Autor: Miroslav M Jovičin, istoričar
Verska politika Luja XIV
Kako religiozni procesi i previranja ne staju na granicama države, Luj je, kada su verska pitanja bila na redu, povezivao unutrašnju sa spoljnom politikom. Duboko pod uticajem svog ispovednika i duhovnika jezuite Pera Fransoe de la Šeza, ali i pobožne ljubavnice de Mantenon i verski fanatične dvorske svite u Versaju, kralj Sunce postaje sve veći katolički vernik. Uvek je bio veran galikanizmu i neprijatelj protestantizma, posebno hugenota i jansenizma. NJegova verska uverenja bivala su vremenom sve tvrđa i nepopustljivija, pa je smatrao da kao božji izabranik na zemlji ima pravo vlasništva nad crkvenim dobrima u svome kraljevstvu i odlučujući glas pri donošenju crkvenih odluka, sukobljavajući se i sa papom.
Prilog: Galikanizam je kombinacija teoloških doktrina i relativne nezavisnosti Francuske katoličke crkve od rimskog pape. Glavni protagonisti ove ideje su bili francuski kraljevi i njihove aktivnosti su pre svega bile usmerene prema pitanju imovine katoličke crkve na svom domenu i imenovanju biskupa.[1] Kao pobornik galikanizma Luj je sedamdesetih godina sedamnaestog veka istakao svoju nameru da sam postavlja biskupe i opate po Francuskoj, kao i da prikuplja od svih upražnjenih biskupskih stolica u zemlji. Generacije papa su, frustrirani avinjonskim ropstvom, tri poslednja veka strahovale od sličnih ispada samovolje i netrpeljivosti francuskih kraljeva. Papa Inoćentije XI oštro kritikuje kraljevu politiku prema crkvenim pitanjima 1678. godine, preti, i na pomolu je sukob na relaciji Pariz–Rim. Luj odgovara 1682. godine donošenjem Zakona četiri člana, kojim potvrđuje slobodu crkve u Francuskoj od papske jurizdikcije u svetovnim pitanjima, nadmoć državnih Staleža nad papstvom, prednost francuskih zakona u odnosima Svete stolice i Francuske i neophodnu saglasnost obe strane da bi se papski dekreti primenjivali. Iako nijedna strana nije želela rascep, činilo se da je neizbežan. U igri nerava papa 1689. godine popušta, a njegovi naslednici, Aleksandar VIII i naročito Inoćentije XII, rešavaju spor elegantnim kompromisom. Zadovoljan epilogom i u znak pomirenja, Luj je 1693. godine povukao Zakon četiri člana i ponovo progonio janseniste. Odnosi između Svete stolice i francuskog kralja su sredinom poslednje decenije XVII veka bili sređeni.
Na početku svoje vladavina Luj dolazi u sukob sa jansenistima koji se završava njihovim progonom i uništavanjem Por Rojala. Slično jansenistima prolaze i hugenoti. Luj je već 1669. godine nameravao da opozove Nantski edikt,[2] ali mu se kao retko kad isprečio Kolber. Ministar nije bio sklon hugenotima, ali je smatrao da bi opoziv dokumenta koji im daje pravo na život naneo velike finansijske i poslovne štete Francuskoj zbog pogoršanja odnosa sa savezničkim protestantskim državama. Međutim, već 1681. godine vrši se finansijski pritisak na hugenote takozvanim dragonadama, obavezama hugenotskih porodica da izdržavaju rod elitnih vojnika, dragona. Posle Kolberove smrti (1683) Luj odlučuje da opozove Nantski edikt, tada mu je naruku išla situacija u Evropi. Pritisnuti porezom i u strahu od pogroma kao pre jednog veka, veliki broj hugenota prelazi u katoličanstvo, a 1684. godine zatvara se 600 od 800 hugenotskih crkava. Opoziv konačno stiže u jesen 1685. godine, zakonom se zabranjuju protestantizam, obrazovanje dece u hugenotskom duhu i iseljavanje hugenota iz Francuske.
Represalije nad hugenotima počinju uništavanjem crkava, protestantska deca se oduzimaju roditeljima i vaspitavaju u katoličkim zavodima, a hugenote proteruju iz Pariza u najpasivnije krajeve zemlje. I pored zabrane, oko 200 000 hugenota se iz Francuske iseljava u Englesku, nizozemske provincije, Brandenburg i kolonije, dok se mnogi u ilegali kriju po unutrašnjosti zemlje. Iseljavanje velikog broja zanatlija hugenotske vere nanosi velike štete francuskoj privredi, zamiru pojedine grane industrije i manufakture, znanje, iskustvo i kapital odlaze u druge države. Odlazak hugenota jačao je neprijateljstvo protestantskih država prema Francuskoj, a istorija procenjuje da je opoziv Nantskog edikta bila najveća greška Luja XIV, s izuzetno negativnim posledicama.
Prilog: Jansenizam je samostalni jeretički verski pokret, nastao u Francuskoj oko polovine XVII veka. Idejni pokretač jansenizma je učeni flamanski teolog Kornelije Jansen, profesor teologije u Luvenu. Jansen kroz svoje učenje nastoji da spase hrišćanstvo od sholastike, formalne odanosti i etičke vere. Osnovna načela jansenizma propagiraju povratak jevanđeoskom duhu i imaju mnogo zajedničkog sa protestanskim učenjem i idejom o predestinaciji. Jansen je veliki protivnik jezuita i njihovog principa poslušnosti i značaja ispovedanja. Svojom tezom o spasenju putem božje volje, iznetom u studiji o Sv. Avgustinu (1640) žestoko napada jezuite i njihovo učenje. Pristalice jansenizma podržavaju ideju o reformisanju samostana kao centara vere. Samostani sa većinskim jansenističkim sveštenstvom postaju intelektualni centri protivnika jezuita, a Por Rojal kod Pariza je bio vodeće mesto jansenizma. Jansenovi saradnici u Francuskoj su bili Antoan Arno i Diveržije, koji u vreme Fronde šire ovo učenje, i tada jansenizam predstavlja pokret sličan engleskom puritanizmu. [3]
Kulturne i naučne prilike u Francuskoj Luja XIV
Dok je sa druge strane Alpa, u Italiji, nastajao lepršavi barok kao umetnička forma i stil življenja, u francuskim umetnostima cveta klasicizam. Bila je to duhovna snaga koja se nastavila na renesansu i predvodila nove tradicionalne vrednosti u postmedievalnoj Francuskoj. Klasicisti se trude da već u renesansi tretirane antičke motive unesu duh novog vremena. Posebno su popularni kasnoantički motivi, ali inspirišu i malobrojna sačuvana dela iz vremena Karopinške renesanse. Sav umetnički opus francuskih umetnika u doba Kralja Sunca pripada ovom pravcu, ali barok dolazi poslednjih godina kraljeve vladavine iz Italije ali i iz španskih, austrijskih i holandskih pokrajina i prožimaće epohu prosvetiteljstva.
Veličina i značaj Luja XIV ogledaju se i u duhovnom stvaralaštvu njegove epohe, jednom od simbola i ukrasa njegove moći. Umetničko stvaralaštvo u Francuskoj toga doba potpuno je zavisilo od Luja. Kralj je bio mecena, zaštitnik umetnika, davalac penzija, najveći naručilac i sudbonosni kritičar, rečju magister ellegantorum svoga kraljevstva. U mladosti je u surovim uslovima rata stekao solidno znanje o antičkoj umetnosti, ali se kasnije potrudio da svoj ukus istanča i rafinira. Podigao je velelepni i preskupi Versaj kako bi koncentracijom visokih umetnosti svima prikazao svoju moć. Kao vrstan poznavalac svih prethodnih i aktuelnih umetničkih izraza, svojim autoritetom je usmeravao, nadzirao i štitio rad svih dobrih akademija u Francuskoj. NJihovi umetnici su zauzvrat tražili najjače izraze da hvale svog finansijera zaštitnika i da svojim talentom grade njegovu veličinu. Slavu Luju i francuskom klasicizmu doneli su mnogi umetnici u svojim oblastima: Kornej, Rasen i Molijer su pisali razne pozorišne komade, La Fonten, Mansar, Loren su doprinosili u svojim oblastima.
U povoljnoj klimi Francuske za društvenu nadgradnju cvetala je i nauka. Rene Dekart i Blez Paskal su najveće naučne veličine epohe Luja XIV.
Rene Dekart (1596–1650) je bio matematičar i filosof, čije delo Geometrija (La geometrie) predstavlja osnov današnjoj analitičkoj geometriji. Dekart je bio pokretač i idejni otac filosofskog pravca racionalizma, a poznavaoci njegovog dela smatraju da njegova razmišljanja obiluju empirijskim tezama i po tome se Dekart smatra pretečom enciklopedistima. Cogito, ergo sum, njegov originalni filosofski stav koji će biti izvorni preokret u novovekovnoj misli, nastao je u delu Meditacije o prvoj filosofiji. Tu Dekart tzv. metodskom sumnjom izvodi ono prvo sigurno saznanje i uobličava ga u svoj čuveni credo „Mislim, dakle postojim“. Time se jasno odvojio od još uvek vladajućeg srednjovekovnog teocentričnog pogleda sholastičke provenijencije. Kada je doznao za osudu Galileja, napisao je kratak spis pod naslovom Reč o metodi ili češće upotrebljavan naziv Rasprava. Objavio je i dela Dioptrija i Meteori. Dekart je bio savremenik Rišeljea, ali je ostavio neizbrisivog traga u nauci racionalističkim načinom razmišljanja, kao i presudan uticaj na Paskala, te se stoga smatra da je spiritus movens mnogih intelektualnih dostignuća iz doba Luja XIV.
Blez Paskal[4] (1623–1662) je bio francuski matematičar, fizičar, teolog i filosof. Iako se od malena interesovao za pronalazaštvo i s osamnaest godina konstruisao matematičku mašinu, njegovu zrelu kreativnost je obeležilo okretanje religiji i razmatranje veličine i misterije čoveka. Visoku inteligenciju i kreativnost je nasledio oa oca Etjena, koji je nastojao da Paskal još kao dete dobije klasično obrazovanje i znanje latinskog i starogrčkog jezika. Blez je imao specifične poglede na svet nauke, pa je sve svoje knjige iz matematike sklonio iz kuće, kako mladi Paskal pre petnaeste godine ne bi trošio svoju energiju na ovu zahtevnu nauku. Međutim, Blez je bio neukrotivo radoznao i sa dvanaest godina je počeo sa velikim uspehom da radi geometriju. Otac je popustio i kao uticajni sudija priređivao sinu fascinirajuće susrete sa Galilejem i Dekartom, kao i poznanstvo sa matematičarem Fermaom, sa kojim će mladi Blez stvoriti osnove računa verovatnoće. Sa šesnaest godina Blez Paskal je izdao jedinstveni primerak matemetičkog lista, koji je sadržao brojeve teorema iz projektne geometrije, uključujući i Paskalov mistični trougao. Po preseljenju u Ruan 1640. godine, Blez objavljuje rad Esej o konusnim presecima. Iste godine je izumeo i prvi digitalni kalkulator koji je nazvao po sebi, Paskalina, s namerom da pomogne ocu koji je dobio posao glavnog poreznika Normandije. Vrhunac genijalnost u domenu matematike Paskal dostiže 1653. godine u radu Teza o matematičkom trouglu (Traite du triangle arithmetique), gde iznosi opise tabelarnih prikaza za binomne koeficijente, koji se danas naziva Paskalov trougao. Paskalov trougao je nastao kao rezultat njegovog interesovanja za igre na sreću, karte i rulet. Predstavlja beskonačan niz prirodnih brojeva poređanih u obliku piramidalne sheme.
Smrt oca je donela prekretnicu u intelektualnoj preokupaciji Paskala. Otac je za njega bio vrhunac ljubavi, pa je njegova smrt imala duboko hrišćansko značenje. Potpao je pod uticaj svoja dva brata, koji su bili u jeretičkom pokretu u Ruanu, pa je postao duboko religiozan. Podvrgao se asketskom načinu života iz verovanja da je prirodno i neophodno da čovek pati i iz takvog stanja njegovog duha proizišao je njegov najpoznatiji filosofski rad. Tada su njegove duhovne ideje dobile konture, koje je refinisao u filosofskom radu Misli (Penses). Posetio je jansenistički manastir Por Rojal, odakle je ponesen jansenizmom pisao anonimna dela na temu religije, Osamnaest provincijskih pisama. Važio je za branioca jansenizma i velikog protivnika jezuita (isusovaca ili Ordo societas Iesu), kao i učenja Ignacija Lojole. Pored svojih razmišljanja o patnji, u radu je pokušao da dokuči eshatološka pitanja o sudbini, ali se otisnuo i u jeres, pišući o postojanju ili nepostojanju Boga.
Čitav život je bio slabog zdravlja, a kada se fatalno razboleo, odbijao je pomoć lekara rečima da je bolest prirodno stanje i iskušenje za svakog hrišćanina. Duboko se razočarao u kralja Luja kada je ovaj ugušio jansenistički pokret u manastiru Por Rojal i sa njime se obračunao u svome poslednjem filosofsko-teološkom radu Ecrit sur la signature du formulaire. Pred smrt se vratio svojoj prvoj strasti, pronalazaštvu, pa je Parižanima predstavio verovatno prvi autobus, zaprežno vozilo sa više sedišta za prevoz putnika po Parizu. Umro je 19. avgusta 1662. godine od, kako je mnogo kasnije autopsijom utvrđeno, raka stomačnih organa i teškog oštećenja mozga. Prema rečima svedoka, poslednje reči ovog teoskeptičnog genija su bile: „Neka me Bog nikad ne napusti.“
Blez Paskal je svetu podario više pronalazaka, teorema i matematičkih principa. Bio je prvi matematičar i teolog koji je utvrdio kako matematika i bogoslovlje imaju suštinsku vezu kao egzaktne nauke, te da jedna drugoj pomažu i suštinski se određuju. Niko od antičkih vremena nije razmišljao na sličan način i s toliko slobodno, s obzirom na to da je živeo u vreme kada je sloboda kreativnog mišljenja izvan zvaničnih klišea katoličke crkvene dogme još uvek bila jeres.
Doprinos Luja XIV francuskoj umetnosti i nauci
Tokom svog života Luj XIV je naručio i sakupio više od 300 svojih portreta raznih slikara. Najviše portreta su rađeni uljanim bojama na drvetu, ali je bilo radova i na platnu. Najranije predstave Luja kao deteta-kralja su po pravilu nastojale da ga predstave kao personifikaciju Francuske, da bi se idealizacija monarha kasnije nastavila u naglašenim formama. Ni na jednom portretu na licu kralja se ne naziru tragovi velikih boginja koje je preležao 1647. godine. Početkom šezdesetih, Luja prikazuju kao rimskog cara i Aleksandra Velikog. U stvaranju imidža antičkih veličina Luja XIV prednjačio je Le Brun u svojim skulpturama. Što je kralj bio stariji, to su njegove likovne predstave bivale sve više alegorijske i mitološke. Rigoov propagandni portret šezdesettrogodišnjeg kralja iz 1701. godine nesmotreno predstavlja starca sa neprirodno mladim nogama. Rigo se posle Lujeve smrti branio od kritike kako je želeo da prikaže verodostojan lik i karakter vladara sa preciznim detaljima, ali snažne i mlade noge su predstavljale čvrstinu monarhije. Iako je slika bila namenjena Lujevom unuku Filipu V Španskom, Luj je bio toliko zadivljen ovim portretom da je naložio da se original zadrži a kopija pošalje unuku. Ova Rigoova slika je postala uzor svim potonjim portretima francuskih kraljeva, a danas krasi zid Luvra.[5] Pored portreta, Luj je za života naručio barem dvadeset statua koje su krasile trgove Pariza i gradova po provincijama. Kao mnoge predstave kralja, i ove bronzane statue su imale angažovanu ulogu: uvek su kao živi kralj budnim okom pratile život podanika i u njihovoj svesti bile živa manifestacija kralja Sunca i podsetnik na njegove trijumfe, uzdignute u ovom delu Evrope prvi put posle propasti Rimskog carstva. Portreti i statue su bili najefikasnija propagandna sredstva Luja XIV sve do izgradnje Dvorane ogledala (La Galerie des Glaces) u Versaju.
Prilog: Dvorana ogledala. Da je nastala u antičko vreme, ovaj reprezentativni deo Versaja bi svakako bio kategorizovan u svetska čuda. U sedamnaestom veku ogledalo je spadalo u najskuplje i najprestižnije artikle, pa je Luj, kralj Sunce, odlučio da svoju veličinu potvrdi dvoranom sa mnoštvom ogledala. Mletačka republika je držala monopol na izradu ogledala, ali Žan Batist Kolber je u duhu merkantilizma, koji je nalagao da svi elementi koji su ugrađeni u dvorac u Versaju budu francuski proizvod, pozvao 1665. godine nekolicinu mletačkih majstora da u Francuskoj osnuju radionicu za izradu ogledala, Manufacture royale de glaces de miroirs. Prema legendi, mletačke vlasti su, kako bi sačuvale tajnu i monopol na izradu ogledala, poslale agenta ubicu da potruje majstore koje je Kolber unajmio. Kako god, Francuzi su preuzeli tajnu tehnologiju koja se sastojala u postizanju visoke temperature topljenja stakla i kasnije procesa sjedinjenja sa srebrom na bazi joda. Dvorana ogledala je barokna galerija koju je projektovao arhitekta Žil Arden Mansar. Izgradnja je započela 1674, a završena je 1684. godine i dvorana se sastoji od galerije i dva salona, Salon rata na severnoj, i Salon mira na južnoj strani kompleksa. U dužini od 73 metra razmešteno je na jednoj strani 17 ogledala, a na drugoj 578 ogledala. Više od 1000 kvadratnih metara tavanice u trideset kompozicija oslikao je Šarl Lebren, a sve do francuskog poraza od Pruske galeriju je krasio nameštaj od srebra. U Dvorani ogledala je proslavljeno venčanje kralja Luja XVI i Marije Antoanete 1770. godine; 18. januara 1871. godine ovde je proglašeno Nemačko carstvo i krunisan pruski kralj Vilhelm kao nemački car, kako bi se poraženim Francuzima nanela još veća sramota od vojnog poraza. Potpisivanjem Versajskog mirovnog ugovora u Dvorani ogledala 28. juna 1919. godine okončan je Prvi svetski rat.[6]
U Sedmom arondismanu Pariza nalazi se grandiozna građevina Doma invalida (Lۥ Hotel national des Invalides), kompleks zgrada u kojima su stanovi vojnika i oficira, ratnih veterana obogaljenih u ratovima, Muzej francuske vojske (Musee de lۥ Armee), kao i Muzej savremene istorije Francuske (Musee dۥ Histoire Contemporaine). U Domu invalida je i mauzolej u kome su sahranjene mnoge francuske vojskovođe i istorijske ličnosti, među kojima su Napoleon Bonaparta, kapetan Ruže de Lil, čovek koji je ispevao Marseljezu i drugi francuski vojni velikani.
Luj XIV je 24. novembra 1670. godine izdao naredbu da se izrade nacrti i zatim pristupi izgradnji doma i bolnice za veterane njegovih ratova i borce invalide u Parizu. Kralj je imao viziju da ovaj arhitektonski kompleks bude memorijalni spomenik svim herojima njegovih ratova. Projekat je izradio arhitekta liberal Brijan i radovi su krenuli 1676. godine na lokaciji gradilišta koje je u tadašnjem Parizu bilo u predgrađu. Kompleks zgrada Doma invalida je izgrađen u barokno-klasicističkom stilu i proteže se obalom Sene 196 metara. Među građevinama je ostavljeno petnaest dvorišnih platoa, od kojih je najprostraniji cour dۥ honneur, namenjen za vojne parade. Kada su ustanovili da kompleks Doma invalida nema kapelu, veterani su je od kralja zahtevali. Kapelu Ẻglise Saint Louis des Invalides je do 1679. godine po svojim planovima gradio arhitekta Žil Arduan Mansar, mladi asistent ostarelog Brijana. Odmah po završetku kapele za veterane i invalide, zadovoljni kralj je naložio Mansaru da izradi još jednu, kraljevsku crkvu u okviru Doma invalida. Baroknu crkvu je Mansar izgradio po ugledu na Baziliku Sv. Petra u Rimu i ova građevina u arhitektonskom smislu predstavlja trijumf francuske barokne arhitekture. NJenu monumentalnu kupolu, postavljenu na kružnu kamenu građevinu, iznutra pridržavaju upareni stubovi. Kupola je rebrasta i polusferna, dobro vertikalno izbalansirana, tako da dominira centralnim platoom kompleksa. Građevina je završena 1708. godine. Unutrašnjost građevine je oslikao Šarl de la Fos, ostvarivši uspešno trodimenzionalnu iluziju (sotto in su) koju doživljava posetilac dok posmatra unutrašnjost kupole.
Umetničke aktivnosti Luja XIV
Luj je obožavao balet i zahvaljujući svojoj vitkoj figuri i čvrstom telu često je igrao u baletima u svojoj versajskoj plesnoj dvorani. Strasno je odigrao preko osamdeset uloga u četrdesetak čuvenih baleta. Toliki odigrani baleti ga svrstavaju u rang današnjih profesionalnih igrača. Odigrao je četiri uloge u tri Molijerove komedije-baleta. Igrao je 1664. godine ulogu Egipćanina u baletu Brak na silu (Le Mariage force), zatim mavarskog gospodina u baletu Sicilijanac (Le Sicilien) 1667. godine. Iznad svega je uživao u igranju božanskih likova, kao što su Neptun, Apolon i Sunce u Les Amants Magnifiques, 1670.godine.[7] Molijer je prerađivao neke balete koje je kralj poželeo da igra i oni su se znatno razlikovali od profesionalnih predstava. U takve uloge kralj bi uložio veliku strast i emocije, identifikovao se s ulogom i padao u neku vrstu transa. U tim baletima davao je Luj svoj najbolji performans.
Prilog: Comédie-Française. Posle Molijerove smrti 1673. godine formirana je glumačka trupa Troupe de Moliere od glumaca koji su radili sa Molijerom i igrali u njegovim komadima. Na njihovu inicijativu spojili su se sa drugom glumačkom grupom, Theatre du Marais, i ova fuzija predstavlja temelj francuskom nacionalnom teatru, Comédie-Française. Ovo prestižno pozorište je nastalo ukazom Luja XIV 24. avgusta 1680. godine. Prve svoje godine pozorište je na repertuaru imalo pozorišne komade Molijera i Žana Rasina, kao i nekoliko dela Pjera Korneja, Pola Skarena i Žana Rotua. Posle dve godine rada, teatar je dobio svoj godišnji budžet od kralja u visini od 12 000 livri. Danas je ovo pozorište jedno od pet francuskih pozorišnih kuća koje imaju status nacionalnog teatra Francuske. Glavna zgrada Comédie-Française se nalazi u Prvom arondismanu, u blizini Luvra.
Francuski kolonijalizam i kulturne posledice orijentalizma tokom XVII veka
Najava francuske kolonijalne ekspanzije datira iz ranog šesnaestog veka, kada su Đovani da Veracano, Italijan u službi francuske krune, i Žak Kartije u nekoliko navrata stizali do obala NJufaundlenda. Verski ratovi u Francuskoj tokom XVI veka nisu dopuštali ozbiljniji angažman države u realizaciji kolonijalnih pretenzija. Znatno pre vladavine Luja XIV Francuska je množila svoje kolonije u Aziji i Africi i u tom periodu francuski istraživači su izvršili epohalna otkrića u obe Amerike. Francuski istraživači su se obreli u Brazilu (Sao Luisu 1555. i Rio de Žaneiru 1612) na Floridi (u Fort Karolini 1562). Kako su francuski posedi bivali krupniji, sukob sa konkurentskim silama, Engleskom i Španijom pre svega, postajali su izvesniji, češći i ozbiljniji. Francuska kolonijalna ekspanzija u ovom delu sveta započinje početkom XVII veka, kada je 27. jula 1605. godine u Akadiji, u Novoj Škotskoj, osnovano francusko naselje pod nazivom Por Rojal (Port Royal). Ovo naselje postaje centar francuskog prisustva u Kanadi do 1613. godine, kada ga Britanci osvajaju i razaraju. Potom Francuzi sele svoje naselje pet milja uz reku Anapolis i udaraju temelje današnjeg Anapolis Rojala. Ovo naselje je sve do 1710. godine nosilo isti naziv kao i prvo, Por Rojal, ali će posle britanskog osvajanja promeniti ime u englesko, koje i danas nosi.
Drugi Por Rojal su na severnoj obali Anapolis basena osnovali francuski istraživači predvođeni plemićem Pjerom di Ža de Monsom. Tokom istraživanja morske obale naišli su na zaliv koji je sa spoljnim morem bio povezan uzanim prolazom, pa tako i bio zaštićen od struja i talasa sa pučine. Izgled zaliva je takođe davao mogućnost uspešne odbrane od napadača, pa su istraživači tu podigli prvo naselje. Samuel de Šamplen, jedan od članova ekspedicije, zapisao je kako je zaliv dovoljno velik da prihvati francusku flotu od nekoliko stotina brodova i nazvao ga Kraljevska luka, Por Rojal. Na svečanosti povodom krštavanja nove naseobine osnivači su je proglasili vlasništvom francuskog kralja Anrija IV. Pjer di Ža je odmah u Por Rojal premestio s ostrva San Kroa već ustanovljenu prestonicu francuskih naseljenika u Kanadi. Narednih 135 godina Por Rojal, ili Anapolis Rojal, biće centar Akadije i Nove Škotske, sve do osnivanja Halifaksa.U navedenom periodu naselje je bilo centar lokalne trgovine između francuskih trapera i lokalnih domorodačkih plemena koja su se smatrala podanicima francuskog kralja. Sve vreme francuskog vlasništva nad Por Rojalom Britanci su želeli da ga se domognu. U šest navrata Britanci su opsedali naselje, sve do 1710. godine, kada se Por Rojal posle duge opsade sa kopna i pomorske blokade konačno predao Gordom Albionu. Narednih pola veka Francuzi će tokom šest opsežnih kampanja i trinaest opsada neuspešno pokušavati da povrate luku.
Tih godina je Samuel de Šamplen (1574–1635) , francuski pomorac, kartograf, vojnik i diplomata, osnovao naselje Kvebek i oblast Novu Francusku (oblast je kasnije nazvana Kanada), i time je u istoriji zaslužio epitet oca Nove Francuske. Nova Francuska je imala prilično malu populaciju, što je bilo posledica kolonizatorske strategije Francuske. Ona je bila potpuna suprotnost Engleskoj, koja je insistirala na vojnom zaposedanju teritorije i naseljavanju sa što više ljudi i grananju britanskih institucija i funkcionisanju državno-pravnog sistema. Francuzi su se oslanjali na svoje izolovane tvrđave iz kojih su stvarali prisne kontakate sa domorodačkim stanovništvom, sa kojim su uspostavili trgovinu krznom. Dugo se nisu osnivala stalna francuska naselja poljoprivredno-proizvodnog karaktera, pa tako francuski kolonijalizam nema aspiracija ka teritorijalnom širenju u Novoj Engleskoj. Oslanjajući se isključivo na trajni savez s indijanskim plemenima, Francuzi su sa njima uspostavili niz vojnih, privredno-trgovinskih, diplomatskih, čak i bračnih veza, ali su na domaće stanovništvo prisilno, čak putem terora, vršili mrsku konverziju u katoličanstvo. Kako god, kroz različite vidove materijalnog benefita i davanje fiktivnih titula poglavicama, Francuzi su vršili labavu kontrolu nad većim delom severnoameričkog kontinenta. Francuski naseljenici nisu podizali svoja naselja izvan doline Sen Lorana (ili Sent Lorensa, kako su reku nazivali engleski naseljenici).
Francuske teritorije su imale isključivo trgovačke aktivnosti pre nego što su Francuzi 1663. godine, po ugledu na Britance, osnovali Vrhovno veće Nove Francuske, prvi političko-etnički entitet u Kanadi. Osnivanjem entiteta na čijem čelu je bio guverner (prvi je bio Ogusten de Mesi) Francuska pokušava da parira već dobro razvijenom i efikasnom britanskom kolonijalnom sistemu. Do tada spoljno-politički koncept Luja XIV, koji je video svoj interes i koncentraciju moći u Evropi, nije dovoljno shvatio ni podržao razvoj snažnog i efikasnog francuskog kolonijalizma u tom istorijskom trenutku. Ipak su francuski istraživači u drugoj polovini sedamnaestog veka bili ti koji su istraživali Severnu Ameriku, od Jukona na severu pa sve do Meksičkog zaliva na jugu. I pored nedostatka kolonijalnih ambicija na tronu Francuske, prvi Evropljani koji su prošli sa severa na jug kontinenta i otkrili reke Arkanzas, Misisipi, Ohajo, zatim oblast Ilinois, Gornju i Donju Lujzijanu bili su Francuzi. Takođe su Francuzi, predvođeni Reneom Roberom Kavalijeom 1682. godine, na obalama reke Ilinois podigli grad i tvrđavu Sen Luj, današnji Sent Luis. Tvrđava je nazvana imenom francuskog kralja, a služila je za odbranu od Engleza i komunikaciju između Srednjeg zapada i atlantske obale. Pored nešto naseljenih Španaca i Nemaca, ovi Francuzi su bili prvi sastojak budućeg američkog melting pota. Paradoksalno je to što će njihova otkrića poslužiti britanskim interesima. Kada su se potonji vladari opredelili za gospodstvo u Severnoj Americi, ova će u najvećoj meri već biti u engleskim rukama. Prostrane francuske kolonije bile su definitivno izgubljene mirom u Utrehtu 1713. godine.
Dok je francuska kolonijalna imperija u Americi rasla, Francuzi su krenuli u osvajanje manjih ali profitabilnijih poseda u tzv. Zapadnim Indijama. Zaposeli su krajeve Južne Amerike uz okean, koji se danas zove Francuska Gijana, gde su podigli koloniju Sen Kits. U prvoj polovini XVII veka, tokom političke dominacije kardinala Rišeljea, Karibi su postali interesantni Francuzima. Tada je Pjer Belen, trgovac i avanturista, zauzeo od starosedelačkih plemena Gvadalupe, dok je na Martiniku 1635. godine osnovao stalnu francusku koloniju San Pjer. Kolonija je trgovala sa metropolom preko državne firme Compagnie des Iles de lۥ Amerique, koju je osnovao i priličan kapital uložio sam kardinal. Teritorija je živela pod francuskom legislativom, francuskim jezikom u zvaničnoj upotrebi, dok su jezuitski misionari pristizali i pokrštavali pokoreno domorodačko stanovništvo. Najznačajniji kolonijalni posed za Francuze u Karibima je od 1664. godine bilo Santo Domingo, današnji Haiti. Ovo ostrvo je postalo najveći proizvođač šećera u francuskim zemljama, uključujući i metropolu. Iako je trgovina kolonijalnom robom, začinima, drvetom, tkaninama, južnim voćem, šećerom, egzotičnim životinjama i krznom donosila ogromnu zaradu, Francuzi su se, kao i ostale kolonizatorske nacije, najradije bavili trgovinom crnim robljem. Ova nečasna rabota, kao i eksploatatorski odnos prema domorodačkom stanovništvu i prisilna hristijanizacija, dovodili su do čestih pobuna domorodaca i robova, pa su Francuzi sredinom veka izvršili pravo etničko čišćenje izvornog karipskog stanovništva na Martiniku.
Francusko kolonijalno širenje se nije ograničilo samo na Novi Svet. U Senegalu, u Zapadnoj Africi, Francuzi su 1624. godine duž obale Atlantika osnovali nekoliko trgovišta i zaštitnih stanica. Prvi francuski pustolovi i misionari su počeli da stižu u Indiju u prvoj polovini šesnaestog veka, za vreme vladavine Fransoa I, šest decenija pre dolaska Engleza i Holanđana. U cilju osvajanja Indije, Luj XIV je nastavio Rišeljeovu praksu da se po uzoru na Engleze održava monopol državne trgovačke kompanije. Kako je kardinal Rišelje 1642. godine osnovao Francusku istočnoindijsku kompaniju, Kolber ju je osavremenio 1664. godine sa ciljem da koordinira i organizuje trgovinu metropole sa Francuskom Indijom[8] i susednim pokrajinama. Nikle su francuske kolonije u Šandernagoru 1673. godine i na jugoistoku, u Pondišeriju 1674. godine.
Vojni, ekonomski, verski i kulturni prodor Francuske na istok je imao i povratne efekte. Mnoštvo kulturnih, naučnih, jezičkih, umetničkih uticaja je s Istoka brodovima natovarenim robom stizalo u Pariz i francuske pokrajine. Splet ovih uticaja se u francuskoj kulturnoj istoriji naziva orijentalizmom. Prve pokušaje da se u naučnim okvirima proučavaju istočnjački jezici pokrenula je katolička crkva iz svoga centra u Rimu. Od XVI veka proučavanje orijentalnih jezika i kultura sve više je preuzimala francuska država, pod neposrednim patronatom kralja Fransoa I, u cilju vojnog i diplomatskog zbližavanja s Otomanskim carstvom. Kao rezultat tih napora, Francuska 1533. godine prima prvog turskog ambasadora u Parizu. Prvi učeni orijentalista u Francuskoj bio je Gijom Postel, koji je 1536. godine bio jedan od dvanaestorice francuskih poslanika kod Sulejmana Veličanstvenog. Iz ove diplomatske misije Postel je doneo u Francusku brojne knjige na arapskom, kako religiozne, tako i naučne sadržine, uglavnom u sferi matematike, astronomije i medicine. U katoličkoj Evropi se, iako sporo, već menjao zvanični pogled na svet i nauku, čemu će doprineti priliv arapskih tekstova s Istoka. Možda je preterano ako se kaže kako su Postelove knjige odvele Đordana Bruna na lomaču. Patent Tusi krugova, kao i novi pogled na svet i izvan njega su uticali da Kopernik objavi sopstvene astronomske teorije. Pored misionarske uloge, Postel se interesovao i za religiju i različite forme verovanja u jednog Boga. Blizak nekim Turcima, smatrao je da je islam ogranak hrišćanstva i da među muslimanima i Evropljanima u religijskom smislu ne postoje formalne razlike. Kada je otvoren univerzitet College royal, Postel je bio njegov prvi predavač matematike i arapskog i drugih orijentalnih jezika.
Francuska je naredni vek i po održavala veze sa Orijentom i negovala sve naučne vidove orijentalizma. Tako je 1647. godine Andre de Riar u Parizu objavio Kuran, preveden na kolokvijalni francuski jezik. Zatim su prevedena i objavljena prva poglavlja bisera persijske literature, Đulistan (Ružičnjak). Uporedo sa kulturnom razmenom tekla je i diplomatska saradnja: Francuska je otvorila konzulate u mnogim gradovima Otomanske imperije, kao što su Tripoli, Bejrut, Aleksandrija i na grčkom ostrvu Hiosu. Prijateljski odnosi Francuske i Turske su podigli trgovinu, promet kapitala i poslovne odnose ovih država na zavidan nivo. Luka Marselj je prvih godina vladavine Luja XIV bila mesto gde su se ukrštali trgovački putevi i sabirala sva istočnjačka roba, pa je prozvan vratima Orijenta. U skladištima marsejske luke najviše je lagerovana roba egipatskog porekla, fine tkanine za posteljinu, tepisi, krzno, boje, vosak, obrađena koža i pamuk. Marokanski sultan Mulaj Ismail, videvši koliku dobit od trgovine sa Francuskom imaju susedni sultanati, šalje 1682. godine svoga poslanika Muhameda Tenima na dvor Luja XIV. Uspostava poslanstva je donela nove trgovinske aranžmane i pristojan benefit obema državama.
Kada je 1669. godine turski sultan Mehmed IV poslao Luju XIV ambasadora Muteferika Sulejman-agu, u Versaj i među bogate građane Pariza počela je da ulazi turska moda i običaji. U francuskoj književnosti toga vremena osetio se snažan uticaj Orijenta, dok je preko polovine francuskih bedekera bilo namenjeno putovanjima u Otomansko carstvo. Sultan Sulejman je u Parizu otvorio prelep ugostiteljski objekat za mnogo gostiju, gde su livrejisane sluge u turskim haljinama služili kafu. Tako je u Francuskoj započeo modni trend pijenja kafe, koji je prerastao u strast kod mnogih konzumenata. Kao posledica ulaska kafe u živote Parižana otvorene su prve prodavnice raznih sorti kafe, kao i pribora za njeno pripremanje. Najpoznatija je bila ujedno i čuvena kafeterija Cafe Procop,[9] otvorena u Šestom arondismanu 1689. godine. Pored pijenja kafe, Parižani su kao najveći modni hit počeli da nose turbane i kaftane i da po kućama leže na ćilimima i po masivnim jastucima.
Neumerena potražnja francuskog nobiliteta za luksuznom orijentalnom robom izvukla je mnogo francuskog novca na Istok. Kako je u periodu verskih ratova orijentalna umetnost presahla, a novca za luksuznu robu ponestalo, kralj Anri IV je u Francuskoj pokrenuo radionice luksuznih predmeta, kao što su persijski ćilimi, umetnički nakit, kineski porcelan i drugo. Kralj je objavio konkurs za spretne francuske zanatlije, koje bi trebale da se nauče da izrađuju orijentalne luksuzne predmete. Ove napore su nastavili Anrijevi potomci, Luj XIII i Luj XIV. Zahvaljujući ovim nastojanjima, Francuska je tokom sedamnaestog veka postala najveći evropski proizvođač i izvoznik svile, pa otuda i pojava velikog broja sadnica duda u vrtu dvorca Tiljerije. Koliko je usvajanje proizvodnje svile bilo profitabilno za Francusku, pokazuje primer iz 1674. godine, kada je iz Francuske u Englesku izvezeno svilene tkanine u vrednosti 30.000 funti sterlinga.[10]
Pored proizvodnje svile, Francuska je uspela da organizuje radionice gde su vešti i obučeni majstori tkali ćilime, tapiserije i podne prostirke po turskom uzoru. U Parizu je u između 1650. i 1685. godine slavu stekla najprestižnija radionica turskih i persijskih ćilima, Savonari manufaktura. Pod neposrednom upravom Kolbera, Savonari manufaktura je 1683. godine trebala da isporuči seriju od trinaest ćilima za Apolonovu galeriju (Galerie dۥ Apollon), kao i 93 ćilima za Veliku galeriju, ali je Luj XIV bio opsednut opremanjem Versaja, tako da je čitava isporuka preusmerena na kraljev dvorac. Konkurentske radionice orijentalnih ćilima i tapiserija Savonari manufaktur u Parizu su bile Žobelin i Bove tapiserije.
Kineski porcelan je odavno uvožen i bio je skup i tražen statusni simbol francuskog plemstva i bogatog građanstva. Velike količine zlata su bile slane iz Francuske u Kinu, kako bi se plaćala ova skupocena roba. Kao sa svilom i ćilimima, država je tražila načine da bi se pravile verne replike ukrasnih predmeta i vaza od originalnog kineskog materijala, ali uspeh je dugo izostajao. Tek je sredinom sedamnaestog veka majstorima Never manufakture uspelo da načine glineni materijal istovetan kineskom, a njeni umetnici su uz pomoć fajans tehnologije verno prekopirali plavu i belu gleđ, najveću tajnu kineskih porcelanskih radionica. Proizvodnja francuskog porcelana je počela oko 1650. godine, da bi narednih trideset godina kineska porcelanska roba bila potisnuta iz Evrope. U tom periodu Francuska je bila jedina evropska zemlja u kojoj se proizvodio porcelan kroz originalan kineski tehnološki proces, meko oblikovani porcelan. Ulagani su veliki napori kako bi se ovladalo i najskupljom tehnologijom tvrdog oblikovanja, u čemu je 1712. godine uspeo jezuita Fransoa Ksavier dۥ Ontresolu, posle više od trideset godina predanog istraživačkog rada.
Orijentalizam iz vremena Luja XIV je imao snažan uticaj i ostavio vidne tragove u francuskoj umetnosti. Prvi francuski prevod Hiljadu i jedne noći je objavljen 1704. godine. Francuska književnost prosvetiteljstva je puna uticaja sa Orijenta. Volter i Monteskje su koristili istočnjačke motiva pišući svoja dela Kandid, odenosno Pisma iz Persije. Prema američkoj istoričarki jermenskog porekla Ini Mekkejb (Ina Baghdiantz McCabe) uticaj orijentalizma iz vremena Luja XIV je bio presudan za oblikovanje nekih vidova francuske kulture i dao im moderne karakteristike kakve ih krase već nekoliko vekova. Mekkejbova je sklona tvrdnji da je na polju nauke orijentalizam uticao na rađanje nekih od nauka u Francuskoj, samim tim i u Evropi, kao i na stvaranje Francuske akademije nauka.
Prilog: Francuska akademija nauka. Društvo učenih Francuza na najvišem nacionalnom nivou pod nazivom Académie des sciences je osnovao 1666. godine kralj Luj XIV. Velike zasluge za osnivanje i rad Akademije je imao i ministar Kolber, koji je inicirao ideju s namerom da se sačuvaju i primene već stečena naučna dostignuća u Francuskoj. Kolber je 22. decembra 1666. godine pozvao manju grupu najobrazovanijih Francuza toga vremena u Kraljevsku biblioteku i naložio im da se redovno sastaju na radnim sastancima dva puta nedeljno. Tako je nastao nukleus Akademije, koja će prvih 30 godina delovati neformalno, bez statuta organizacije i pravilnika o članstvu. Iako je Akademija stvorena kao organ kraljevske vlasti, od nje se očekivalo da zadrži svoju apolitičnost, kao i da izbegava rasprave na verske ili socijalne teme. Posle više od tri decenije rada, kralj Luj XIV je 20. januara 1699. godine ustanovio pravila Akademije. Od tada pod nazivom Kraljevska akademija nauka ova nacionalna kulturna institucija svoje članove okuplja u Luvru.
Tri godine posle osnovanja Akademije nauka, Luj je inspirisao i finansirao otvaranje Naučnog centra za francuske umetnike u Rimu, a 1671. godine u Parizu je pokrenuo rad Arhitektonske akademije (Académie d’Architecture) i Kraljevske muzičke akademije (Académie Royale de Musique) i tako vezao kreativna dostignuća nacije u nauci i umetnosti za sebe i nehotično im dao i političku notu.
Napomene:
Microsoft Encyclopedia Encarta 2006
2 Nantski edikt je zakon koji je francuskim protestantima-hugenotima dao značajna verska prava i skoro ih u izjednačio sa katolicima. Edikt je potpisao kralj Anri IV u Nantu 13. aprila 1598. godine. Razdvojio je građansko od verskog jedinstva Francuske.
3 Za članak o Blezu Paskalu korišćena je elektronska literatura John Oۥ Conor, Edmund Robertson, Blaise Pascal, School of Mathematics and Statistics Universitu of St. Andrews, Scotland 1996 i članak Blaise Pascal iz Encyclopedia Britannica 2010.
4 Microsoft Encyclopedia Encarta 2006, citat teksta Prest Julia, Dancing King, Louis XIV s Roles of Moliere s Comedies – ballet, from Court to Town, Seventeenh Century 16.
5 Francuska Indija je naziv za posed na teritoriji današnje Indije, kojom je od druge polovine sedamnaestog veka gospodarila Francuska istočnoindijska kompanija. Pod originalnim nazivom Établissements français de l’Inde ova pokrajina je bila pod francuskom upravom sve do 1816. godine, kada su je propašću Napoleona preuzeli Englezi. Teritorija se protezala na 510 kv. kilometara i na njoj je bilo više naselja, od kojih su veća bila Pondišeri, Karikal, Janaon na Koromandelskoj obali, Mahe na Malabarskoj obali i Šandernagor u Bengalu.
6 Kafeterija je ponela ime po vizantijskom hroničaru Justinijanovog doba, Prokopiju. NJegovo delo Tajna istorija je 1623. godine pronađeno u vatikanskoj biblioteci, i postalo je najčitanije štivo obrazovanih Parižana tokom vremena vladavine Luja XIV.
7 Chinese Glayes, their Origin, Chemistry, and recreation, Nigel Wood, p. 240.
Bibliografija
Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope (1450–1789), Novi Sad, Matica srpska 1985.
Enciklopedija Larus, tom 3, Beograd 1967.
Chinese Glayes, their Origin, Chemistry, and recreation, Nigel Wood, p. 240. (e-book)
Louis XIV, MNS Encarta, 2008, archived from the original. (e-encyclopedia)
Britannica online 2010, (english translation of Francois Bluche, Louis XIV, Paris 1986). (e-encyclopedia)
Elena Steigrad, www. lois-XIV.de 2000 – 112. (e-articles)
Microsoft Encyclopedia Encarta 2006. ( e-encyclopedia)
John Oۥ Conor, Edmund Robertson, Blaise Pascal, School of Mathematics and Statistics Universitu of St. Andrews, Scotland 1996 (e-book)
[1] Microsoft Encyclopedia Encarta 2006.
[2] Nantski edikt je zakon koji je francuskim protestantima – hugenotima dao značajna verska prava i skoro ih izjednačio sa katolicima. Edikt je potpisao kralj Anri IV u Nantu 13. aprila 1598. godine. Razdvojio je građansko od verskog jedinstva francuske nacije i umnogome doprineo njenom formiranju u procesu razvitka buržoaskih ideja . (Microsoft Encyclopedia Encarta 2006.)
[3] Microsoft Encyclopedia Encarta 2006.
[4] Za članak o Blezu Paskalu korišćena je elektronska literatura John Oۥ Conor, Edmund Robertson, Blaise Pascal, School of Mathematics and Statistics Universitu of St. Andrews, Scotland 1996 i članak Blaise Pascal iz Encyclopedia Britannica 2010.
[5] Microsoft Encyclopedia Encarta 2006, citat teksta Prest Julia, Dancing King, Louis XIV‘s Roles of Moliere s Comedies – ballet, from Court to Town, Seventeenh Century 16.
[6] Microsoft Encyclopedia Encarta 2006, prevod francuskog teksta Le Brun interprete de lۥ historie de Luis XIV, a propos dۥ un tableau de la Galerie des Glacesa Versailles, 21 – 26.
[7] Isto.
[8] Francuska Indija je naziv za posed na teritoriji današnje Indije, kojom je od druge polovine sedamnaestog veka gospodarila Francuska istočnoindijska kompanija. Pod originalnim nazivom Établissements français de l’Inde ova pokrajina je bila pod francuskom upravom sve do 1816. godine, kada su je propašću Napoleona preuzeli Englezi. Teritorija se protezala na 510 kv. kilometara i na njoj je bilo više naselja, od kojih su veća bila Pondišeri, Karikal, Janaon na Koromandelskoj obali, Mahe na Malabarskoj obali i Šandernagor u Bengalu.
[9] Kafeterija je ponela ime po vizantijskom hroničaru Justinijanovog doba, Prokopiju. NJegovo delo Tajna istorija je 1623. godine pronađeno u vatikanskoj biblioteci, i postalo je najčitanije štivo obrazovanih Parižana tokom vremena vladavine Luja XIV.
[10] Chinese Glayes, their Origin, Chemistry, and recreDoation, Nigel Wood, p. 240.
Ostavi komentar