Društveno-politički razvoj Srba u Vojvodini od Temišvarskog sabora do ukidanja autonomije

Društveno-politički razvoj Srba u Vojvodini od Temišvarskog sabora do ukidanja autonomije

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Radi podrobnijeg shvatanja razvoja srpskog društva u Vojvodini u periodu od 1790. do 1912. godine neophodno je sagledati društvenu i socijalnu dinamiku Habzburške carevine, a posebno Ugarske kao njenog dela. Od sloma revolucionarne i napoleonovske Francuske, zaključno sa Bečkim kongresom 1815. Evropom je vladao reakcionarni i konzervativni kurs, na kratko prekinut uspostavljenjem Julske monarhije u Francuskoj 1830. godine. Bolje od drugih navedene kontrarevolucionarne tendencije na starom kontinentu emanirao je Meternihov apsolutizam u Habzburškoj monarhiji.  Antagonizme, napetosti i kontradikcije evropske politike zaoštrila je ekonomska kriza 1846. i 1847. izazvana sušom i nepovoljnim privrednim parametrima. Hronični deficit političkog legitimiteta feudalne aristokratije, ekonomski osnažena liberalna građanska klasa bez političkog uticaja, početak političke artikulacije depriviranog radničkog pokreta, kao i jačanje novog legitimacijskog obrasca u evropskoj politici – nacionalizma, bile su istorijske tendencije koje su doprinele kompleksnoj slici Evrope, a posebno Habzburške monarhije 19. veka.

Habzburška monarhija bila je složena i kompozitna zajednica istorijskih pokrajina nejednakih geografskih, verskih, mentalitetskih, etničkih, društvenih i ekonomskih karakteristika. I kao takva opstajala je vekovima, koristeći različite legitimacijske obrasce, ali iznad svega integrativnu moć i privlačan mehanizam najpoznatije evropske vladarske kuće u moderno doba. Društvo austrijske carevine bilo je čvrsto socijalno struktuirano i jasno hijerarhizovano, a zasnivalo se na dvema suprotstavljenim grupama – privilegovanoj aristokratiji i crkvenom kleru i diskriminisanim masama naroda, koje nisu imale politički i društveni uticaj. U tom smislu, navedena staleška struktura austrijskog društva bila je nasleđena iz ranog modernog doba, dok je vladar bio ključni integrativni i kohezioni faktor, ali i primarna institucija vlasti u Monarhiji. Složeni karakter monarhije ili odsustvo jedinstva, bilo je uočljivo na mnogo načina, jer su svi etniciteti i istorijske pokrajine pokazale odlučnost da ostanu što je moguće više samostalni pod autoritetom Habzburga. Zbog toga su i stvaranje apsolutne monarhije i centralizacija ostali nedovršeni, stvorivši sasvim specifičnu zajednicu naroda čiji nosioci vlasti su usled te nestereotipnosti bili prinuđeni da vode politiku različitu od ostalih evropskih sila. Takvu politiku istoričari su determinisali kao „vladanje pomoću saglasnosti“, što je vekovima stvaralo manje violentan obrazac političke kulture, ali i ograničavalo sposobnost vođenja ekspanzivnih ratova – što je Monarhiju dovodilo u poziciju da vodi one pretežno defanzivne.  Promenjene istorijske okolnosti, nestanak osmanske opasnosti, modernizacija načina ratovanja u tehničkom i strategijskom smislu i posebno 19. vek kao vek nacija, ishodovali su derogiranje legitimacijskih osnova i objektivno smanjivanje istorijske perspektive za opstanak Habzburške monarhije, odnosno njenog državnog i dinastičkog okvira. Dugi 19. vek, kao vreme konstituisanja evropskih nacija i uzleta nacionalističkih ideologija, nije bio naklonjen nadnacionalnim i multikonfesionalnim imperijama i prosvećenim monarsima čija je evropska paradigma bila monarhija pod žezlom Habzburga.

U Ugarskoj mađarsko društvo nije imalo „svoj razvijeni, napredni, građanski stalež, koji bi trebalo da bude pravi nosilac istinske revolucije“.  Čuveni mađarski istoričar Sabo, koji je prvi na naučno utemeljen, kritički način, analizirao pomenuti fenomen je zaključio sledeće: „Mađarska je stajala pred teškim problemom, da bez građanske klase uvede one institucije, koje su svugde bile baš posledica nezavisnog razvitka građanskog elementa.“  Bečki vladajući krugovi su strateški radili na tome da u Ugarskoj ne dođe do ozbiljnijeg industrijskog zamaha, sprečavajući i razvoj trgovine i zanata. NJihovom uspehu u limitiranju razvoja mađarskog društva, značajno su doprinosili i recidivi feudalne poljoprivrede koji su dominirali Ugarskom. Većinu trgovine i zanatstva su držali nemađarski elementi stanovništva i stranci.  Nedovoljno razvijen mađarski građanski stalež je bio klijentelistički zavisan od ugarske aristokratije, oslanjajući se, pre svega, na stare feudalne privilegije. Upravo zbog zavisnosti od postojećeg sistema, mađarski građanski elementi su pre bili skloni konzervativizmu nego liberalizmu evropskih buržoazija.  Glavni sukob u Ugarskoj je postojao između krupnog i sitnog plemstva. Počevši od Mohačke bitke 1526. godine, pa sve do mira u Satmaru 1711. postojao je značajan antagonizam između bečkog dvora i elemenata ugarskog feudalnog zemljoposeda. Upravo Satmarski mir predstavlja vododelnicu, nakon koje mađarski plemićki magnati počinju da dele zajedničke interese sa habzburškim dvorom. Nakon toga mađarsko više plemstvo dobija, značajne pozicije u državnom aparatu…  Naravno, odnos između habzburške dinastije i mađarske krupne aristokratije nije uvek bio idiličan. U predrevolucionarnom periodu ključnu ulogu je imala pobeda nacionalističke politike Lajoša Košuta nad politikom grofa Ištvana Sečenjija. Grof Sečenji je pokušavao da uz pomoć nacionalnog raspoloženja natera plemstvo da počne da plaća poreze.  „Sečenji je svakako želeo da Ugarska postane moderna nacionalna država, ali on je želeo da ona postane takva, prirodnim putem, bez sukoba sa carskom vladom“, smatrao je istoričar Vasa Bogdanov.  Sečenji je prezirao sitno ugarsko plemstvo „uparloženo u svojim županijama“, težeći kopiranju engleskog sistema, po kome bi fundament države podupirao savez krupnog plemstva i srednje buržoazije.  Zauzevši vodeće položaje u državnim službama, krupno plemstvo je, putem zaokruživanja svog zemljoposeda, uvećavalo svoj imetak na uštrb sitnog plemstva. Ovaj proces je doveo do stvaranja jedne nove društvene kategorije tzv. „kišnemešek“ – sitnog plemstva, relativno siromašnog i lišenog bilo kakvog uticaja na političke procese. Sitno plemstvo je u revolucionarnim idejama našlo oružje za osvetu i kompenzaciju. Županije su bile poslednja administrativno-politička uporišta sitnog plemstva, tj. njegovih bogatijih eksponenata. Županijski službenici su dolazili iz reda sitnog plemstva, a županije su razrezivale poreze selima. Sitno plemstvo se protivilo bilo kakvim reformama ovakvog sistema, koje bi dovelo do njihovog dodatnog razvlašćivanja i marginalizacije.  Seljaci u Ugarskoj su živeli u stanju potpune agonije. Na seljake se odnosio zakon nastao 1514. godine, nakon gušenja bune Đerđa Dože. Do sredine devetnaestog veka seljaci na veleposedima su često batinani i podvrgavani nasilju. Ugarski seljak je za razliku od feudalca snosio većinu poreskih obaveza. Dinastija Habzburga je upravljala Ugarskom, a i drugim pokrajinama, metodom – zavadi i vladaj. Podsticano je podozrenje među različitim društvenim klasama, narodima i pokrajinama. Bečki vladajući krugovi su uvideli da paktom sa krupnom ugarskom aristokratijom dobijaju državnu stabilnost, ali ne i finansije. Počevši od Josifa II, odnosno perioda njegove vladavine habzburškim zemljama od 1780. do 1790. godine, bečki dvor je često baratao idejom srazmernog oporezivanja svih stanovnika Ugarske. Zahvaljujući ovakvim težnjama, mađarski seljaci su bili lojalni caru, a neskloni da paktiraju sa sitnim plemstvom.  Na osnovu Sečenjijevog mišljenja, nastao je, neposredno pre revolucije 1848. godine, mađarski program konzervativnog, austrijskog kancelara Klemensa Meterniha. Po ovom programu trebalo je izvršiti administrativne i privredne mere za ojačavanje gradova, trebalo je otkloniti unutrašnje carine prema Ugarskoj, te uvezati Ugarsku u sistem austrijskih železnica. Za uspeh ovakvog programa bilo je neophodno razviti i osnažiti srednju građansku klasu i redukovati uticaj sitnog plemstva. Program je nastojao da se dotadašnje stanje u županijama promeni tako što bi za predsednike županijskih skupština bili imenovani vladini funkcioneri umesto sitnog plemstva, dok bi gradovi na Dijeti bili zastupljeni paritetno kao i županije.  Veliku prepreku realizaciji ovog  projekta, predstavljala je struktura mađarskog društva u kome je bilo 600.000 plemića sa porodicama, a svega 575.000 gradskih stanovnika, računajući i seljake preseljene u gradove. Nasuprot Sečenjiju, kao „spasilac sitnog plemstva“, politički je delovao Lajoš Košut, sitni plemić bez zemlje, Slovak poreklom, čija majka nikada nije naučila mađarski jezik. Smatra se da je Košut lišen osećaja za realnost uspeo da nametne svoje ideje mađarskoj političkoj eliti. Kao novinar koji nije imao šta da izgubi, koristio se radikalnom retorikom. Podlogu za politički rad su mu davala znanja koja je stekao proučavajući zapadnoevropske političke sisteme. Košut je propagirao mađarski nacionalizam, smatrajući da poljoprivredni posed nije glavni uzrok podela u društvu, nego deficit nacionalnih osećaja. NJegova ključna teza je bila, da je upravo sitno plemstvo supstanca mađarske nacije, što je naišlo na odličan prijem kod pripadnika ove društvene grupe, koji su maštali o restauraciji  svog srednjevekovnog uticaja, a protivili se bilo čemu što ima strane primese. Iako je realno imao malo zajedničkog sa zapadnoevropskim radikalizmom svog vremena, Košut je postao živa legenda širom Evrope. „Ugarska je, navodno, bila mađarska nacionalna država. Ta jednostavna dogma je donela Košutu uspeh. Košut je svoje oružje koristio čak i u oblasti privrede, pa je nadjačao Meternihovu kritiku ugarske carinske barijere, zalažući se za „nacionalne privrede.“

Tokom revolucije 1848/49. odnosno mađarsko-srpskog oružanog sukoba, delovalo je da su zauvek porušeni svi mostovi saradnje i komunikacije između Srba i Mađara, međutim neposredno pre nego što će carska Rusija, na poziv Habzburškog dvora, anihilirati mađarske oružane snage, došlo je do izvesnog pomaka. Tada je Košut poslao u Beograd grofa Đulu Andrašija, koji je u to vreme zastupao interese mađarske revolucije u Istanbulu. Inicijalna Košutova ideja je bila da se Srbi napokon priznaju kao ravnopravan narod u Ugarskoj, da vlada Srbije izdejstvuje da se mađarska vlada i vojska povuku preko Vojvodine u Srbiju i odatle zajedno sa Srbijom nastave rat protiv Austrije. Andraši je tražio da se potpiše ugovor o prijateljstvu i saradnji između Srbije i Ugarske. Srbija nije bila voljna da menja svoj dotadašnji stav, a u tom trenutku Mađari su pretrpeli svoj finalni poraz kod Vilagoša. Srbija je ipak napravila jedan ustupak – dozvolila je eksponentima mađarske revolucije da se preko njene teritorije povuku u Osmansko carstvo. Kao politički emigrant, Košut mnogo veći značaj daje Srbima, a 1856. iznosi koncepciju o stvaranju Dunavske konfederacije, u koju bi pored Ugarske i Srbije ušle i Rumunija i Hrvatska.

Od velike je važnosti napomenuti da je Ugarska do kraja osamnaestog veka bila poliglotna država. Mađari kao državotvorni, najhomogeniji, ali i narod sa hegemonim pretenzijama na prostoru Ugarske nisu nasilno nametali svoj jezik. Objektivno nije bilo ni moguće asimilovati široke slovenske mase koje su se u Panoniji zatekle u trenutku stvaranja Ugarske. Sloveni su ovaj prostor naselili tokom 6. i 7. veka i na njemu su u kontinuitetu živeli. Istorijski izvori pominju Srbe kao brojniju grupu na ovoj teritoriji u 13. veku, a njihov broj se  povećava u 15. i 16. veku. Ugarski kraljevi su pozivali Srbe sa Balkana da se doseljavaju u Ugarsku, radi popunjavanja vojske i očuvanja granice od osmanskih napada. Ugarska državna elita nikada nije želela da Srbima odobri teritorijalnu autonomiju, plašeći se stvaranja države u državi, ali razni narodi su ipak uživali određene privilegije. Mađarski kralj Geza II priznao je Nemcima u Erdelju čitav niz autonomnih prava kao što su: pravo na etničku posebnost, pravo na izbor poglavara, pravo na jezik, oblasnu skupštinu i opštinske samouprave. Nemci na području županije Sepeš (današnja Severna Slovačka i Južna Poljska) su takođe uživali veliku autonomiju. Poput Nemaca i malobrojne etničke grupe poput Jaziga i Kumana su uživale značajna autonomna prava – imali su sopstvene narodne kapetane, opštinsku autonomiju  i garantovanog predstavnika na Ugarskom saboru. Ove grupe su se u međuvremenu u potpunosti asimilovale, ali njihova prava su formalno poštovana do sredine osamnaestog veka.

U 18. veku ustalila se granica na Dunavu između Osmanskog carstva, čiji je Srbija bila najseverniji deo i Habzburške monarhije. Kada su se ratne akcije proredile, sredinom 18. veka i stanje se stabilizovalo, srpsko stanovništvo u južnim delovima Austrijske carevine (Habzburške monarhije) je počelo da zahteva proširenje svojih ranijih privilegija i prava. Tokom stoleća koje je prethodilo revolucionarnim zbivanjima 1848/49. Srbi su na području današnje Vojvodine masovno naseljavali Granicu, koja je tokom 18. veka znatno redukovana na područja južnih delova Banata, Bačke i Srema. Kako bi se sprečio odlazak Srba za Rusiju, formirani su Velikokikindski distrikt u Banatu, Potiski distrikt u Bačkoj, kao i komorski dominijum u Sremu, sa povoljnijim uslovima za opstanak nego u ugarskom, feudalnom, provincijalu. Srbi su činili značajan deo populacije slobodnih kraljevskih gradova Novog Sada, Sombora i Subotice, koji su bili izuzeti iz feudalnog sistema, a određene slobode, uključujući i pravo na otkup vojne službe imali su i gradovi na području Granice.  Najznačajniji politički skup pre 1848. na kome Srbi  traže i svoju zasebnu teritorijalnu jedinicu na čelu sa vojvodom, bio je Temišvarski sabor 1790. godine. Tokom prvog veka od dobijanja privilegija srpski mitropoliti su tražili od Beča posebnu autonomnu teritoriju. Krajem 18. veka dolazi do prvih pokušaja da se srpske privilegije uklope u ugarske zakone, na predlog budimskog senatora Jovna Muškatirovića. Prvi srpski mitropolit koji se zalagao za inartikulaciju srpskih privilegija u ugarsko zakonodavstvo je bio upravo Mojsije Putnik. Ova činjenica opovrgava tezu Save Tekelije da je Putnik inicijalno dobio zadatak da napravi raskol između Srba i Mađara za račun Beča. Srbi predvođeni mitropolitom Mojsijem Putnikom su od cara Leopolda II zatražili da im odobri održavanje jednog srpskog narodno-crkvenog sabora, raspravnog karaktera, na kome bi mogli da formulišu svoje političke zahteve. Iako je mitropolit Mojsije u međuvremenu preminuo, car je dozvolio sazivanje sabora do koga je došlo 1790. godine u Temišvaru. Srbi su na Temišvarskom saboru zatražili da im se na području Banata dodeli posebna teritorijalna autonomija, odnosno, Vojvodina. Na istom saboru za novog karlovačkog mitropolita izabran je dotadašnji budimski vladika Stefan Stratimirović. Među poslanicima je bilo više teritorijalnih koncepcija koje su, uglavnom, uključivale teritorije: Banata, Bačke, Srema i Slavonije. Međutim, Banat je bio najpogodniji s obzirom na to da nakon povlačenja osmanske vlasti još nije bio zvanično inkorporiran u državno-pravni sastav Ugarske. Zahteve za konstituisanjem autonomne srpske teritorije, Leopold II je načelno prihvatio, ali do formiranja Vojvodine nije došlo.

Sama činjenica da je odobren srpski sabor i da je on zatražio teritorijalnu autonomiju, antagonizirala je ugarsku vladajuću klasu.  S obzirom na to da se ugarski kancelar, grof Palfi, žestoko usprotivio srpskoj autonomnoj teritoriji, austrijski car je definitivno uvažio predlog nekadašnjeg hrvatskog bana, Franje Balaša, da Srbi na području Ugarske ne dobiju teritorijalnu autonomiju, već posebnu dvorsku kancelariju koja bi se starala o njihovim potrebama. I formiranje Ilirske dvorske kancelarije je izazvalo nezadovoljstvo ugarske feudalne elite, a Ugarski sabor je već 1791. doneo odluku o inkorporiranju teritorije Banata u svoj županijski sistem. Bitno je ipak napomenuti da su Srbi iste 1791. godine, zakonski proglašeni za ravnopravne građane Ugarske. „Kao što je Marija Terezija 1777. ukinula raniju Ilirsku dvorsku deputaciju, tako je Franja I već 1792. ukinuo Ilirsku dvorsku kancelariju i njen delokrug rada ponovo potčinio Ugarskoj dvorskoj kancelariji. Zahtevi Temišvarskog sabora ostali su samo mrtvo slovo na papiru.“ Ipak, Temišvarskim saborom su u političkom smislu postavljeni temelji autonomnih zahteva i težnji za formiranjem srpske Vojvodine. Upravo se Temišvarski sabor može smatrati i krajem poliglotne i etnički pluralne Ugarske, pošto ugarska vladajuća elita uviđa neophodnost jezičke unisonosti kao platforme za buduću političku homogenizaciju i pokušaje konstituisanja jednojezične političke nacije kao ključnog faktora vlastite strukturne dominacije.

Pozicija seljaštva u Ugarskoj je bila izuzetno teška. Mimo Granice, slobodnih gradova i dva distrikta, srpski, kao uostalom i mađarski, seljaci su se nalazili pod jurisdikcijom ugarskih feudalaca. Dažbine i kuluk su stalno povećavani, što je seljake dovodilo na ivicu egzistencije. Za razliku od mađarskih seljaka, kod Srba nije bila razvijena nada da će ih sam austrijski car, uvođenjem novog poreskog sistema osloboditi. Zbog očajne situacije srpski seljaci su dizali veći broj buna, poput ustanka Pere Segedinca i Ticanove bune. U periodu koji će prethoditi izbijanju Revolucije, srpski seljaci u Granici, distriktima i slobodnim gradovima, takođe su izjednačeni sa ostatkom države i proživljavali su istu sudbinu. Srbi u privilegovanim područjima nisu bili poput drugih seljaka, kmetovi mađarskog plemstva, poput mađarskih „jobađija“, ali su bili siromašni, nisu imali ni sopstvenu zemlju ni okućnicu, već su sve morali da rentiraju, što je vodilo do anticarskog i antidržavnog raspoloženja. Navedeni status je dovodio do pozicije koja je često bila teža i neizvesnija od kmetovske. Veoma teška je bila i situacija u Vojnoj Granici. Tamo je vladao despotizam oficira, utemeljen na feudalnim recidivima, koji je sprečavao bilo kakav modernizam i društveni razvoj. „Gaženje prava, ugnjetavanje, zloupotrebe i pljačkanje u najvećoj meri, tako je to bilo svugde u granici“, pisao je Vasa Bogdanov. Građanstvo je predstavljalo najznačajniji, iako brojčano najmanji, deo srpskog stanovništva u Vojvodini. Građani u tadašnjem značenju su bili pretežno srpski trgovci i zanatlije. Razgranata trgovina dovela je do značajne akumulacije kapitala koji je usmeravan u srpsku kulturu, prosvetu i druga identitetska pitanja. Nereformisani polufeudalni državni sistem sužavao je slobodu i razgranatost trgovine, a indirektno i veći zamah srpske buržoazije u usponu. Po statistici čuvenog mađarskog statističara i geografa, Eleka Fenješa iz 1846. u celoj Ugarskoj je trgovina bila slabog obima dok je na području današnje Vojvodine cvetala. Za razliku od mađarskog plemstva, srpsko je bilo drastično malobrojnije i suštinski se nije mešalo u društveni život.  Srbi su bili potpuno isključeni iz državne administracije, nisu participirali ni u državnom aparatu koje je kontrolisalo krupno mađarsko plemstvo, ni u okvirima županija koje je kontrolisala mađarska džentrija. Pored seljaštva, trgovine i zanatstva, Srbi su mogli da budu vojnici, advokati, sveštenici, kaluđeri…  Broj školovanih Srba drastično je skočio u periodu između Temišvarskog sabora i Revolucije, zahvaljujući zalaganjima mitropolita Stevana Stratimirovića.

Maksimalistički zahtevi srpskog revolucionarnog pokreta, ali i njegova funkcionalizacija od strane bečkog dvora, podeliće sudbinu Revolucije 1848. na evropskoj ravni. Narednih decenija, do početka Prvog svetskog rata, srpske autonomističke težnje biće svedene na crkveno-školske okvire i politički u velikoj meri marginalizovane. Kao priznanje za pomoć koju su pobunjeni Srbi dali bečkom dvoru u ratu protiv mađarskog revolucionarnog pokreta, usvojene su, ali u velikoj meri i preinačene, srpske težnje za autonomijom. Tako je 1849. nastalo Vojvodstvo Srbija i tamiški Banat kao oblast u okvirima Monarhije. NJegove granice bile su pomerene na istok i svojim teritorijalnim opsegom je izbegnuta srpska demografska prevaga, pa samim tim i nacionalni karakter ove pokrajine. Kako je to vreme Bahovog apsolutizma i stroge centralizacije Monarhije, Vojvodstvo nije imalo značajnijeg uticaja na kreiranje državne politike i ukinuto je, onako kako je i nastalo, carskim reskriptom 1860. godine. Međutim, posle kraha apsolutizma i kao rezultat ukidanja Vojvodstva, Srbi već 1861. na Blagoveštenskom saboru formulišu zahteve koji polaze od Majske skupštine o pravu na svoju političku teritoriju i autonomni status.  Austrougarskom Nagodbom iz 1867. položaj srpske autonomije u Monarhiji prešao je u pravnu i političku nadležnost Mađarske, što je značilo da su svedene na najmanju meru i mogućnosti da se navedene težnje rešavaju na radikalnoj programskoj platformi Majske skupštine, s obzirom na to da je mađarski nacionalizam težio izgradnji homogene nacionalne države pretvaranjem svih postojećih naroda u tzv. mađarsku političku naciju. Ipak, od Majske skupštine 1848. pretrajavala je svest o istorijskom imenu Vojvodine, potrebi njene samobitnosti, teritorijalnoj omeđenosti i specifičnim identitetskim karakteristikama – što će sve biti osnov za stremljenja njenog liberalnog građanstva u jugoslovenskoj fazi odbrane prava na samoupravu, više ne kao srpsku, već nadnacionalnu autonomiju Vojvodine.