DAN GRADA NOVOG SADA

DAN GRADA NOVOG SADA

Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin

Čuveni sociolog Anri Lefevr je smatrao da je grad ustvari knjiga. Dopunjujući njegovo mišljenje Pol Blankar je ocenio da grad predstavlja „projekciju konkretnog društva“. Po Blankaru grad kao izgrađeni prostor ujedno predstavlja i „način bivstvovanja, zajedničkog života i mišljenja.“ Grad predstavlja kulturno jedinstvo „prostorne figure“, „socijalne strukture“ i „mentalne forme“ determinisane istim vremenom i prostorom. “Koren reči grad u slovenskim jezicima povezan je sa glagolom graditi, što ukazuje da je reč o nečemu što se ne samo neprestano gradi, već, pre svega, neprestano menja. Najvažnija karakteristika grada upravo jeste njegova promenljivost, naravno ne samo promenljivost izgleda već i odnosa, hijerarhije, sistema vrednosti … Grad je pokretač bržeg napredovanja, ka budućnosti, ali je i sidro pomoću kojeg se održava veza sa prošlošću: izgled određenog gradskog pejsaža, zacrtan u prošlosti, veoma često postaje trajan i delom uslovljava način života svake buduće generacije” Slavni mislilac Osvald Špengler je istoriju sveta poistovetio sa istorijom gradskih ljudi. „Narodi, države, politika i religija, sve umetnosti, sve nauke počivaju na jednom profenomenu ljudskog bića – gradu. Luis Mamford konstatuje da se veličina grada ne meri površinom ili opsegom zgrada, već mnoštvom i brojem stanovnika i njihove moći. Sada je moć postala sinonim velikog broja.
Kada priču o gradu promislimo na osnovu srpskog istorijskog iskustava, na području panonske nizije, nedvosmisleno prva asocijacija je grad Novi Sad. Nesumnjivo je da je 1. februar 1748, kada je Novi Sad proglašen za slobodan kraljevski grad, predstavljao ključnu tačku u kojoj su sublimirana sva prethodna iskustava gradskog života, a na osnovu koje je udaren temelj budućem ekonomskom, političkom, nacionalnom i kulturnom razvoju. Da bismo dublje razumeli istorijski značaj Novog Sada u kome se tokom 18. veka, veoma teškog po srpski narod u monarhiji, elibertacijom, jedna politički marginalizovana zajednica, poput Feniksa, diže iz pepela i reafirmiše nacionalnu ideju, poduprtu ekonomijom i političkim slobodama, neophodno je da se vratimo na sam početak urbanog života u ovom gradu.

Novi Sad je nesporan centar Vojvodine i izvesno vreme je kulturni centar celokupnog srpstva. Reklo bi se da nije bilo nikakvog pametnog razloga da ovaj grad nikne baš tu na dvostrukoj okuci Velike reke, gde je u najkritičnijim najezdama besnog Dunava čak i dno jednog čamca bilo najsuvlje mesto za čuvanje gradskog „štatuta“. Ispostavilo se i munjevitom ekspanzijom dokazalo da se bolje mesto nije moglo odabrati.
Arheološka iskopavanja i istorijska ispitivanja dala su mnogo dokaza da su na teritoriji današnjeg Novog Sada postojale naseobine još od antičkog vremena. Prva ličnost koja se vezuje za teritoriju današnjeg novosadskog atara je ugarski spahija Tere, o kome ima verodostojnih istorijskih podataka. Međutim, razvoj Novog Sada, sa sigurnošću i kontinuirano, se može pratiti tek od 1694. god, čime on spada u mlađe evropske gradove. Iz te godine potiče pisani izveštaj austrijskog generala Engelshofena o dovršetku mostobrana sa bačke strane. Ovo je prvi pisani trag o postojanju naselja na mestu današnjeg Novog Sada. Te godine na pustom, barovitom dunavskom rukavcu izgrađen je mostobran, nasuprot Petrovaradinskoj tvrđavi, objektu strateški od prvorazredne važnosti. Mostobran ili, kako su ga zvali „brukšanac“, bio je vojno utvrđenje sa više objekata. Služio je za zaštitu Petrovaradinske tvrđave u slučaju vojnog napada, fortifikacija po svoj prilici zamišljena da neki mogući iznenadni napad samo amortizuje, dok se pontonski most ne ukloni. Stanovništvo ovog novog naselja (Racke varoši, Srpskog grada, Petrovaradinskog Šanca… kako je sve nazivan do 1748. god.) bilo je, u najvećoj meri, srpsko-pravoslavno. Prvi žitelji bili su upravo graditelji mostobrana, smešteni tik uz njega, a uz njih i trgovci-snabdevači Tvrđave: kovači, krčmari, kasapi, pekari, krojači… majstori svih zanata koji su u ono vreme išli uz vojsku i vojnike i od njih živeli.
To je sve ispočetka bilo skromno i nesređeno. Državni poreznici su ovde 1698. god. našli malo stalnih stanovnika. U svom latinskom izveštaju, koji su podneli vlastima, zatečeno naselje su nazvali „suburbium Petrovaradiniense“ ili „Rascianica civitas trans Danubium situate“, što znači predgrađe Petrovaradina ili Racka varoš prekodunavska, popisali su samo 32 domaćina, od čega 12 vojnika i 20 zanatlija. No, već sledeće 1699. god. to stanje se menja. Naselje se popelo na 43 građanska stanovnika i dobilo 215 porodica Srba graničara. Jedan deo naselja i njegovog atara prelazi pod vojnu upravu, pod komandu srpskih oficira i graničarski vojni poredak i postaje Petrovaradinski Šanac („die petervardeiner Schanz“). Kada se, nešto docnije, 1702. god. osnovala Podunavska vojna granica u njen bački deo pripao je, pored Bačke Palanke, Vilova, Kovilja i Titela, i Petrovaradinski Šanac. On postaje sedište oberkapetanije. Ovaj nagli skok broja stanovnika najbolje svedoči koliki je strateški značaj pridavan obezbeđenju pontonskog mosta i zaleđu Tvrđave. Sedište Bačko-segedinske eparhije je preseljeno iz Segedina u Petrovaradinski Šanac 1708. god. Već tada ovo naselje se visoko kotiralo među Srbima južne Ugarske. Premeštanje episkopata imaće veoma važan značaj za dalji razvoj naselja i ubrzati njegovo prerastanje u grad. Jer, zahvaljujući preduzimljivim episkopima i sveštenstvu, za kratko vreme će biti podignuto nekoliko hramova, proradiće prve škole, bolnice, tzv „uboški domovi“, kao i druge javne ustanove. Nije manje važna ni svetovna inteligencija koja se počinje okupljati oko crkve. Time na zamahu dobija duhovni život i jača nacionalna svest kod Srba. Stanovništvo gotovo kompletnog srpskog sela Almaš (iz okoline Temerina i Srbobrana) se 1718. god. preselilo u Šanac, zbog nekog danas već zaboravljenog nesporazuma sa lokalnim komorskim vlastima. Naselili su Podbaru, stari novosadski kvart, i podigli Almašku crkvu.
Do konsolidovanja ovog naselja dolazi 20-ih i 30-ih godina XVIII veka, naročito od 1719. god. kada dobija pravo na dva godišnja vašara. U to vreme kao da polako postaje i komorska varoš. Počinje se graditi. Prva kuća na sprat beleži se već 1720. god. To je kuća „kod Belog lava“, na uglu pijace i Dunavskog sokaka, koja stoji i danas. Fridrih Vilhelm fon Taube nam je ostavio podatak da je 1777. god. sagrađena prva gostionica za putnike, zato što je ovuda išao poštanski put za Beograd. Posle pada Beograda pod Turke 1739. god. u Šanac se slio još jedan kolonizacioni talas. Činili su ga srpski, nemački i grčki trgovci – Beligradci, kako su ih u ono vreme nazivali. Smatra se da su upravo oni, navikli na građanski život, podstakli buduću borbu stanovnika Šanca za samostalan razvoj ovog mesta. U rukopisu „Knjiga o naciji srpskoj“ Simeon Piščević, nekadašnji novosadski đak i pisac čuvenih „Memoara“, priča kako su stanovnici ovog grada ispočetka uglavnom samo Srbi, kojih je bilo oko 600 kuća, a posle pada Beograda 1739. god, svi su se beogradski stanovnici preselili ovamo. Bilo ih je, kako kaže, više od hiljadu porodica. A onda, pošto se uvećala trgovina, počeli su dolaziti trgovci „svih nacija a naročito hrišćani iz Turske, Grci, Bugari, Bosanci i Cincari, a uz to još iz unutrašnjih mesta Nemci, Ugri, Jermeni i Jevreji, svi su se tu znali skupljati… Na taj način uvećao se broj sveta od raznih nacija, te ga je sada najmanje 1600 kuća, a svi uživaju slobode koje su po zaslugama date Srbima, koji brojem prevazilaze sve…“ U jermenskom crkvenom arhivu je zapisano: „…kupili smo plac, vrt smo ogradili, drvećem zasadili, sebi hram podigli i posvetili ga 1746. godine.“ Tako se ne ponaša onaj ko je samo u prolazu, u bežaniji, nego onaj ko je dobro promislio i odlučio da svije gnezdo i produži trajanje kroz niz generacija baš ovde, na okuci Dunava. Pretpostavlja se, mada nema dokumentarnih dokaza, da je Šanac tih 40-ih godina XVIII veka imao status privilegovane varoši (što je na primer bila Subotica). Vasa Stajić je stanovništvo ove varoši podelio na četiri sloja . Prvi sloj su najraniji doseljenici. Drugi sloj su Bosanci i Hercegovci. Oni su, možda, prelazili sa teskarima iz Sarajeva, pa su ih ovde zvali Sarajlijama, iako za neke od njih znamo da su Hercegovci. Jedan od najpoznatijih je mostarac Sava Vuković „koji je 1776. postao graždanin novosadski“ i koji je zaveštao veliku sumu za osnivanje Novosadske gimnazije. Treći sloj koji je po Vasi Stajiću, možda, i od najvećeg značaja za razvoj Novog Sada, su izbeglice iz Beograda, tj. stanovništvo srpske savske i nemačke dunavske varoši u Beogradu, koji nisu smeli ni hteli sačekati povratak turske vojske. Četvrti sloj čine doseljenici posle 1748. god, sa svih strana.

Uzroke ove veličanstvene ekspanzije hroničari su objasnili položajem Novog Sada, smeštenog na granici dve sasvim različite privrene oblasti; bačke ravnice, zemljoradničke i težačke, ratarske i povrtarske, s jedne strane, i Fruške gore, vinogradarske i stočarske, s druge. Dunav je istovremeno u ovom delu toka najuži, svega dvestotinak metara, pa je i prelaz preko njega najpogodniji. Reklo bi se da je neko odabrao zavetrinu između dva, u ono vreme, jaka i značajna mesta ovog dela Vojvodine: Futoga, jakog trgovačkog središta, sa nadaleko poznatim i hvaljenim vašarima kroz čitav XVIII, pa i XIX vek i Sremskih Karlovaca, crkvenog, administrativnog i kulturnog centra Srba u Ugarskoj. Za nepunih pola veka to novo naselje će stići i prestići i Karlovce i Futog, razviti se u slobodni kraljevski grad, koji će već do „madžarske bune“, a uoči bombardovanja 1849. god. imati preko 20.000 stanovnika. Dve trećine od tog broja činili su Srbi. U to vreme Beograd je imao 18.866 duša, ali tek u popisu iz 1853. god. Ako su Turci hteli u Ugarsku, ili Austrijanci u „tursku Srbiju“, Novi Sad je jednima bio sever, drugima jug.
Najveći problem koji je morio građane Šanca je dvojnost graničarske (vojne) i komorske, županijske (civilne) vlasti u njemu. Šanac je tih godina, čak, i bio podeljen u dve vidljive zone. Kameralci su svoje kuće, niske nabojnice, pokrivali trskom, a graničari šindrom. Kameralnim delom, koji je obuhvatao desnu stranu Dunavskog sokaka, pijacu i okolinu Katoličke i Uspenske crkve, upravljala je opština na čelu sa sudcem, naizmenično Srbinom pa Nemcem, i tanačnicima. Graničarskim delom, koji je obuhvatao Almaški kraj, okolinu Nikolajevske crkve, obe strane Ćurčijskog sokaka, Zlatnu gredu, okolinu Saborne crkve i levu stranu Dunavskog sokaka, obe strane Lebarskog sokaka i pijacu skoro do katoličke crkve, komandovao je oberkapetan. On je bio podređen komadantu Tvrđave u Petrovaradinu, ali u osnovi prilično samostalan, često samovoljan i „vazda mrzovoljan“. To je zapravo ubrzalo napore za dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada, tzv. elibertaciju. Nosioci pokreta za osamostaljivanje Šanca bili su doseljenici trgovci koji su trpeli ekonomsku štetu. Opravdano su strahovali da bi se situacija mogla i pogoršati posle najvljenog razvojačenja vojnih granica u Podunavlju, Potisju i Pomorišju, kada bi potpali pod razne feudalne obaveze. Ukidanje granice predstavljalo je i gubitak jedne jake iluzije o izvesnoj srpskoj samostalnosti, mada isključivo vojničke, surove, zaostale i veoma nepouzdane.
Građani Šanca preduzeli prve korake da od carice Marije Terezije dobiju najviši mogući status za svoje mesto. Da bi elibertaciju konačno izdejstvovali, kaže akademik Boško Petrović u svojoj monografiji „Novi Sad“, žitelji Šanca su „prethodno sa nesrpskim delom svojih sugrađana uglavili 1747. god. vrlo jasan sporazum, koji je za sto godina posle toga bio baza zajedničkog života u gradu. Sporazumeli su se da će u magistratu oslobođenog grada imati jednak broj predstavnika kao i oni, jednaka prava u biranju senatora i činovništva i u uživanju svoje vere. To je, za ono vreme, doista široko obezbeđenje nacionalne samostalnosti. Budno i uporno čuvano ono će biti politička osnova za kasniju ulogu ovog mesta u političkom i kulturnom životu ne samo Srba u Vojvodini.“ Deputacija šanačkih građana, dva Nemca i nekoliko Srba – Racković, Vujić, Bogdanović, Rašković, Hajl i Anderle – krenula je u Beč, „carstvujušču Vijenu“, gde traže zajam o 60.000 forinti za plaćanje elibertacione diplome, daju diškrecije i pišu kako im je teško onde „i drugo kojekuda, i sad bečko kamenje, noge obijati i uz basamke hodeći uzdisavati“. Suma od 80.000 forinti u srebru popela se na kraju na 95.000, zbog plaćanja raznih taksi i podmićivanje bečke birokratije.
Carica Marija Terezija je 1. februara 1748. god. izdala povelju kojom je Petrovaradinski Šanac uvršten u red slobodnih kraljevskih gradova. Odredila je da mu ime bude „Neo-Plantea“ (Neoplanta), mađarski „Uj-Videgh“ (Ujvidek), nemački „Neu-Satz“ (Nojzac), što su Srbi preveli kao Novi Sad, a Grci kao Neofite. Grad je dobio pravo na vlastite organe uprave i sud, kao i svoju nezavisnu vlast u liku gradonačelnika i Magistrata sastavljenog od 12 senatora. Magistrat je ubirao određene prihode i vršio upravnu i sudsku vlast. Rad magistrata nadzirali su Namesničko veće Ugarske u Požunu i Pridvorna ugarska komora u Beču.
Diploma od 1748. god. u 19. punktu daje pravo varoši da se služi grbom. Taj grb ovako opisuje kraljičino privilegijalno pismo:“Na polju plava štita stoje 3 kule srebrne boje, od koju svaku sredom i odgore opasuje nadstrešnica; kule stoje pojedince svaka za sebe, sazidane od neotesana kamena, nadstrešnica gornjeg im dela je zupčasta, kapije su im zatvorene, prozori otvoreni i udešeni za pucanje. U redu stoje jedan pored druge kraj valovita Dunava, koji zeleno polje preseca; srednja je nešto viša i šira, nad njom se leprša Nojev golub. Rubom štita ide ovaj natpis: Pečat slobodne kraljevske varoši Novog Sada.“ Ovaj grb kao i svaki drugi grb je simboličan i ima istorijski značaj. Naime, tri kule u varoškom grbu odnose se na provincijalisanje graničarskog šanca. Valoviti Dunav koji preseca zeleno polje i Nojev golub, koji leprša, odnose se na pustoš ili poplavu koju su izazvali turski ratovi, koji su izbrisali stanovnike ovog kraja, između Dunava i Tise. Nojev golub sa maslinovom grančicom u kljunu iznad tri kule Novog Sada, jeste simbol turske poplave i mira koji je potom nastupio, kao i nade u lepšu budućnost. Zatvorene kapije, a otvoreni prozori i za pucanje udešeni, ističu važnost ove varoši kao braniča petrovaradinske tvrđave.
Od te 1748. god. i u narednih sto godina Novi Sad je doživeo brz, veliki i buran ekonomski, graditeljski i kulturni razvoj. U njemu se otvaraju škole, bolnice, štamparije, manufakture… Od svog početka Novi Sad je grad mnogih narodnosti i grad više veroispovesti, ali Srbi su bili predvodnici u svim sferama života u gradu. O izrazito srpskom duhu koji je krasio Novi sad, svedočili su brojni savremenici. Jedan prosvećen Srbin, prijatelj Dositeja Obradovića, Emanuil Janković, rekao je još 1790. god. da je Novi Sad „središte srpskog naroda“. U vreme Prvog srpskog ustanka austrijski poverenici smatrali su Novi Sad „glavnim urotničkim mestom i centralnom tačkom ilirizma“. Pavelu Jozefu Šafariku se 1813. god. učinio „gnezdom Srpstva“, a Vuk Stefanović Karadžić je 1817. god. zabeležio da je Novi Sad „najveće opštestvo srpsko na svijetu“. „Bila je to poluorijentalna varoš“ – kaže Polit u svojim „Uspomenama“ – „Novi Sad je pre Bune nosio tip srpske varoši. I patrijarhalna je ta varoš: sedelo se na klupama pred kućom, književnici su tu raspravljali svoja pitanja, trgovci i zanatlije sedeli su pred svojim lokalima u orijentalnom odelu, sa plitkim cipelama na nogama i ćibukom u ustima, i razgovarali grčki“. Početkom XIX veka Novi Sad je bio najveći srpski grad. Sa razvojem političke svesti i delatnosti, dolazi do snažnog razvoja prosvetne, kulturne i dobrotvorne delatnosti, čime se Novi Sad potvrđuje kao najznamenitija srpska varoš. Ovaj period trajaće od polovine XIX veka sve do kraja istog stoleća, kada primat preuzima Beograd.