavljamo, kasnijim potomcima. Od februara 1747. godine zabeleženo je više tužbi Magistratu protiv njih zbog tuče, prevare u vezi stoke i nasilničkog ponašanja, dok su 1764. godine braća Jovan, Teodor i Simon Dunđerin učestvovali u nekoj tuči koja se završila smrtnim ishodom. Posle ovoga, zbog niza raznih loših dela koja su počinjena tokom prethodnih godina, članovi porodice Dunđerski su odlukom subotičkog Magistrata proterani iz grada 1764. godine, a njihova celokupna imovina je zaplenjena. Prema porodičnom predanju, iz Subotice je u Sentomaš došla udovica jednog Dunđerina sa dva svoja sina i za jednog od njih se veruje da je u pitanju Avram Dunđerski, koji se javlja početkom 19. veka. Po drugoj tezi Dunđerski su se doselili iz Subotice u Sentomaš u drugoj polovini 18. veka, kako bi zadržali pravoslavlje usled pritisaka da se, u Subotici, pokatoliče ili pređu u uniju.

Avram je bio tipičan predstavnik srpske patrijahalne porodice iz južne Ugarske, koji se pod nerazjašnjenim okolnostima obogatio. Postoje nekoliko verzija: da je pronašao ćup sa zlatom koje je pametno iskoristio; da je tokom poslednjeg Austro-turskog rata spasio život jednom Turčinu koji mu se bogato zahvalio. Ipak činjenice govore da je Avram, zajedno sa bratom Aronom, koji nije imao potomaka, posedovao oko 60 jutara zemlje, što je predstavljalo lep kapital za bogatijeg seljaka, ali ništa pompezno i ogromno. Međutim, jasnija slika može se pružiti tek o njegovom sinu i od tada se može pratiti uspon ove čuvene porodice. Gedeon – Geca ili Geda Dunđerski kršten je 1807. godine u Sentomašu. Pravo ime mu je bilo Jovan, a novo je dobio po episkopu bačkom, Gedeonu Petroviću, koji je tada došao da osvešta sentomašku pravoslavnu crkvu. Imao je mlađeg brata Nestora – Necu, a u jednom izvoru se spominje i Aron. Kada je imao šesnaest godina Geca se oženio se četiri godine starijom Persidom Letić sa Čeneja. Iste godine umire mu otac pa Gedeon postaje glava porodice. Zahvaljujući nasledstvu koje su on i njegov brat Nestor dobili od oca postaju bogati paori. Živeli su u istom domaćinstvu koje je funkcionisalo kao porodična zadruga. Gedeon je bio vredan i štedljiv, privržen porodici ali i veoma strog. U upravljanju domaćinstvom pokazao je velike sposobnosti, ali se zbog nepismenosti teško snalazio u javnim poslovima, u sudu i gradskoj kući. Imao je tri sina Aleksandra – Šandora, Novaka i najmlađeg Lazara. Tokom krvavih srpsko-mađarskih borbi za Sentomaš, revolucionarnih 1848/49. godina, poginula su trideset i dva člana familije Dunđerski, a sva imovina je uništena. Aleksandar i Novak Dunđerski borili su se u čuvenoj bici za Sentomaš, dok su Gedeon i Nestor sa ženama i malom decom izbegli u Golubince, gde su izuzetno teško živeli. Nestor je ubrzo umro, dok je Gedeon jedva preživeo. Kada je oružje utihnulo, porodica se vratila u Sentomaš i na razorenom imanju morala je početi od početka. Zemlja je bila jedino što im je preostalo, pa je razvijen njen kult. Ali i zaparloženu zemlju je trebalo povratiti nameni što nije bilo lako. Aleksandar je tada počeo da se bavi stočarstvom, a novac je ulagao u posede oko Sentomaša i Bečeja, gde će se odvojiti njegova grana porodice. Novak se bavio unapređenjem poljoprivrede, dok je Lazar, nakon neuspešnih studija prava, otišao korak dalje u proširivanju imetka, baveći se trgovinom poljoprivrednim produktima i kasnije industrijom.

U domaćinstvu Gedeona Dunđerskog vremenom je bilo sve više ljudi. Pored njega i Perside, tu je živela i porodica njegovog brata, kao i sinovi sa svojim porodicama. Međutim, i imovine je bilo sve više, pa je prva podela izvršena 1858. kada se oženio Nestorov sin Petar, koji je formirao novu porodičnu zadrugu. Naredna podela izvršena je nekoliko godina nakon smrti Novaka Dunđerskog, tek kada se 1876. oženio njegov sin Milan. Iz ova dva slučaja vidimo da udovice ostaju u domaćinstvima sve dok se najstariji sin ne oženi. Prilikom iste podele svoj deo imanja dobio je i Aleksandar, čime je porodična zadruga prestala da postoji. Smrt Gedeona Dunđerskog 1883. godine označila je kraj ovakvog načina života. Smrt ga je zadesila svega 2 godine, pre nego što je Ugarski sabor zvanično ukinuo porodične zadruge, odnosno, sveo ih na isključivo dobrovoljnu formu.

Najstariji Gedeonov sin, Aleksandar Dunđerski, bio je vrsni uzgajivač ovaca i goveda, a od zarađenog novca kupovao je zemlju. U plasiranju proizvoda imao je veliku pomoć najmlađeg brata Lazara. NJegov sin Bogdan nasledio je posede kod Bečeja i posvetio se modernizaciji i uvećavanju nasleđenog zemljišnog poseda. Bio je jedini iz četvrte generacije Dunđerskih koji je bio zemljoposednik. Shodno kultu zemlje, kupovina zemljišta je za njega značila isto što i čuvanje srpskog nacionalnog identiteta. Na svom imanju kod Bečeja imao je dvorac i kapelu u kojoj će biti sahranjen. Oslikao ju je Uroš Predić, a medaljone za grobnicu izradio je vajar Đorđe Jovanović. Tokom oba svetska rata bio je poslanik u Ugarskom saboru, pokušavajući na taj način da zaštiti pravoslavne crkve i spasi srpske zatvorenike. To mu nije donelo olakšanje u međuratnom periodu, jer mu tokom agrarne reforme nije ostavljen supermaksimum, iako je njegovo imanje činilo jedinstvenu celinu. Pošto se nije ženio, čitavo imanje je ostavio Matici srpskoj. Tokom Drugog svetskog rata proglašen je za narodnog neprijatelja, a umro je u svom dvorcu 1943. godine. NJegov mlađi brat Jaša nasledio je kuću i posede u Srbobranu. Bio je ozbiljan trgovac i akcionar. U trenutku smrti važio je za jednog od najbogatijih Srba u Novom Sadu. Međutim, njegova deca vodila su raskalašan život, koji su se uglavnom završavali gubitkom bogatstva i tragičnom smrću.

Novak Dunđerski – Nova bio je srednji Gedeonov sin. Oženio se Stankom Vojinović i imao je sa njom sinove Milana i Stevana, kao i kćeri Jelicu i LJubicu. Tokom bitke za Sentomaš bio je narodni kapetan, držeći položaj kod feketićke ćuprije. U periodu obnove posvetio se zemljišnim posedima i poslovima oko domaćinstva, sve do smrti 1860. godine. NJegova grana odvojila se tokom druge deobe imanja, a najznamenitiji potomak bio je Stevan Dunđerski. Imao je sinove Ivana i Georgija, i ćerke Julijanu i Milevu. Ivan je kao austrougarski oficir poginuo u Galiciji dok je Georgije ranjen, a Julijana i Mileva su ubijene tokom Novosadske racije. Pored toga što je bio veleposednik, Stevan je bio jedan od osnivača, većinski akcionar i predsednik Prve sentomaške štedionice (1892) i Ekonomskog udruženja (1919). Ove institucije bile su važne za razvoj poljoprivrede u čitavom kraju: novac je ulagan u žito, petrolej, so, drva i gvožđe. Gost u njegovom domu u Srbobranu bio je i kralj Aleksandar Karađorđević, koji je najverovatnije tražio podršku za sprovođenje agrarne reforme. Međutim, kako se svetska ekonomska kriza osetila u Jugoslaviji tek 1933. godine, Stevan je tada doživeo srčani udar nakon čitanja izveštaja sa berze i umro. NJegovi naslednici nisu uspeli da spreče propast Štedionice i morali su da prodaju zemlju kako bi isplatili dugovanja. Međutim, nova vlast je posle Drugog svetskog rata oduzela čitavu imovinu, osim polovine Stevanove kuće u Srbobranu. Stevanovog zeta i najbližeg poslovnog saradnika Pavla Dobanovačkog, koji je bio i član Samostalne demokratske stranke, ubili su mađarski fašistički okupatori prilikom ulaska u Srbobran. Dok su obe stevanove ćerke i preostali zet ubijeni tokom Racije 1942.

Lazar Dunđerski, iako najmlađi od Gedeonovih sinova, bio je najuspešniji izdanak treće generacije ove porodice. Nakon školovanja u Sremskim Karlovcima i Požunu, upisao je studije prava u Beču, ali ih nije završio. Oženio se Sofijom Georgijević 1855. godine i sa njom je imao jedanaestoro dece, od kojih je petoro preživelo najraniji uzrast. Sofija je još za vreme Gedeonovog života odlučila da se sa decom preseli u Novi Sad. Lazar je živeo na relaciji Srbobran–Novi Sad–Čib (sada Čelarevo)–Đula. Lazar je sa ocem poslovao zajedno sve dok nije umro, kako bi održao privid postojanja porodične zadruge. Bavio se trgovinom i ulagao je u industriju, a uvećavao je zemljišni fond koji je obrađivao. Pred kraj života posedovao je i imao u zakupu oko 42.000 jutara zemlje. Posedovao je tri pivare u Čelarevu, Bečkereku i Ečki, fabriku tepiha u Bečkereku, špiritanu i mlin u Srbobranu. Bez obzira što nije bio dobar poznavalac konja, imao je veliku ergelu. U Budimpešti je otvorio zavod za školovanje srpske ženske dece „Angelijanum“ i osnovao je dva zadužbinarska fonda: jedan u znak sećanja na svog oca koji je zaveštao Matici srpskoj, a drugi, u znak sećanja na svoju ćerku Lenku, ostavio je srbobranskoj crkvenoj opštini. Kada je izgorelo Srpsko narodno pozorište 1891. godine, Lazar je u dvorištu svog hotela „Carica Jelisaveta“ sazidao novo; novosađani su ga zvali „Dunđerskovo pozorište“. Kupio je dvorce u Čelarevu, Kulpinu, Bečeju i Hajdučici, a na srbobranskom groblju izgradio je crkvu za svoje roditelje. Ikonostas i Gedeonov portret uradio je slikar Stevan Todorović. U njoj su kasnije sahranjeni i sam Lazar, njegova supruga i neki od njegovih potomaka. Crkvu je testamentom ostavio na staranje srbobranskoj crkvenoj opštini. Lazar je sa Sofijom dobio sinove Đorđa i Gedeona Gedu i ćerke Olgu, Milku i Lenku. Bliski prijatelji bili su mu Mihajlo Polit Desančić, Jovan Jovanović Zmaj, Laza Kostić i Jovan Bošković, a rado viđeni gosti u čelarevskom dvorcu bili su i Uroš Predić i Paja Jovanović. Lazar je imao značajne akcije i smatra se jednim od osnivača Srpske banke u Zagrebu (1895), Centralnog kreditnog zavoda (1895) i Prve sentomaške štedionice (1892), a svojim ulozima spasao je od propasti Novosadsku štedionicu. Pre nego što je preminuo 1917. godine, Lazar je tokom Velikog rata morao da ugosti u svojoj kući u Novom Sadu grofa Karucija. Grof je u svom dnevniku skrenuo pažnju da treba motriti na ovu porodicu pošto je naklonjena Srbiji.

Đorđe Dunđerski, stariji Lazarev sin, nasledio je dvorac u Kulpinu i kuće u Novom Sadu i Budimpešti. Kapital je ulagao u prehrambenu i hemijsku industriju. Oženio se Olgom Martinović, ćerkom crnogorskog generala Mitra Martinovića, koja je bila u srodstvu sa dinastijom Petrović. Imao je veliku zaslugu za osnivanje Novosadskog sajma i bio je predsednik Saveza industrijalaca Dunavske banovine. Đorđe je bio racionalniji i obazriviji pri ulaganju novca. Kao i Lazar, on je uspeo da napravi male privredne celine koje su bile međusobno povezane i nezavisne od nestašica na tržištu. Imao je sopstvene volove i konje za vuču, a kasnije i kamione. Većina njegovih preduzeća bila su orijentisana na preradu poljoprivrednih proizvoda i mesa. Preko Rotari kluba bio je u bliskim odnosima sa Milanom Stojadinovićem, koji je bio jedan od najboljih ekonomista u Kraljevini Jugoslaviji i predsednik vlade u periodu 1935–1938. godine. Stojadinović je uneo optimizam u privrednim krugovima nakon što se u zemlji osetila svetska ekonomska kriza, a u to vreme interese privatnih preduzeća, pre svega u Vojvodini, zastupali su upravo braća Dunđerski. Stojadinović je često bio Đorđev gost, u čijem domu su se odvijala neposredna druženja. Posebno mesto u Đokinim poslovima imala je „Grafika“, čiji je upravni odbor ličio na grupu intelektualaca a ne privrednika. Pre svega se misli istoričara Stanoja Stanojevića, koji je kasnije u enciklopedijama napisao nekoliko odrednica o Dunđerskima. Posle Drugog svetskog rata Đoka je optužen za saradnju sa okupatorom i proglašen je krivim. NJegova imovina, koja je obuhvatala četiri fabrike, dvorac, poslovne i stambene zgrade, kao i oko 3000 jutara zemlje, oduzeta je bez naknade i proglašena državnom svojinom. Rehabilitovan je 2008. godine odlukom Okružnog suda u Novom Sadu. Kada je reč o mlađem Lazarevom sinu, Gedeonu, on je ispunio očevu želju i bio je prvi doktor nauka u porodici. Bio je među osnivačima i doživotni predsednik Novosadske produktivne berze. Zajedno sa bratom investirao je u fabriku tepiha i tekstilnu industriju uz posredovanje Vlade Ilića, velikog industrijalca i gradonačelnika Beograda (1935–1939) koji je bio oženjen njihovom sestričinom, Olgom, i u kome su našli dobrog prijatelja i poslovnog partnera. Međutim, Gedeon je imao velikih sukoba sa decom koja su pokušala da ga proglase nesposobnim i preuzmu mu imovinu. Umro je 1939. godine u Budimpešti.

Od ženskih članova porodice Dunđerski svakako je najpoznatija Lazareva kćer Lenka. Po svedočenju njene braće, bila je zaljubljena u Stevana Adamovića koji je važno za najpoželjnijeg mladića u Novom Sadu. Svakako je ostala najpoznatija po pesmi Laze Kostića, čija je bila ljubimica, ali su neki njihovi bliski poznanici tvrdili da romanse među njima nije bilo. Lenka je završila školu u Beču, a posle je sa majkom i sestrom Milkom otputovala je u Italiju. Svirala je klavir, lepo pevala i govorila nekoliko jezika. Umrla je na svoj dvadeset i peti rođendan, na Aranđelovdan 1895. godine.