Demokratsko utemeljenje savremenih političkih sistema I

Demokratsko utemeljenje savremenih političkih sistema I

Autor: Lazar Slepčev

U prethodnih nekoliko tekstova, bavili smo se pojmom demokratije. Upoznavali smo njene temeljne principe i postulate, njenu istorijsku genezu, modele i oblike u kojima se pojavljivala, kao i probleme i prepreke na koje je nailazila i nailazi, te nedostatke i potencijalne slabosti koje nosi u sebi.

Tekstovi kojima ćemo se baviti u periodu pred nama, imaju za cilj da demokratiju prikažu u njenoj konkretnosti, tj. na primerima žive političke prakse savremenih, prevashodno zapadnih modela državnopolitičkih sistema. S obzirom da ćemo se baviti modelima savremene demokratije, besmisleno je i pitanje zašto, dakle zapadni modeli, jer savremena demokratija je i potekla sa, prevashodno evropskog Zapada, da bi kao model bila prihvatana širom sveta.

Krenućemo od značaja proučavanja zapadne demokratije, a on je nemerljiv.

Činjenica je da zapadna demokratija predstavlja najrazvijeniji vid demokratskog političkog uređivanja društva i stoga nije slučajno što je služila i još uvek služi kao uzor mnogim drugim zemljama u njihovom traganju za odgovarajućim modelom demokratske organizacije društva.

Proučavanje, naročito komparativno, ima za cilj da analizom sličnosti i razlika kako između evropskih demokratskih sistema i neevropskih tipova sistema, tako i između pojedinih evropskih demokratskih sistema međusobno, omogući bolje razumevanje osnovnih političkih procesa zapadne demokratije.

Razlike između sistema u okviru zapadne demokratije su izražene posebno u karakteru istorijskog razvoja i političkoj kulturi, mitologiji, vrednostima i mentalitetu s obzirom na različite istorijske i geografske, odnosno klimatske okolnosti.

Kada je reč o razlikama između zapadnih demokratija i drugih nezapadnih poredaka, one su očigledne. Međutim, razlike među pojedinim zapadnim demokratijama su manje vidljive i nalaze se u nešto dubljim slojevima istorije, kulture i političkog bića pojedinih zemalja. Tako na primer, od četiri velike zapadnoevropske demokratije, Velika Britanija i Francuska imaju dugu, više nego dvovekovnu demokratsku tradiciju, dok su Nemačka i Italija imale kratke demokratske intervale pre uspostavljanja demokratskih poredaka posle Drugog svetskog rata. Ali postoje razlike i između Velike Britanije i Francuske. Prva je imala stabilan i kontinuiran razvoj i politički sistem, dok je druga prolazila kroz veoma različite forme političkog sistema. Sticaj okolnosti je hteo da se u Velikoj Britaniji kontinuirano i postepeno odvija progresivan demokratski razvoj, dok je francuski model demokratskog političkog sistema stvaran kroz mnoge revolucije. Najzad, u Velikoj Britaniji uspostavljanje i razvoj demokratije tekli su uporedo sa postojanjem i funkcionisanjem monarhije, dok se demokratska transformacija velikog broja evropskih političkih sistema odvijala u kontrapoziciji i konačnom odbacivanju monarhije.

Različiti putevi razvoja i različita iskustva sa pojedinim oblicima političkog života dovela su i do favorizovanja različitih vrednosti, principa i institucija. No, nisu samo kultura i tradicija uticali na razlike između ovih sistema. Veliki značaj imaju i mnogi drugi uslovi i pretpostavke, od ekonomskih i socijalnih do međunarodnih i geografskih.

Ozbiljno proučavanje demokratije, dovodi nas i do spoznaje da se demokratiji ne može pristupati nekritički i apologetski. Naime, nisu svi kulturološki, religijski i mnogi drugi obrasci prilagođeni demokratskom poretku, a opet ih ta činjenica ne svrstava u, nužno, manje civilizovana društva. Dakle, neće kritički odnos u proučavanju demokratije ugroziti njenu suštinu, barem ne više od savremenih trendova unutar samih zapadnih demokratskih društava.

Značaj proučavanja zapadne demokratije počiva i u tome što razumevanje suštine demokratije, pa i zapadne demokratije kao njenog najrazvijenijeg praktičnog vida, doprinosi sagledavanju mogućnosti razvoja pojedinca i društva i otuda predstavlja izvor motivacije i energije u odbrani i uzgoju demokratije naročito u manje razvijenim i nerazvijenim društvima.

Takođe, ne možemo ispustiti iz vida i činjenicu koja se nameće kao neka vrsta pravila, ili nužnosti, a to je pozitivan uticaj demokratije na ekonomski razvoj društava u kojima demokratija nesmetano funkcioniše.

Kao što se može zaključiti, značaj proučavanja demokratije je nemerljiv, jer jedino svestranim pristupom možemo spoznati sve njene vrednosti, ali i uočiti nedostatke koje demokratija nosi u sebi.

Ovaj kratak prikaz ima za cilj i da predstavi one osnovne pojmove i kategorije koje demokratiju stavljaju u realan život, te omogućuju njeno funkcionisanje unutar društva i države.

S obzirom da smo o pojmu i modelima demokratije već ranije govorili, a da nas ovaj put primarno zanimaju demokratije zapadnog tipa, pomenućemo samo liberalni model demokratije, jer su na njemu zapadni modeli, primarno i utemeljeni.

Politička teorija liberalnu demokratiju deli na tri modela, klasični, moderni i neoliberalni.

Klasični model vezujemo za teoriju DŽona Loka koja se suprotstavlja Rusoovoj postavci „prirodnog stanja“, ljudi, po Loku, napuštaju „prirodno stanje“, i prilaze društvu radi zaštite i očuvanja njihovih „života, slobode i imovine (svojine)“.

Moderni model liberalne demokratije karakterišu izražene sklonosti ka individualizmu, voluntarizmu i političkoj participaciji. Ovaj model je oslonjen i na partijsko organizovanje kao kopču građana sa državom, te jaku vezanost za nacionalne državne institucije.

Neoliberalni (globalistički) model ozbiljno ugrožava sve prethodne modele, jer zahteva više liberalizma na uštrb demokratije. Ovaj model proizvodi proces dedemokratizacije, jer derogira ulogu države i institucija.

Kada je reč o principima i institucijama koje čine demokratski poredak, onda pod principima uglavnom podrazumevamo ideje vodilje koje su u osnovi plemenitog karaktera, dakle, sloboda, pravda, jednakost, odgovornost, suverenost, legitimnost, konsenzus i sl. Institucije imaju svrhu u garantovanju demokratskih principa. U vodeće institucije demokratskog poretka ubrajamo Državu, Ustav, zakonodavstvo (zakone) pa i represivni aparat kao krajnji garant demokratskih principa.

Dobra organizacija političke vlasti je još jedan od faktora stabilnog funkcionisanja demokratskog poretka. Organizaciju vlasti delimo na vertikalnu i horizontalnu. Prva se više tiče same države, i određuje stepen centralizacije u njoj.

Druga, horizontalna organizacija vlasti, reguliše društvene odnose i kreira tip političkog sistema u državi. Dakle, horizontalna organizacija vlasti podrazumeva podelu vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Iz ovoga proizilazi da je reč o predstavničkoj parlamentarnoj demokratiji, gde Parlament donosi Zakone i kontroliše izvršnu vlast, dok Vlada (izvršna vlast) vodi politiku zemlje.

Treći stub ove podele, sudska vlast, nažalost i danas kao i u prethodnim vremenima često je skrajnuta od stvarne moći uticaja.

Oblik državnog uređenja, takođe može da bude od velikog značaja za mogućnost uspostavljanja demokratije u nekoj državi. kao što rekosmo, često je republika morala da zameni monarhiju, da bi demokratija uopšte mogla da zaživi, ali suprotno tome, primeri Velike Britanije, skandinavskih zemalja, kao i zemalja Beneluksa potvrđuju da tradicija i demokratija mogu da iznađu modele koegzistiranja.

Svi ovi činioci o kojima smo govorili, uspeli su da iskristališu određene modele političkih sistema, koje prema njihovim najprepoznatljivijim predstavnicima delimo na:

• Predsedničke sisteme (američki model);
• Parlamentarne sisteme (britanski model);
• Polupredsedničke sisteme (francuski model), i
• Skupštinske (konvetske) sisteme (švajcarski model).