Demokratsko utemeljenje savremenih političkih sistema II

Demokratsko utemeljenje savremenih političkih sistema II

Autor: Lazar Slepčev

Tekst koji je pred nama, tematski je nastavak prethodnog i ima za cilj da nam približi još neke od faktora i činilaca, bez kojih nijedno društvo ne može sebe odrediti kao demokratsko.

Naime, govorili smo o državnim uređenjima, modelima političkog sistema, Ustavu i zakonima, i svi ovi faktori su nastajali i postojeći oblik zadobijali, uglavnom kao produkt tradicije jednog naroda i istorijskih okolnosti koje su taj narod pratile. Te iste okolnosti formirale su i političku kulturu naroda, na osnovu čega je i stvarana politička matrica koja taj narod uvodi u polje političkog života i političkih, unutrašnjih i međunarodnih odnosa. Činioci savremene demokratije o kojima ćemo ovde govoriti, a to su izbori, političke partije i mediji, iznad svega su produkt upravo te političke matrice određenog naroda. Koliko god da nam se činilo da je reč o nečemu što je svugde manje-više isto, ipak je sličnost prisutna samo u domenu opštih principa. Svaka demokratska država, naime odražava (slobodne) izbore, svugde su prisutne političke partije, kao nosioci društvene dinamike, i svugde postoje (manje-više), slobodni mediji. Međutim, upravo specifičnost političke matrice nekog naroda, direktno je uticala na to, hoće li u nekoj državi partijski sistem biti sa dve, tri ili više partija, da li će izborni princip biti većinski, proporcionalni ili mešovit, i naposletku, kolika je mera slobode medija u tom društvu?

Krenućemo od problematike izbora. Naime, mnogi autori upravo izbore identifikuju sa demokratijom, jer se moderna, predstavnička demokratija teško može zamisliti bez izbora.

Izbori se najčešće određuju kao takmičenje između pojedinaca i grupa, prvenstveno partija u jednom društvu, za dobijanje političko-upravljačkih pozicija. Međutim, izbori često mogu da budu i manipulativno sredstvo u rukama vlasti.

Kada je reč o funkcijama izbora, politička teorija ih navodi u velikom broju. Mi ćemo navesti one najvažnije:

• Obezbeđuju legitimitet vlasti;
• Izborom određene elite, narod bira put i strategiju budućeg razvoja;
• Izbori su pogodna prilika za informisanje građana o ključnim društvenim pitanjima;
• Izbori su takođe i prilika da se pošalje poruka i liderima šta narod želi, te da je i njihova vlast privremena i promenljiva;
• Komunikacija elite sa narodom;
• Izbori bi trebalo da budu faktor stabilnosti i ventil popuštanja napetosti i eventualnih političkih konfilktnosti u jednom društvu;
• Izbori su sredstvo artikulacije interesa i zahteva pojedinaca i grupa u društvu;
• Izbori mogu biti dobar orijentir za političke partije (korektivni faktor za dalju politiku);
• Izbori mogu biti dobar barometar ili mera demokratičnosti jednog političkog sistema.

Kada govorimo o uslovima pod kojima se održavaju izbori, dobro bi bilo i da znamo da uočimo razliku između onoga što zovemo slobodnim izborima i pojma fer izbori.

Slobodni izbori podrazumevaju određeni, visok stepen prava i sloboda kao preduslov učešća na izborima. Tu podrazumevamo: slobodu govora, udruživanja, pravo na kandidovanje, slobodu pristupa biračkom mestu, slobodu na tajni izbor itd.

Fer izbori podrazumevaju: administraciju izbora koja nije motivisana i vođena užim partijskim interesima, ustavnu zaštitu izbornog zakona, objektivno izveštavanje od strane mas-medija, ravnopravan pristup izvorima kampanje, transparentno prebrojavanje glasova, ravnopravan i neprinudni tretman partija, kandidata i birača od strane vlade, policije, vojske i sudstva.

Kada je reč o izbornim sistemima, oni u najužem određenju predstavljaju sistematizovani skup pravila za vođenje izbora. U političkoj praksi, izborni sistemi predstavljaju neku vrstu formule pomoću koje se postiže srazmerno predstavljanje i zastupljenost u parlamentu, u odnosu na broj birača na određenoj teritoriji (izbornoj jedinici).

Najzastupljeniji izborni sistemi su:

• Proporcionalni izborni sistem, zastupljen je u najvećem broju razvijenih demokratija. Podrazumeva glasanje za kandidate na jednoj listi.
• Kombinovani (mešoviti) izborni sistem, nije previše zastupljen, a podrazumeva da se, uglavnom veći deo parlameta bira proporcionalno, dok onaj manji u parlament ulazi direktno, po većinskom sistemu.
• Većinski izborni sistem podrazumeva da svaka mikro teritorija (izborna jedinica) daje jednog predstavnika u Parlament. Zastupljen je u V. Britaniji, SAD i Australiji.

Pored izbora, drugi, nezamenljivi stub savremenog političkog života u demokratskim sistemima, čine političke partije. Partije i partijski sistemi čine osnovu političkog sistema.

Po nekoj vrsti definicije, partije su dobrovoljne političke organizacije dužeg trajanja koje se bore za osvajanje ili održavanje političke vlasti radi ostvarenja određenih ideja ili interesa. Shvaćene u smislu političke polarizacije, nastaju još u antička vremena, te po mnogim autorima, prisutne su u svim epohama, doduše, više kao tabori. Svoj moderan oblik, partije stiču u 18. veku, da bi krajem 19. veka postale ono što su danas.

U modernom dobu, partije sve više postaju kreatori, organizatori i kormilari, kako izbora tako i parlamenta. Partije su nastajale na različite načine. Negde kao parlamentrane frakcije (u SAD deoba na pristalice DŽefersona i Hamiltona), negde kao radnički pokreti (Laburistička partija Velike Britanije) ili partije nastale iz nacionalnooslobodilačkog pokreta (Kongresna partija Indije). Najzad, najveći deo savremenih partija je organizovan po ideološkim modelima.

Komponente partija su ideologija, odnosno program, socijalna struktura, odnosno interesi i organizacija. Ideologija je skup ili sistem orijentacija, predstava i uverenja o stvarnom ili poželjnom uređenju politike i društva. Program predstavlja neku vrstu konkretizacije ideologije ili njen operativni izraz. Kada je reč o sferi interesa, činjenica je da su interesi partijskog članstva i opšti, državni interes, često u koliziji. I treći stub partijskog ustrojstva je organizacija. Što je partija bolje organizovana, bolja je i kohezija unutar nje.

Partijski sistemi su još jedan od fenomena savremenih političkih sistema. Oni predstavljaju neku vrstu podsistema u okviru političkog sitema. U najkraćem, partijski sistem predstavlja splet konkurentskih međupartijskih odnosa.

Najčešće se kao merilo partijskih sistema koriste sledeći faktori:

• Broj relevantnih partija;
• Širina i intenzitet partijskih podela;
• Priroda političkog sistema, i
• Stepen stabilnosti, odnosno institucionalnosti sistema.

Kada je reč o tipovima partijskih sistema, onu su uglavnom uslovljeni kako brojem političkih partija na političkoj sceni, tako i njihovom snagom i uticajem. Većina autora, načelno prihvata sledeću klasifikaciju:

• Jednopartijski sistemi;
• Sistemi sa predominantnom partijom;
• Sistemi sa hegemonističkom partijom;
• Dvopartijski sistemi;
• Sistemi ograničenog pluralizma;
• Sistemi ekstremnog pluralizma, i
• Atomizirani partijski sistemi.

Na samom kraju, osvrnućemo se i na treći stub savremenih demokratija, a to su mas mediji. Značaj sredstava masovne komunikacije, tj. medija, do te mere je porastao, da mnogi autori čak zastupaju i tezu da je „demokratija vladavina javnog mnjenja“. Činjenica je da kao nikad do sada, mediji utiču na čovečanstvo, kreiraju stavove, kako političarima, tako i običnom čoveku. Trenutna snaga i uticaj medija nose u sebi i neskrivene opasnosti po sam pojam demokratije i njenu prirodu: od činioca politike, mediji sve više postaju kreatori i izvođači radova raznih politika, ugrožavajući postulate profesionalnosti i objektivnosti, na kojima su i utemeljeni.