Demokratski osnov američkog prezidencijalizma

Demokratski osnov američkog prezidencijalizma

Autor: Lazar Slepčev

Iako ne poseduju dugu, viševekovnu istoriju, kao što je to slučaj sa većinom evropskih država, Sjedinjene Američke Države su uspele da izrastu u jednu zadivljujuće moćnu državnu tvorevinu.

Ne ulazeći dublje u pitanje kako je sve to bilo moguće, dovoljno je reći da su SAD nastale ujedinjavanjem trinaest kolonija koje su na američkom tlu osnovali preduzimljivi i radikalni evropski doseljenici početkom 17. i tokom prve polovine 18. veka (prva Virdžinija 1607, a poslednja DŽordžija 1732. godine). Nepovezane međusobno, ove kolonije bile su deo britanske imperije i njima se uglavnom dirigovalo iz Londona. Na vrhu izvršne vlasti pojedinih kolonija bili su guverneri koje je imenovala britanska kruna. Ulogu zakonodavnog organa igralo je izborno predstavničko telo, dok su sudovi bili slični sudovima u Engleskoj. Nameti iz Londona su predstavljali veliko opterećenje za inače brzi razvoj kolonija. Stoga su učestali otpori i neprihvatanje zakonodavne vlasti engleskog parlamenta i plaćanja poreza Engleskoj dovodili do sukoba, a konačno i do svesti o potrebi zajedničke borbe za oslobođenje i nezavisan položaj. Pri tome, treba imati u vidu da su u ranim danima većinu građana činili engleski kolonisti. Zato su tadašnje političke institucije bile, u suštini, slične engleskim, uz odgovarajuća prilagođavanja datim uslovima. Tokom vremena, pridolazile su mnoge druge nacionalne grupacije ne samo iz Evrope već i sa drugih kontinenata, tako da je američko društvo postalo višestruko heterogeno i obojeno. Rani dani kolonizacije ostavili su određeni trag na istoriju i kulturu američkog društva sve do naših dana.

U svim ovim kolonijama vladalo se po određenim poveljama, a pogotovo zapovestima krune. Englezi su ignorisali ili nedovoljno uvažavali forme političkog organizovanja koje su se stvarale na američkom tlu. To su naseljenici shvatali kao represiju i sprečavanje prava da politički život uređuju po svojoj volji. Osećanje represije je bio glavni motiv pokreta i borbe za nezavisnost.

Iako se „kuvalo“ još od ranije, ovo osećanje je tek 1756. preraslo u pokret za uniju u kome je uzelo učešće devet od trinaest kolonija. Povod za to je bio protest protiv oporezivanja uveden od engleskog parlamenta, što je kasnije postao prividni uzrok rata za nezavisnost.

Ideja o zajedničkom odupiranju kolonizatoru postepeno je sazrevala i našla konačan institucionalni izraz u Prvom kontinentalnom kongresu, odnosno prvom zajedničkom skupu predstavnika kolonija održanom u Filadelfiji 1774. Na Drugom kontinentalnom kongresu, održanom već 1775. godine udaraju se temelji političkog ustrojstva SAD, donošenjem istorijskih odluka: o početku borbe protiv engleskog kolonizatora, donošenjem Deklaracije o nezavisnosti 4. jula 1776. kojom se 13 država proglašavaju nezavisnim, donošenjem odluke o stvaranju konfederacije usvajanjem Povelje ili Članova konfederacija i stalne unije 1777. Do kraja zasedanja Drugog kontinentalnog kongresa 1781. godine, sve sad već, bar uslovno, nezavisne države ratifikovale su Povelju-članove konfederacije. Uskoro posle toga, 1783. godine, ugovorom u Versaju, London konačno priznaje nezavisnost svojih nekadašnjih kolonija.

Sedamdesetih godina 18. veka je i otpočela živa ustavotvorna aktivnost u SAD. Tada se donose deklaracije prava i ustavi u postojećim državama. Uz to, vidna su nastojanja da se u ustave unesu i neki demokratski principi, kao što su narodna osnova vlasti, ograničavanje vlasti, prava i slobode građana itd. Uprkos svom tom konstitucionalnom zanosu, nisu zaboravljene neke osnovne vrednosti i prioritet vladajućih krugova i novouspostavljenog kapitalističkog poretka, pa ni izvesna ograničenja prava, kao što su ograničenje biračkog prava samo na vlasnike nepokretnosti i sl. Konfederacija je bila oblik labavog saveza suverenih država koji je institucionalno bio oličen u Kongresu. U Kongres je ulazio određeni broj delegata iz svake države, a odluke su se donosile punom saglasnošću svih delegata, odnosno delegacija, pri čemu je svaka država imala samo jedan glas.

Ovlašćenja Konfederacije, odnosno Kongresa, bila su vrlo ograničena. U nadležnosti Kongresa nisu bili uvođenje poreza, carine, spoljna trgovina, monetarna politika i armija.

Svest o potrebi čvršćeg političkog i pravnog povezivanja je brzo napredovala i već 1787. države odlučuju da se sazove Ustavotvorna skupština s namerom da revidira Povelju-Članove konfederacije. Skupština se sastala u Filadelfiji 1787. i posle žučnih debata i konfrontacija, donela novi Ustav.

I pre i u toku, pa i posle donošenja i potvrđivanja Ustava, postojala su mnoga sporna pitanja oko budućeg uređenja federacije. O oštrini ovih pitanja najbolje svodoči i činjenica da neka od njih nisu mogla biti rešavana parlamentarnim ili pregovaračkim putem, već oružanim sukobima. Interesi velikih i moćnih državica bili su drugačiji od interesa i pogleda malih i slabijih državica. Sva ova brojna gledanja su se u političkoj borbi i nametanju redicirala postepeno i kristalisala u dva osnovna: jedno je bilo izraženo u nacrtu koji je podnela delegacija Virdžinije, a drugo u nacrtu ustava koji je podnela delegacija NJu DŽersija. Prvi se zalagao za samostalnu i jaku centralnu vlast, za šire nadležnosti saveznog zakonodavnog tela i njegovo pravo da donosi zakone u slučaju nenadležnosti državica, za strukturu zakonodavnog tela koja bi se konstituisala prema broju stanovnika u pojedinim državama, za jaču saveznu administraciju koja bi mogla da prati aktivnost Saveza i koja bi, kao i svi savezni organi i politički poslenici, bila plaćena iz savezne blagajne. Nacrt NJu DŽersija zazirao je od jakog saveza i predlagao neku vrstu produženja Konfederacije sa ograničenim zakonodavnim telom koje bi bilo sastavljeno od jednakog broja predstavnika iz pojedinih država.

Predlozi su bili toliko različiti da se na njihovoj osnovi nije mogao postići dogovor. Na kraju, kompromisno rešenje ponudila je delegacija države Konektikat i ono je prihvaćeno kao Veliki kompromis. Ovim nacrtom predviđena je dvodoma struktura Kongresa u kojoj bi Senat predstavljao pojedine države po principu jednakog broja predstavnika, a drugi, Predstavnički dom bio biran prema broju stanovnika u pojedinim državicama. Raspodela nadležnosti između ovih domova obezbeđivala je izvesna prava i većim i manjim državicama. Sporovi i ubeđivanja oko nekih pitanja trajali su sve do 1791. godine kad je i trinaesta državica potvrdila Ustav.

Tako su Ustavom od 1787. SAD iz konfederacije pretvorene u federaciju.

Američki ustav je interesantan i značajan kako po načinu njegovog donošenja i formi, tako i po sadržini, naročito osnovnim načelima i institucijama, pa i po uticaju na ustavnost i politički život savremenog sveta. Rasprave pre donošenja Ustava vođene su i posle usvajanja i nastavljene su do naših dana. Dva i po veka intenzivnih debata o i oko američkog Ustava pokazuju bar dve stvari. Prvo, to je ne samo prvi već i najdugotrajniji ustav; drugo, to je bio veoma uticajan i veoma kopiran ustav u pojedinim delovima sveta.

Dakako, postoje veoma utemeljene i argumentovane kritike, kako na sam tekst ustava, tako i na samu prirodu američkog političkog sistema, ali one će biti tema jednog od narednih tekstova.