DANICA JOVANOVIĆ – slikarka i tragičarka

Autor: Jovanka Simić, novinarka

Jedna od najznačajnijih srpskih slikarki s početka 20. veka, Danica Jovanović, doživela je samo 28 leta. NJen umetnički uspon prekinuli su 1914. godine u Petrovaradinskoj tvrđavi predstavnici austrougarske vlasti. Streljana je zbog izrazitog rodoljublja prema srpskom narodu.

Ostavila je opus od šezdesetak slika zbog kojih do danas nije zaboravljena. Pripadala je generaciji srpskih modernista. Najčešće zastupljene teme u njenom slikarstvu su: mrtva priroda, portreti i figure u narodnim nošnjama, kao i pejzaž i nekoliko mostova.

Rođena je 4. januara 1886. godine u sremskom selu Beška kao najmlađe od petoro dece u ratarskoj porodici Krste i Mileve Jovanović. Od detinjstva je pokazivala sklonost za slikanje. Raščulo se po Beški da „ona mala Krstina i Milevina“ po vasceli dan nešto crta. Svog dara, ali i ljubavi prema umetnosti, postala je svesna kada su slikari Dušan i Stevan Aleksić počeli da obnavljaju životopis u beščanskoj crkvi i pozvali Danicu da im pripomogne.

Mladi slikar Stevan Aleksić zadivio je Danicu svojom slikarskom veštinom, uporedo prenoseći ovoj četrnaestogodišnjakinji svoje utiske o školovanju u Minhenu. Za Danicu je to zvučalo kao čarolija, te je i ona rešila da usavrši svoj slikarski dar.

Na jedvite jade siromašni roditelji uspeli su da je pošalju u Srpsku devojačku školu u Novom Sadu koju je pohađala od 1903. do 1907. godine. U ovoj školi crtanje je predavala mlada i ambiciozna Anđelija Sandić. NJenu, kao i podršku upravitelja Arkadija Varađanina, Danica je imala i prilikom upisa na Umetničko-zanatsku školu u Beogradu 1907. godine. Može se reći da je tek tada započelo njeno umetničko školovanje. Jer bezmalo celodnevnu nastavu vodila je slikarka Beta Vukanović, a na njenim časovima učilo se crtanje po „pregledalicama“, gipsanim i živim modelima, geometrija, anatomija, istorija i teorija umetnosti, a umesto u prirodi slikalo se na prostranoj terasi školske zgrade.

U Beogradu, tokom dve godine koje je tamo provela, Danica je pored slikara Koste Josipovića, Živorada Nastasijevića, Ernestine Volf i Ane Marinković, upoznala i sprijateljila se i sa Milicom Jakovljević Mir-Jam, pijanistkinjom Jelicom Lomić Tadić koja je Urošu Prediću pozirala za sliku „Devojka na studencu“. Iz „beogradskog perioda“ sačuvan je samo jedan Daničin rad – mrtva priroda, slikana gvašem, koja je izlagana na školskoj izložbi u junu 1909. godine.

Oktobra iste godine Danica se uputila u Minhen gde je ubrzo postala studentkinja Ženske slikarske akademije. O svojim minhenskim danima pisala je direktoru Više srpske devojačke škole, Arkadiju Varađaninu. Zahvaljujući njihovoj prepisci koja se odvijala između 1909. i 1914. godine, saznaje se niz značajnih i zanimljivih podataka o tom periodu slikarkinog života. O njemu govore i sećanja srpskih studenata u Minhenu – Stojana Aralice, Živorada Nastasijevića, Andre Franićevića, Božidara Vuškovića…

Daničina pisma predstavljaju najznačajniji segment, jer otkrivaju njenu intimu, želje, strepnje, tugu zbog gubitka dragih osoba, dileme, ali i zadovoljstvo zbog uspešnog napretka u školi. U jednom od tih pisama, ona otkriva da puno radi:

„Radim — i toliko sam već doterala, da sam primljena u kraljevsku Pinakoteku da kopiram. Jer koji se prijavi za kopiranje taj već mora biti stručnjak, taj mora biti potpuno spretan da bi kopiju verno izradio. U protivnom, otkaže mu pofesor i direktor Pinakoteke i to odmah posle nedelju dana. Meni ne otkazaše — štaviše produžili su mi rok za mesec dana. Dakle to je znak da je moja kopija dobra. Dalje me pitate koliko mi vremena i godina osim ove treba da se usavršim u ovoj miloj mi i dragoj veštini?! Na ovo pitanje teško je dati tačan odgovor, jer je slikarstvo taka umetnost koja ima manje grana nego svaka nauka, ali joj je koren dublji nego u nauke. Ovim hoću da kažem — koliko godina imamo da studiramo, što više prakse, što više godina studirati, to bolje“. Ovo pismo poslala je iz Minhena aprila 1912.godine.

Marta 1914. godine, Danica je stekla zvanje akademske slikarke i mogućnost da se zaposli kao nastavnica „crtanja i malanja“, ali je odlučila da se ne vraća u domovinu još neko vreme kako bi pohađala privatnu školu. Pretpostavka je da je učestvovala u radu neke od slikarskih kolonija u okolini Minhena kako bi vežbala slikanje u prirodi. Boravila je kratko i u Parizu, a kada se vratila u Srem, u svoju rodnu Bešku, govorila je ovdašnjem proti: „Pariz je mozak sveta i srce sviju naroda. Tamo je domovina umetnosti, jedna za ceo svet i za sve ljude.“

Iz godine 1913. poznati su njeni pejzaži „Vezirov most“ i most kod kule na Belom Drimu („Motiv iz Srbije“), južno od Prizrena. Često je posećivala Beograd i prelazila Savu kako bi u zapadnoj Srbiji naslikala dvadesetak slika seljaka i seljanki, momaka i dvojaka u narodnim nošnjama. Ova platna karakteriše izrazita ekspresivnost u potezu i koloritu, što je bila karakteristika i kruga beogradskih slikarki okupljenih oko Bete Vukanović, ali i u tadašnjem slikarstvu u Minhenu.

Primljena je u „Žensko umetničko udruženje“ te učestvovala u njegovim zvaničnim izložbama i radu slikarskih kolonija u Dahauu, Brandenburgu i drugim gradovima. Ubrzo potom izbio je Prvi svetski rat i Danica se 2. avgusta 2014. godine vratila u rodnu Bešku, a potom je otišla u Beograd. Među kolegama bila je poznata po izrazitom rodoljublju. Bilo je poznato da se tokom studija u Minhenu uključila u rad srpskog patriotskog udruženja „Srbadija“.

Upravo ovaj angažman, boravak u Beogradu početkom Velikog rata, kao i izražena nacionalna svest, razlozi su zbog kojih je slikarka ubrzo pobudila pažnju policije i vojnih vlasti u Petrovaradinu. Odmazda je krenula netom posle Cerske bitke koja je vođena od 16. do 20. avgusta 1914. i u kojoj je hrabra srpska vojska izvojevala prvu savezničku pobedu protiv austrougarskih trupa.

Viđeniji žitelji sremskih sela, koji su se radovali dolasku Srbijanaca, hapšeni su i osuđeni zbog veleizdaje i streljani u prisustvu meštana, što bi svima bili opomena kako se kažnjavaju izdajice cara austrougarske monarhije. Među izdajicama bila je i Danica Jovanović. Uhapšena je 10. septembra u Beški dok je glavnom ulicom šetala s prijateljima. Kod kuće je ostavila nedovršeno platno „Otmica Leukipovih kćeri“.

Posle prekog suda, dva dana docnije, streljana je sa još petoro Beščana na Petrovaradinskoj tvrđavi. Bila je među prvim umetnicima-žrtvama Velikog rata. Prvobitno je Danica bila sahranjena u zajedničkoj grobnici na petrovaradinskom groblju. Na godišnjicu njene smrti, 12. septembra 1922.godine, posmrtni ostaci ove slikarke i ostalih streljanih meštana, preneti su u Bešku i počivaju u crkvenoj porti.

Dugo je ova umetnica bila zaboravljena, kako u srpskoj umetnosti, tako i u rodnoj Beški. NJena umetnička slika prvi put je uključena u muzejsku postavku 1963. godine, a 1986. godine, povodom stogodišnjice njenog rođenja, priređena je monografska izložba u Beški i Inđiji. U godini obeležavanja stogodišnjice Prvog svetskog rata, novosadska istoričarka umetnosti Jasna Jovanov u Beogradu je priredila izložbu o velikoj Sremici, i tako vratila kolektivno sećanje o umetnici velikog talenta i tragično rano prekinutog života.

U Beški od 1995. godine postoji likovna kolonija koja nosi slikarkino ime, a 2016. u znak sećanja na Danicu u Domu kulture „Branko Radičević“ u Beški, otvorena je Memorijalna soba koja nosi njeno ime. Radovi Danice Jovanović čuvaju se u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu, Narodnom muzeju u Beogradu, Memorijalu „Danice Jovanović“ u Beški i u privatnim kolekcijama.

LITERATURA

J. Jovanov, Danica Jovanović (1886—1914)katalog izložbe, Galerija Matice srpske, Novi Sad 1986.

J. Jovanov, Danica Jovanović (1886—1914) monografija,Narodna biblioteka „Đorđe Natošević“ — Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Beograd—Inđija—Novi Sad, 2007.