Dosije IRAN

Autor: Danilo Koprivica, politikolog

https://www.youtube.com/watch?v=SjeZ_3tpYAk&t=2239s

Ko zna koliko je milijardi barela iranske nafte koštala zapadna glorifikacija šahove glamurozne kvazidemokratije, kada unapred znamo odgovor na jednostavna statistička pitanja – da li je bolje doživeti prosečnih 55 godina starosti, kako je to bilo u doba šahovog kvazi-glamura ili poživeti 75 godina, kako je to danas? Da li je bolje imati 37% pismenih, kako je to bilo uoči revolucije, ili gotovo 90% pismenih , kako je to danas, u doba mekane teokratije?

Upoznajemo se sa velikom zemljom i njenom jednako velikom istorijom, koju su od Velike igre pa sve do 1979. godine nemilice pohodili i pljačkali profiteri imperijalnih zemalja, nudeći svoje kulturne obrasce u zamenu za iransko crno zlato.

Pričamo o tri nesrećne sudbine, tri žene kontroverznog poslednjeg šaha Mohameda Reze Pahlavija, od kojih je jedna prezirala zemlju i njene ljude, iskazujući prezir svojim nesvakidašnjim javnim ponašanjem. Smatrajući sebe modernom i progresivnom, a ne dekadentnom, bila je u stalnom sukobu sa iranskom tradicijom i narodnim očekivanjima. Pričamo i o ženama današnjeg Irana, koje živeći po strogim društvenim normama, čine 63% ukupnog broja studenata.

Ovo je priča o trećoj po značaju svetskoj revoluciji. I priča o možda najznačajnijoj identitetskoj revoluciji dvadesetog veka. Iran je danas prva zemlja na svetu po razvoju pismenosti, a poslednja po konzumiranju alkohola i po njegovim mortalnim posledicama.

ISTORIJSKE NAPOMENE

Zigurati su Mesopotamski hramovi, terasaste piramide na uzvišenjima, koje su gradili Sumeri, Vavilonci i Asirci. U Iranu ih i danas ima nekoliko i materijalni su svedoci prvih gospodara ovih prostora.

Iran je zemlja u kojoj su mnogi Zoroastrijanski, jevrejski i hrišćanski spomenici sačuvani, uprkos pokoravanjima i međusobnim ratovima koji su vođeni.

Zemljom su se smenjivala carstva, dinastije, vladari. Istorija Persije pamti mnoge, a često spominje samo neke: Ahemena, Kira Velikog, Darja Velikog, Darja Trećeg, Aleksandra Velikog (Prokletog) koji je razorio Persepolis, okončao Ahemedinsku eru i ukinuo Persijsko carstvo.

Sa Aleksandrom nastupaju Seleukidi, a smenjuju ih Rimljani. Dolaskom Sasanida uspostavljeno je drugo persijsko carstvo, nazvano Iranshahar (Zemlja Arijaca).

Slede najezde Muslimana različitih dinastija, Seldžuka, pa era Mongola i društvenog sumraka.

DINASTIJA KADŽAR

Muhamed-šah otpočinje preuzimanje vlasti 1786. godine i seli prestonicu iz Širaza u Teheran. Kadžari će 1828. prepustiti Rusiji delove Kavkaza, Gruzije i Azerbejdžana. Vladaće do 1925, nemoćni da se suprotstavi sve većem uticaju Rusije i Britanije na ekonomske i političke tokove u zemlji. Poslednji predstavnik dinastije otpočeo je reforme sa ciljem smanjenja uticaja stranaca i šiitskog sveštenstva, ali prekasno jer 1906. godine dolazi do ustavne revolucije.

Velika nalazišta nafte otkrivena su 1908. godine u Huzestanu, što će nekima doneti profit, a većini Iranaca uglavnom nevolju. Veliki rat jača moć Britanije, koja 1919. godine ne uspeva da nametne krajnje nepovoljne koncesione naftne ugovore, jer ih parlament Irana odbija.

DINASTIJA PAHLAVI – REZA ŠAH PAHLAVI

Nakon haosa u poslednjim decenijama Kadžarske dinastije 1921. godine, kozački oficir Reza Kan primorava poslednjeg Kadžarskog šaha da ga imenuje ministrom rata. Dve godine kasnije, proglašen je premijerom, a 1925. godine, dok Ahmed Šah zauvek napušta zemlju, Reza Kan preuzima vlast i osniva novu dinastiju – dinastiju Pahlavi.

Postavio je autoritarnu vladu, koja se zasnivala na nacionalizmu, militarizmu, sekularizmu i antikomunizmu, uz svakodnevnu primenu političke cenzure i državne propagande. Centralizovana i autoritarna vlada pokreće modernizaciju zemlje i na privrednom i na društvenom planu, uspostavljajući sve jače veze sa Nemačkom. Razvija se teška industrija, pokreću se značajni infrastrukturni projekti i počinje gradnja nacionalne železnice. Započinje stvaranje obrazovnog sistema, poboljšanje zdravstvenog sistema i dolazi do reforme pravosuđa i donošenja građanskog zakonika.

Ukidaju se povlastice za strance, što se posebno odnosilo na Britaniju i Rusiju, kao „velike igrače”.

Od 21. marta 1935. međunarodna zajednica počinje da koristiti naziv Iran, lokalizam još od vremena Sasanidske ere. Iste godine, donesena je zabrana nošenja vela za žene, kao i obaveza oblačenja muškaraca u zapadnjačkom stilu.

DINASTIJA PAHLAVI – MOHAMED REZA ŠAH PAHLAVI

Dolazi na presto 1941. godine, nakon ulaska britanskih i sovjetskih trupa i očeve iznuđene abdikacije zbog pronemačkih stavova. Uz podršku Amerike 1946. godine uspešno razrešava prvu hladnoratovsku krizu, povrativši teritorije tzv. NR Azerbejdžana i Kurdistana.

Saučestvovao je u vojnom puču 1953. godine, kojim je svrgnut prvi demokratski premijer Mohamed Mosadek, a on je uz podršku Zapada od ustavnog postao izrazito autoritarni monarh. Vesternizovao je zemlju, sprovodeći plan reformi „bela revolucija“ i u potpunosti je eliminisao političke protivnike.

PREMIJER IRANA, TAJMOVA LIČNOST GODINE, SAHRANJEN U DNEVNOJ SOBI

Akcijama ČIZMA i AJAKS avgusta 1953. izvršen je državni udar i zbačen Mohamed Mosadek, demokratski premijer Irana, intelektualac, reformator, nacionalista pro-leve orijentacije. Koncept udara bio je sa potpisom Britanaca (MI-6), a realizacija je poverena većinom Amerikancima (CIA). Mosadek je postao premijer dve godine ranije.

Uzrok je bio očigledan – pre svega, zadržavanje naftnih koncesija, a potom i strah od socijalističkih ideja, s obzirom na to da je Mosadek dosta hrabro krenuo u socijalne i agrarne reforme. Iranska naftna industrija je 1951. godine, pod kontrolom Anglo-persijske naftne kompanije (AIOC) u britanskom vlasništvu (danas BP), odlučila da ne pregovara oko svog statusa, nakon čega je Mosadekovom inicijativom došlo do nacionalizacije.

Šah se, tokom puča, a nakon potpisivanja dekreta, „sklonio” iz zemlje u Italiju. Prema zapadnim izvorima i 2013. godine otkrivenim dokumentima CIA, najozloglašeniji kriminalci iz Teherana potplaćeni su da organizuju napad na Mosadekovu rezidenciju. Među plaćenicima, prema istim izvorima, bili su i pripadnici sveštenstva, vojske i policije. Desetinama kamiona i autobusa iz unutrašnjosti dovezeno je na stotine navodnih šahovih pristalica, a zapravo – dobro obučenih i pripremljenih paravojnika za dejstva u ovakvoj situaciji.

Bilo je više stotina poginulih tokom nemira, a Mohamed Mosadek je utamničen. Dve godine ranije, od strane njujorškog magazina Tajm proglašen je za ličnost godine 1951. Konkurenti su mu bili Truman, Čerčil i Ajzenhauer. Mosadek je 1967. umro u kućnom zatvoru, a zbog straha vlasti od narodnog okupljanja, sahranjen je u dnevnoj sobi.

Ovaj događaj najavio je eru opštenarodne netrpeljivosti prema SAD i početak dugog kraja sve represivnije dinastije Pahlavi.

ISLAMSKA REVOLUCIJA

Nakon smrti Mohameda Mosadeka zemljom jačaju šiitska vera, nacionalizam i antizapadno raspoloženje. Pojavljuje se fanatični propovednik Ajatolah Homeini, koji govori protiv Amerike, Izraela i šaha i poziva na povratak veri i šerijatu. Na njegov poziv, Iran potresaju ogromni štrajkovi, demonstracije sa hiljadama mrtvih. Gore bioskopi u kojima se prikazuju zapadni filmovi. Vlast kroz akcije tajne policije SAVAK-a brutalno i podlo odgovara, jačajući narodnu želju za promenama i osvetom.

Proteran iz zemlje, Homeini ide od Turske, preko Iraka do Francuske, odakle će se vratiti 1. februara 1979. Neposredno pred njegov povratak, zapadni lideri iz pragmatičnih razloga uskraćuju podršku obolelom šahu i ostaju zatečeni kada je Homeini za kratko vreme, nakon osveta i egzekucija, referendumom proglasio Islamsku džamahiriju (republiku), ukidajući time monarhiju staru gotovo 2500 godina. Želja Zapada da zaustavi prodor levičarskih ideja, a sa njima i prodor Sovjeta, kao i namera da kako-tako zadrži povlašćen status u deobi iranskih resursa, bila je jača od objektivne procene događaja.

Od talačke krize (4. 11. 1979 – 20. 1. 1981), od kada datira trajni prekid diplomatskih odnosa i uvođenje američkih sankcija, pa sve do optužbi SAD na račun Irana u vezi sa razvojem nuklearnog naoružanja, u odnosima dve zemlje traje kriza koja ne jenjava. Kako na krizi neke regionalne sile misle da profitiraju, svakodnevno je vrlo sistematično potpiruju. A Iran češće strpljivo, iako katkad i ekscesno, odgovara, ali ide dalje i sve više napreduje na polju nauke, obrazovanja, zdravstva…

IRANSKO ISKUSTVO

I pored nepravedne medijske satanizacije na globalnom nivou, u kojoj učestvuju zapadni, izraelski i mnogi zalivski mediji, Iran krupnim koracima menja svoju stvarnost na bolje, čvrsto rešen da povraćene resurse ne ispusti lako, jasno dajući do znanja da se današnji Teheran pod ultimatumima i ucenama ne savija lako.

U samom gradu Teheranu, koji se prostire na nadmorskoj visini od 1000 do 1800 metara, živi oko 7,5 miliona stanovnika. Od tog broja 96% je šiita, a postoji 37 hrišćanskih crkava za 56.000 vernika, 29 sinagoga za 5.000 Jevreja i 5 zoroastrijskih hramova za 10.000 sledbenika drevne religije. Na širem gradskom području je oko stotinak hrišćanskih crkava, od kojih su najbrojnije jermenske, kojih je 42. To je razumljivo, jer na tlu savremenog Irana Jermeni žive preko hiljadu godina.

Ustav zemlje priznaje hrišćansku, jevrejsku i Zoro-astrijansku religiju, koje imaju svoje predstavnike u parlamentu (Medžisu), ali je njihovih pripadnika svake godine sve manje.

Svakodnevna borba reformista i izrazito konzervativnih teoloških snaga ne jenjava, ali ne utiče odlučujuće na sve upečatljivije materijalne i nematerijalne podatke o razvoju. To ne znači da Iranu ne treba poželeti da se menja u razumnije društvo prema našim, zapadnim standardima, ali mu svakako ne bi trebalo odmagati sa insistiranjem na pravilima ponašanja koja su u suprotnosti sa njihovom tradicijom i verom, s tim da sa bilo kojim i sa bilo čijim militantnim ekstremizmom ne bi trebalo praviti kompromis. Tim pre što jedan drugog hrane.

Ne može se na bolje menjati društvo bez uvažavanja i sa nipodaštavanjem njegove tradicije, istorije i religije.

Ne može se dugo vladati jednom zemljom, rasprodajući njene resurse za naslovne strane zapadnih medija.

„Velike zemlje” mogu uslovljavati, sankcionisati i ucenjivati „male zemlje” pod različitim izgovorima ali onda, one zemlje koje ucenjuju, nisu svetski, politički i civilizacijski lideri, već vodeći globalni ucenjivači i otimači resursa – „politički i civilizacijski predatori“.

I nije pitanje imamo li šta naučiti na iranskom iskustvu, nego imamo li mudrosti i snage naučeno primeniti u svoju korist.