Detant Srpske narodne slobodoumne stranke u Ugarskoj početkom XX veka

Detant Srpske narodne slobodoumne stranke u Ugarskoj početkom XX veka

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Izbore januara 1905. godine, srpski liberali, odnosno prvaci Srpske narodne slobodoumne stranke, su dočekali neorganizovani i opredeljeni za pasivnost. Radikali su u izbornu kampanju ušli žestoko ističući sedmoricu kandidata. Međutim, od srpskih opozicionih kandidata na ovim izborima pobedu je ponovo odneo samo kandidat u novobečejskom srezu, nekadašnji radikal koji se okrenuo Srpskoj liberalnoj stranci, LJuba Pavlović. Pored kandidata mađarskih stranaka Pavlović je pobedio i Mitu Mušickog, favorita Srpske narodne radikalne stranke, kandidovanog između ostalog i u ovom srezu. Iako blizak srpskim liberalima, a konfrontiran sa svojom bivšom radikalnom strankom, Pavlović je ponovo izbornu pobedu ostvario kao vanpartijski srpski opozicioni kandidat, koristeći za bazu i glasače pasivnih liberala, ali i deo radikalskih glasača koji mu je ostao veran. Međutim, kritika koju je trpeo od Jaše Tomića, Zastave i Srpske narodne radikalne stranke, izazvale su kod Pavlovića ogromnu rezignaciju, usled koje je uskoro potpuno napustio politiku.

Izbori za Ugarski sabor su doveli do malo očekivanog rezultata, mađarska opozicija je trijumfovala nad do tada vladajućim mađarskim liberalima. Mađarska opozicija je ukupno imala 254 mandata, a mađarski liberali samo 159. Sama Nezavisna stranka je osvojila 166 mandata, a sa svojim koalicionim partnerima ukupno 235 mandata. Narodnosti su osvojile ukupno 10 mandata, a bilo je i 7 vanstranačkih poslanika. Franc Jozef nije želeo da uvaži volju mađarskih birača pa je umesto opoziciji formiranje vlade poverio komandantu kraljevske garde Jožefu Fehervariju. Nova vlada je naišla na izuzetno organizovan i snažan otpor opozicije, pa je posle nekoliko meseci pokušala da podnese ostavku, koju je kralj odbio. Pošto su lokalni i županijski organi pod kontrolom opozicije zajedno sa Saborom, odbijali da sarađuju sa vladom, ista je 19. februara 1906. godine uz pomoć vojske raspustila Sabor i uvela apsolutizam. U periodu apsolutizma došlo je do pregovora mađarske opozicije sa kraljem što je rezultiralo formiranjem nove vlade na čelu sa Šandorom Vekerveleom, krajem marta 1906. godine. Nova vlada je odmah raspisala vanredne izbore za Ugarski sabor, koji su održani između 19. aprila i 8. maja. Na njima više nije učestvovala nekadašnja vladina Liberalna stranka, koja je bila raspuštena.

Izbori za Ugarski sabor proleća 1906. godine imali su izuzetan značaj zbog ponovnog aktiviranja i kandidature sedamdesettrogodišnjeg dr Mihaila Polita Desančića za poslanika Velikokikindskog okruga. Za ove izbore narodnosti su se dobro pripremile, kako ne bi došlo do međusobnog oduzimanja glasova već sinergije i solidarnosti. Politova kandidatura u Kikindi predstavljala je suštinski oblik popustljivosti radikala. Iako nije potpisana nikakva zvanična koalicija suštinski su radikali pomogli Politov izbor u Kikindi, pošto nisu predložili radikalskog kandidata. U svom predizbornom govoru Srbima biračima, pored standarne kritike raznih nepočinstava Ugarske vlade i pogubnih efekata mađarizacije, Polit je izneo potpuno drugačije mišljenje o radikalima istakavši: „Ja sam, gospodo i braćo, bio nekad protivnik socijalista, jer sam držao da će srpske socijaliste napustiti svoju srpsku narodnost i da će postati ravnodušni prema interesima Srpstva. Ali od kad su srpske socijaliste izjavile da oni i kao socijaliste hoće da ostanu dobri Srbi, ja socijalistički pokret pratim sa velikom pažnjom.“ Mihajlo Polit Desančić je odneo pobedu na izborima zajedno sa još trojicom srpskih opozicionih kandidata, radikala, Mitom Mušickim (Titelski srez), Jovanom Manojlovićem (Ozorski srez) i Jašom Mrkšićem (Novobečejski srez). Od srpskih opozicionih kandidata sa kojima je Polit zajedno nastupao, nije prošao samo Jaša Tomić u Beloj Crkvi.

Prilikom verifikacije mandata došlo je do pokušaja da se ospori Politov mandat zbog toga što je „fanatizirao srpske birače, koje su popovi u crkvi zaklinjali da glasaju za Polita“, ali je do verifikacije ipak došlo. Narodnosni poslanici – 14 Rumuna, 7 Slovaka i 4 Srbina su formirali narodnosni poslanički klub u Saboru. Polit se neće zamerati radikalima sve do izborne kampanje za Srpski narodno-crkveni sabor krajem novembra 1906. godine.

Nakon izbora za Ugarski sabor, otpočela je izborna borba za Srpski narodno-crkveni sabor. Branik i Srpska liberalna stranka su žestoko napadali radikale. Srpski liberali su prethodni Sabor na kome su radikali osvojili većinu okarakterisali istakavši da je radikalski sabor „bio sabor izdajica, radio je u delokrugu koji je odredila mađarska vlada, sednice su protekle u mučkim raspravama, radikali su popunili autonomne organe svojim ljudima, a sve je to čist jezuitizam radikalskog Mefista – Jaše Tomića.“ Neverovatna aktivnost Tomića koji je držao zborove po mestima Južnog Banata gde se kandidovao i za poslanika za Srpski narodno-crkveni sabor je smetala srpskim liberalima, koji su insistirali na tome da se njemu kao ubici ne dozvoli kandidatura za poslanika na Srpskom saboru. Zahtev Srpske liberalne stranke je podržao i istaknuti teolog, dalmatinski episkop Nikodim Milaš, koji je zaključio da ubica ne može ni birati niti biti biran u organima narodno-crkvene autonomije.

 Analogno prethodnim izborima za Ugarski sabor, Srpska liberalna stranka je odlučila da njen lider, i na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor bude kandidat u Velikoj Kikindi, „najvećoj srpskoj opštini“ severno od Save i Dunava. Ovaj put radikali nisu bili ni najmanje blagonakloni prema Politu, pa je došlo do žestokih političkih sukoba, a da agituje protiv Polita, kao radikal došao je i Miletićev sin Slavko iz Vršca. Polit je u svojim predizbornim obraćanjima identifikovao krivce za stanje u srpskoj autonomiji, a to su po njemu jednako bili radikali (saborska većina), visoki kler i Ugarska vlada. Srpska liberalna stranka je u izbornoj kampanji izgubila korak sa radikalima koji su masovno agitovali i davali socijalna obećanja širem biračkom korpusu ističući da će nakon ponovne pobede pod povoljnim uslovima podeliti manastirsku zemlju u arendu siromašnim srpskim zemljoradnicima i podeliti povoljne kredite od novca koji se nalazio u narodno-crkvenim fondovima. Srpska liberalna stranka je doživela potpuni poraz na ovim izborima za Srpski narodno-crkveni sabor, dobivši samo jednog poslanika – dr Mihaila Polita Desančića, izabranog u Velikoj Kikindi. Polit se našao sam između 40 radikala i 29 samostalaca iz Hrvatske. Još jedna sličnost između Politovog mandata na Ugarskom i Srpskom narodno-crkvenom saboru je činjenica da je i na Srpskom saboru pokušan da se ospori Politov mandat od strane radikala, koji su doneli odluku da se sprovede saborska istraga. Radikali su tvrdili da je u Kikindi došlo do propusta u vođenju biračkog spiska, a u odbranu jedinog poslanika Srpske liberalne stranke, stali su jednoglasno srpski samostalci. Ukupno 10 saborskih sednica je proteklo u diskusijama vezanim za verifikaciju mandata jedinog preostalog liberala, što govori o žarkoj želji Srpske narodne radikalne stranke da se konačno u potpunosti iskoreni, njihov nekada glavni politički oponent unutar srpskog opozicionog pokreta. Radikali nisu uspeli da ponište sporni mandat, ali je rascep u Srpskom narodno-crkvenom saboru kulminirao, pa su samostalci napustili njegov rad.

Iako je zastupljenost Srpske liberalne stranke 1906. godine u političkim institucijama bila svedena na minimum i izražena isključivo u ličnosti Mihaila Polita Desančića, njegovo principijelno i aktivno držanje u oba Sabora unelo je izvesnu živost u rad stranke. Elan, koji nikada neće biti na istom nivou kao u vreme Dimitrijevića, Joksimovića, Vučetića i drugih, ipak je znatno porastao, naročito nakon radikalskog praktičnog distanciranja od kluba narodnosti u Ugarskom saboru i saradnje sa Nezavisnom tzv. četrdesetosmaškom strankom, koja je bila deo vlasti. Kritike liberala da su radikali još 1902. godine uspostavili dobru komunikaciju sa komesarom na Srpskom narodno-crkvenom saboru, čuvenim mađarizatorom Belom Talijanom, nisu bile bez osnova, a do čvršće saradnje radikala sa Ugarskom vladom koja je sankcionisala uredbe koje je donosio radikalski Srpski narodno-crkveni sabor izabran 1906. godine, nedvosmisleno je došlo. Period u kome je Srpska radikalna stranka sedela na dve stolice, sarađujući sa vladom, ali i sa narodnosnom opozicijom, ojačao je poziciju Srpske liberalne stranke. Međutim, liberali su ipak ostali bleda senka svoje nekadašnje političke aktivnosti i u narednom periodu će se boriti da ne izgube i preostalo poslaničko mesto u oba Sabora.

Već prilikom prvih sednica Ugarskog sabora došli su na videlo iskustvo i aktivnost vođe Srpske liberalne stranke, koji je sačino nacrt adrese kluba narodnosti, koji je sugestijama rumunskih poslanika dobila svoj konačni oblik i podneta saboru. Podnošenje ove adrese koju su mnogi predstavnici saborske većine smatrali za kvalitetniju od njihove, Polit je propratio svojim zapaženim dvočasovnim govorom u kome je apostrofirao zahteve za opravdanim pravima narodnosti kritikujući Ugarsku državu koja je zakoračila u dvadeseti vek kao nedemokratska, plemenska oligarhija. Jedini srpski liberal na Ugarskom saboru se ponovo oštro suprotstavio asimilatorskim težnjama izjednačavanja državljanstva i etničke pripadnosti zahtevajući nacionalno odnosno jezičko zaokružavanje županija. U svojim sledećim parlamentarnim govorima, Polit je kritkovao težnju svih ugarskih vlasti da nađu oslonac u dinastiji i Beču, smatrajući da je za Ugarsku i Mađare bolje da podršku za razvoj zajedničke države nađu u većinskom stanovništvu Ugarske – nemađarskim narodnostima. Zbog svojih govora u kojima je kritikovao Ugarsko držanje i Austrougarsku politiku prema Srbiji i istočnom pitanju, parlamentarna većina je vođu Srpskih liberala okarakterisala kao „agenta Srbije“. U polemici koja je vođena sa prosvetnim ministrom Ugarske, Albertom Aponjijem oko predloga da se drastično poveća stavka koja se odnosila na otvaranje novih državnih škola na kojima bi nastavni jezik bio mađarski, Polit je 16. jula 1906. godine optužio Aponjija da su njegove namere usmerene direktno ka obesmišljavanju prosvetne uloge srpske narodno-crkvene autonomije. Govorom od 22. novembra 1906. godine poslanik srpskih liberala se principijelno založio za reformu izbornog zakona u smislu uvođenja opšteg prava glasa, za decentralizaciju u smislu finansijske autonomije županija i naravno, za zaokruživanje županija po narodnosnom principu.

Ono što su pokušali da na polju asimilatorstva sprovedu u delo prethodni ugarski ministri prosvete pošlo je za rukom 1907. godine Aponjiju koji je izdejstvovao usvajanje novog zakona koji se odnosio na upotrebu mađarskog jezika u školama. Zakonom je bilo predviđeno obavezno učenje mađarskog jezika u svakoj godini školovanja, po programu ministra prosvete što je za cilj imalo da „svako nemađarsko dete po svršetku četvrtog razreda bude u stanju da svoje misli u reči i pismu razumljivo na mađarskom jeziku izražava.“ Pored pomenutog zakon je predvideo obavezu da se mađarski uvede kao nastavni jezik i u veroispovednim školama gde ima učenika čiji su roditelji ili staratelji izrazili želju za tim, ili učenika čiji je mađarski maternji jezik. Zakon je zabranio da se narodna škola koja u jednom trenutku pređe na mađarski nastavni jezik ikada više vrati na nemađarski nastavni jezik. Pored navedenog uspostavljena je suprematija državnih u odnosu na autonomne organe u odnosu na učitelje i nastavnike.

Donošenje Aponjijevog školskog zakona predstavljalo je jedan od najjačih udaraca Ugarske vlade prema narodnostima u procesu denacionalizacije i asimilacije u jedan politički mađarski narod. Protiv ovog zakona u Ugarskom saboru je ispred kluba narodnosti najžešće reagovao vođa Srpske liberalne stranke dr Polit. „Stari narodni borac dr Mihailo Polit Desančić vodio je borbu za očuvanje srpske egzistencije u peštanskoj narodnoj skupštini i u organu Srpske liberalne stranke Braniku. On je dokazivao Mađarima, koji su stalno isticali da „u svom jeziku živi narod“, da i narodnosti to isto hoće; da i Srbi, Slovaci i Rumuni, hoće da žive sa svojim jezikom. On je, dalje otvoreno tvrdio da je uzrok što 1868. nije došlo do pravednog rešenja narodnosnog pitanja ležao jedino u tome, što je tadašnja mađarska većina u narodnoj skupštini, baš kao i ova sadašnja držala da je država u stanju da pomoću asimilacije stvori etničko jedinstvo i jednoplemenu mađarsku državu.“ Polit je ironično konstatovao: „Kad bi bila umesna motivacija da je neko zato Mađar što se u Ugarskoj rodio, onda gospodin ministar prosvete ne bi bio Mađar jer se on u Beču rodio. Pada mi sada na um i ono što sam čuo od jednog srpskog seljaka kome su takođe rekli da je Mađar zato što se rodio u Ugarskoj. Na šta on odgovori mađarskom seljaku: molim te lepo, da sam se rodio u štali onda bih bio tele ili ždrebe?“

Rezolucija koju je šef Srpske liberalne stranke podneo Ugarskom saboru u nastojanju da se spreči usvajanje Aponjijevog zakona, aklamacijom su podržali Srbi okupljeni na velikom narodnom zboru u Bečkereku 31. marta 1907. godine, na kome je sakupljeno i 30 hiljada potpisa srpskih majki za očuvanje srpskih narodnih veroispovednih škola. Međutim, ovaj zbor koji je imao karakteristike opštenarodnog, organizovali su radikali, koji su predstavljali i većinu govornika – izvestilac je bio Jaša Tomić, lično. Uznemirenost Srba i drugih nemađarskih narodnosti nije uticala na sprovođenje donetog zakona.

Najveće napade i kritike lider Srpske liberalne stranke trpeo je u ugarskom saboru od poslanika Šome Višontaia, nekadašnjeg branioca Jaše Tomića. Višontaieve optužbe su se kretale od tvrdnji da Polit i Srpska liberalna stranka ne uživaju nikakvo poverenje srpskog naroda, do optužbi za izdajničko ponašanje prema Mađarima i samim tim Mađarskoj, odnosno Ugarskoj. Višontai je pokušavao da denuncira Polita, kako bi sebi stekao popularnost među mađarskim nacionalistima, sklanjajući sa druge strane prepreku koju je Polit predstavljao srpskim radikalima.

U ovom periodu došlo je i do formiranja jedne sasvim nove političke grupacije među Srbima Ugarske, čije najčvršće uporište je upravo bila Kikinda, Politova izborna baza. Reč je o demokratama okupljenim oko Srpskog glasa koji je počeo da izlazi krajem aprila 1907. godine. Demokrate su na konferenciji u Novom Bečeju, jula 1908. godine usvojili svoj program koji je bio jednako usmeren i na rešavanje srpskih nacionalnih pitanja, ali i na demokratizaciju, decentralizaciju i izgradnju socijalno pravednog društva.  Kikindske demokrate na čelu sa Vasom Stajićem, Vasom Jakšićem i Milutinom Jakšićem, nikada neće u potpunosti organizovati Demokratsku stranku, ali će figurirati kao politički faktor koji je među Srbima imao izvesnu težinu.

Veliku podršku parlamentarnoj borbi predsednika srpskih liberala, na stranicama Branika je sve češće pružao Milan Božeski, prvi urednik Zastave, nakon ubistva Miše Dimitrijevića. Na stranicama najznačajnijeg organa Srpske liberalne stranke, ističući da je Srpsko pitanje u Ugarskoj na prvom mestu „društveno a tek potom političko pitanje“ nekadašnji radikal je pisao: „Teškom i nejednakom borbom koju je imao naš narod da izdrži prema Beču i Pešti, koji su se u onovremenim ratovima obilato služili vojničkom vrsnošću Srba, stavljajući ih na najopasnija mesta, izgleda kao da se hotimice išlo za istrebljenjem Srba ili bar što osetnijim slabljenjem njihove otporne snage.“

Na Srpskom narodno-crkvenom saboru jedini poslanik Srpske liberalne stranke se žestoko konfrontirao radikalskoj većini, zalažući se protiv usvajanja Manastirske uredbe, koju su sasvim izvesno radikali dogovorili sa Ugarskom vladom. U svojoj borbi Polit je dobio podršku od klera i samostalaca, ali je ostao usamljen u saboru. Radikalska većina je februara 1907. godine usvojila, a Ugarska vlada trinaest meseci kasnije potvrdila Manastirsku uredbu, kojom su srpski manastiri postali narodno-crkvena dobra, a njihovi posedi su putem javnog nadmetanja mogli biti davani u najam zakupcima. Srpska liberalna stranka je oštro kritikovala ovu uredbu i spregu Ugarske vlade i Srpskog sabora, pronalazeći u tome put da se srpska manastirska zemlja dodeli mađarskim naseljenicima i zakupcima. Srpska liberalna stranka i njen jedini poslanik su kritikovali i izbor novog patrijarha 1908. godine, nakon smrti prethodnog. Radikali su izabrali vršačkog episkopa Gavrila Zemjanovića, ali pošto je Ugarska vlada odbila da prihvati ovaj izbor, radikali su se saglasili sa njom, i protivno etičkom shvatanju Srpske liberalne stranke glasali za vladinog kandidata budimskog vladiku Lukijana Bogdanovića.