DOKTOR JANOŠ HADŽI I ISTORIJA ZDRAVSTVA U BAČKOJ TOPOLI

Autor: prof dr Rastislav Stojsavljević

Bačka Topola je varošica u Severnobačkom okrugu. Nalazi se na magistralnom putu između Subotice i Novog Sada, nedaleko od međunarodnog auto-puta. Tragovi ovog naselja potiču iz praistorije. Istorijski dokumenti govore o stalnom naselju tokom srednjeg veka, dok se savremeno naselje formira sredinom XVIII veka. Prostor opštine Bačka Topola po popisu iz 1745. godine pokazuje nekoliko desetina porodica. Godine 1750. Kraljevska komora iz Beča započela je kolonizaciju ovih prostora. Naseljeno je 200 mađarskih i slovačkih porodica. Austrijski car je 1800. godine Topolu poklonio kao posed nemačkom baronu Palu Kraiju. NJegovi potomci vladaće ovom varošicom kao svojim posedom do revolucije 1848. godine. Početkom 1806. godine Topola je od krune dobila rang vašarišta sa tri vašara godišnje. Godine 1828. je u Topoli bilo 835 kuća, sa 1008 porodica ili 3933 odrasle osobe. U vreme revolucije, u jesen 1848. godine, u Topoli je vladala kolera, a potom u leto 1850. godine. Kolera se opet pojavila 1855. godine. Dolaskom Janoša Hadžija u varošicu razvija se zdravstvo ali i društveni život. Literatura o Bačkoj Topoli od sredine XVIII do početka XX veka nije obimna. Postoji nekoliko značajnih dela o životu Janoša Hadžija i zdravstvu u Bačkoj Topoli. Značajna su i dela o graditeljskim poduhvatima u Bačkoj Topoli, kao i njenim geografskim karakteristikama.

Janoš Hadži se rodio 5. 4. 1851. godine u gradu Sentešu u današnjoj južnoj Mađarskoj. Otac mu se zvao Đerđ Hadži, a deda Janoš Hadži Klimi. Očeva linija imala je grčko poreklo koje se u ove krajeve doselilo sredinom XVIII veka iz današnje Grčke. To se poklapa i sa planskim kolonizacijama mađarskih i slovačkih porodica u delove južne Mađarske, pa samim tim i Bačke Topole. Janoševa majka zvala se Marija Jovanović. Poreklom je iz jedne srpske pravoslavne porodice iz Hodmezevašarhelja.

Otac mu je umro kada je imao svega dvadeset i dve godine. Janoš je tada bio student završne godine medicinskog fakulteta u Budimpešti. Kao student je bio marljiv i vredan. Predavali su mu najpoznatiji mađarski profesori medicine toga doba kao što su Karolj Boljo, Gustav Šajtauer, Lajoš Gebhard i drugi. Tokom 1873. godine Janoš je bio angažovan na borbi protiv bolesti kolere u opštinama Segvar i Magoč. Epidemija je dostigla stravične razmere. Ovo nije prva epidemija koja je zadesila ove prostore u modernoj istoriji. Epidemija kuge posebno je harala južnim krajevima Habzburške monarhije krajem XVIII veka, ali i u Kneževini Srbiji  1830-ih godina.

Janoš je studije završio u maju 1874. godine i postao doktor medicine. Tokom 1876. godine služio je vojsku u Košicama, današnjoj Poljskoj, i dobio čin rezervnog vojnog lekara u XX carskom i kraljevskom vojnom garnizonu. Posle odsluženja vojnog roka, dr Hadži je radio u I hirurškom odeljenju javne bolnice Svetog Roka u Pešti gde je proučavao metode lečenja veneričnih bolesti. Krajem maja 1878. godine oženio se Žofijom Andraši u grčko-istočnoj mađarskoj crkvenoj opštini u Budimpešti.

U trenutku ženidbe već je znao da je dobio novi posao u varošici Topoli, u srcu bačke ravnice. Vozom do Subotice a potom zaprežnim kolima dr Janoš Hadži je sa svojom suprugom stigao u Bačku Topolu. Novom kliničkom lekaru se svidela mala varošica na obalama reke Krivaje. U dolini između Dunava i Tise, nalazila se kao i sada na raskrsnici puteva, kada su i migracije kroz nju bile intenzivne. Za vrednog lekara Hadžija se brzo pročulo. Broj pacijenata koji je kod njega dolazio iz drugih krajeva je prevazišao broj onih iz varošice. Ordinacija mu je bila u kući Arpo, preko puta današnje pošte, gde je dugo stajala i njegova bista posle njegove smrti.

I pored njegovih najvećih napora, javila se potreba da se u Bačkoj Topoli proširi zdravstvena nega i podigne na viši nivo. Kao član Opštinskog predstavništva, doktor Hadži je dao ideju o izgradnji bolnice. Opština je izglasala 200 forinti donacije kako bi gradnja počela. Dr Hadži je lično kupio nekoliko kuća u tadašnjoj ulici Lajoša Košuta (sadašnja Maršala Tita) i namenio ih za negu bolesnika tokom 1887. godine. Kao zaslugu za predan rad, grad Bačka Topola je doktoru Hadžiju podigla platu na 850 forinti, što je bila jedna od većih lekarskih plata u tom delu Austrougarske. Tada je dr Hadži već imao nekoliko asistenata, među ostalima dr Janoša Vara i dr Vilmoša Donosloviča. Tako dr Donoslovič svedoči da je dr Hadži ponedeljkom radio ortopedske operacije, utorkom i subotom plastične operacije oka,  dok je sredom i nedeljom radio razne hirurške zahvate. Prema nekim podacima godišnje je prosečno pregledao i do 10.000 ljudi.

Dr Hadži imao je iskustva i u ratnim dešavanjima. Godine 1878. Austrougarska monarhija je okupirala Bosnu i Hercegovinu. Nekoliko meseci je radio kao vojni lekar u okolini Bijeljine. Kada se vratio u Bačku Topolu živeo je skromnim životom. U njegovoj kući nije bilo velikih proslava. Lekarske usluge nije naplaćivao siromašnim stanovnicima. Svedočio je epidemijama tifusa, šarlaha i difterije tokom 1897. i 1898. godine. Doktor Hadži je posebnu brigu posvećivao narodnom zdravlju. Na njegovu inicijativu u varošici kreću da se kopaju javni i privatni bunari. Bio je na čelu epidemiološkog odbora koji je regulisao kretanje i ponašanje stanovništva tokom haranja zaraznih bolesti kao i regulisanje načina kopanja bunara.

Doktor Hadži je i jedan od najzaslužnijih za isušivanje močvarnog terena oko reke Krivaje. Ona se pružala, kao i danas, zapadnim obodom gradskog naselja, između donjeg i gornjeg kolskog puta, kod tzv. Juhasovog mosta. Navedeni močvarni delovi bili su rasadnici jata komaraca koji su širili zarazne bolesti. Prvo na svom imanju, a potom duž celog ovog dela, dr Hadži je nasuo zemlju i zasadio ruže. Oko reke su asfaltirane ulice, uništavani grmovi i žbunje. Močvarni kraj prepun komaraca je ubrzo nestao. Osim ovih sanitetskih radova, dr Hadži se borio za osnivanje Građanske škole u naselju kao i za uvođenje električnog osvetljenja.

Uspeh je utoliko veći ukoliko imamo vidu koliko medicinskih operacija je dr Hadži izvršio u periodu 1889‒1901. godine. Prema podacima iz časopisa Győgyászat, on je u ovom periodu izvršio 1841 operaciju na očima, 5133 opšte hirurške operacije, 2232 operacije hroničnih upala zglobova, 345 ginekoloških operacija.

Godine 1898. osnovana je županijska podružnica Saveza lekara. Prvi predsednik udruženja bio je dr Jožef Renji. Ipak kao najpoznatiji lekar u regionu, dr Janoš Hadži je preuzeo funkciju predsednika Saveza lekara godinu dana kasnije.

U poslednjoj deceniji XIX veka nastavio je da doprinosi svakodnevnom životu varošice. Pod njegovim uticajem izgrađena je kaldrma od Kalvarije, najzapadnijeg i najvišeg dela grada do železničke stanice, koja se nalazi u istočnom industrijskom delu. Važna godina bila je 1893. kada je kroz Bačku Topolu prošla železnička pruga Budimpešta–Zemun. Pod uticajem dr Hadžija Bačka Topola je učestvovala sa 25.000 forinti. Svi ti uspesi, preporučili su ga da bude kandidat sreza Vrbas, pod koji je spadala Bačka Topola, za poslanika u parlamentu u Budimpešti. Međutim, ove izbore je izgubio od kandidata Agoštona Pulskog. Osam godina kasnije na novim izborima za parlament, dr Hadži je pobedio vrbaškog advokata Lajoša Karmana. U Bačkoj Topoli mu je priređen veličanstven doček. Ipak, na ovoj funkciji se kratko zadržao. Usled napornih godina rada, zdravlje mu je bilo trajno narušeno.  Preminuo je 13. jula 1903. godine u subotu, u podne. Sahranjen je dva dana kasnije. Na svim gradskim institucijama istaknute su crne zastave.

Kao što smo već napomenuli, brojni građevinski radovi su urađeni za vreme boravka i rada dr Hadžija u Bačkoj Topoli. Godine 1885. na njegovu inicijativu osnovano je Dobrovoljno vatrogasno društvo. Doktor Hadži je bio njegov prvi zapovednik. Dve godine kasnije, pod njegovim uticajem, osnovano je Samostalno pozorišno društvo. U slično vreme, prolaskom pruge kroz istočni deo grada, formirane su dve ciglane u vlasništvu porodica Bodrog i Čifčak. Godine 1885. sagrađena je Samostanska škola sa zabavištem. Devet godina kasnije izgrađena je prva mesna klanica u gradu.

Razvoj privrede u gradu je pratio i razvoj zdravstva. Prvi podaci o zdravstvu u Bačkoj Topoli javljaju se 1826. godine pominjanjem hirurga Benčika Matea. On je živeo u Malom Iđošu, a varošicu je obilazio nekoliko puta nedeljno. Prvi lekar za koga se zna da je radio u Bačkoj Topoli zvao se Karolj Nikelsburder. U gradu je boravio i radio oko 1850. godine. U to vreme je u varošici postojala i apoteka. Doktora Nikelsburdera nasledio je dr Koh Mor, koga je nasledio dr Hadži. Posle smrti doktora Hadžija u Bačku Topolu dolaze dva lekara, Đuza Fenji i Viktor Renji. Od 1912. godine u gradu počinje da radi dr Jene Hadži, sin čuvenog bačkotopolskog lekara.

Posle prvog svetskog rata, pogotovo posle 1921/22. godine i Prve agrarne reforme, veliki broj naseljenika se doseljava na prostor opštine Bačka Topola  sa prostora Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Dalmacije. Osnivaju se kolonistička naselja, broj stanovnika u opštini raste, samim tim se javlja potreba za boljom zdravstvenom negom. U ovom periodu uz sina dr Hadžija u Bačkoj Topoli rade i lekari Brandris Kalman, Jožef Vig, Miloš Aleksić i drugi, ukupno 12 lekara u periodu između dva svetska rata.

Posle oslobođenja 1945. godine u Bačkoj Topoli su radila tri lekara: Aleksandar Šijačić, Đula Naraj i Laslo Puhalak. Na inicijativu Antifašističkog fronta žena osniva se porodilište u Bačkoj Topoli. Od 1959. godine porodilište je deo kompleksa zgrada u okviru Doma zdravlja. U zadnjih desetak godina porodilište u Bačkoj Topoli više ne postoji.

Prvog novembra 1952. godine osniva se Dom zdravlja. Međutim, sve do 1968. godine ne postoji jedinstvena zdravstvena zaštita u opštini, već posebnih 11 zdravstvenih stanica. Osim u Bačkoj Topoli, ove stanice su se nalazile u Bajši, Staroj Moravici, Pačiru, Novom Orahovu i Gunarošu. Pored finansijskih i administrativnih problema, u Domu zdravlja primetan je manjak lekara. U godinama koje dolaze njihov broj se povećavao, ali ne u punoj meri. Tako 1963. godine u Domu zdravlja postoji 12 lekara opšte prakse i tri specijaliste. U toku 1979. godine broj lekara opšte prakse je 19, a specijalista je 18. Svega godinu dana ranije, 1978. godine, izgrađen je novi Dom zdravlja na sadašnjoj lokaciji. Objekat je projektovao Đerđ Tamaši. Dom zdravlja je poneo ime Janoša Hadžija. U njemu su organizovane radne jedinice. Ne računajući ambulante na teritoriji grada, postojale su i zdravstvene jedinice na području seoskih opštinskih naselja. U okviru radne jedinice Stara Moravica su se nalazile ambulante u Staroj Moravici, Pačiru i Krivaji, kao i apoteke u navedenim mestima. U okviru radne jedinice Bajša–Panonija nalazile su se ambulante i apotekarske stanice u ta dva mesta. U okviru radne jedinice Gunaroš radile su ambulante i apotekarske stanice na Pobedi, u NJegoševu i Gunarošu. U Novom Orahovu radila je ambulanta i apotekarska stanica. Danas se broj ambulanti i apotekarskih stanica smanjio. Ostale su da rade one u Staroj Moravici, Pačiru, Bajši, Gunarošu i Novom Orahovu. Smanjivanjem broja stanovnika opštine u seoskim sredinama broj ambulanti i apotekarskih stanica je neizvestan u budućnosti. NJihov broj će u godinama koje dolaze biti neophodan iz razloga starenja stanovništva kojima je sve češće potrebna medicinska nega.

Objektivno govoreći, današnje zdravstvo u Bačkoj Topoli nije na onom nivou kakvom je dr Janoš Hadži želeo da bude. Ne ulazeći u stručnost i požrtvovanje lekara i medicinskog osoblja, infrastruktura, način ulaganja u zdravstvo na području opštine morao bi biti na višem nivou. Primetan je manjak lekarskog osoblja i finansijskih sredstava kako bi broj zdravstvenih jedinica bio veći i time zdravstvena nega bila dostupnija, pre svega starijem stanovništvu u seoskim sredinama.

Život i delo Janoša Hadžija ostaće zabeleženi zlatnim slovima u istoriji Bačke Topola. Živeći u vreme progresa i oslobođenja zdravstvene i naučne misli, dr Hadži nije bio samo lekar. On je bio i vizionar koji je pokušavao da malu varošicu podigne na nivo većih gradova, da ljudima omogući što kvalitetniji i lakši život. Živeo je i radio u Bačkoj Topoli u mirnodopskom periodu. I danas, skoro 120 godina posle njegove smrti i posle brojnih ratnih vihora koji su prošli kroz Bačku Topolu, njegova dela i vizije su vidljivi na svakom koraku ove male bačke varošice. Doktor Janoš Hadži nije samo ispunjavao Hipokratovu zakletvu, on je i živeo u skladu sa njenim načelima.