CRKVENO OSAMOSTALJENJE GRKA I CINCARA U UGARSKOJ

∗ Za izradu eseja koji se nalazi pred čitaocima bazično je korišćena literatura JELINI STAROG NOVOG SADA KAO DEO GRČKE DIJASPORE autora Miroslava M. Jovičina

Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar

U drugoj polovini 18. veka Grci i Cincari (Jelini) su činili malu, ali dinamičnu zajednicu Novog Sada, koja je u svom zenitu imala najviše pet-šest posto novosadske populacije. Lokalna srpska vlast je nastojala sprečiti jelinsko osamostaljenje, prvenstveno zbog ekonomskog i kulturnog cepanja i slabljenja pravoslavne zajednice Novog Sada. Uz sve sličnosti i razlike, Srbi i Grko-Cincari su živeli i držali se zajedno, sve dok Jelini nisu rešili da se u potpunosti osamostale od Srba.

Grčka borba za osamostaljenje počinje donošenjem Patenta o toleranciji 1781. godine. Naizgled bezazlenom i opravdanom akcijom školske emancipacije pokrenut je jedan složen mehanizam koji je vodio ka definitivnom odvajanju Grka od Srba i formiranju zasebne grčke zajednice u Novom Sadu. Naime, bogati Grko-Cincari su davali velike donacije fondovima zajedničke crkveno-školske opštine. Srbi su sada opravdano strahovali da bi ove donacije mogle potpuno da izostanu, što se konačno i desilo. Kampanja Grka i helenizovanih Cincara da dobiju svoju grčku crkvu i liturgiju u početku je vođena umerenim tonom i smireno, ali je vremenom dobijao na javnosti i širini, pa se pretvorio u bespoštednu borbu. Grci su prvo učtivo tražili ono što Srbi nisu želeli da im daju, a Srbi zastupljeni u Magistratu i crkvenoj opštini su ih takođe učtivo odbijali ili ignorisali. Ubrzo su zahtevi počeli da iritiraju srpsku stranu i pristojnosti je bivalo sve manje. Novosadsko stanovništvo se polarizovalo spram etničke pripadnosti i svako je branio stavove svoje strane. Među prijateljima, poznanicima, komšijama došlo je do teških reči, kleveta, a ponegde i batina. Srbi su emancipaciju Jelina doživeli emotivno, kao ličnu izdaju.

Prvi sukob između Grko-Cincara i Srba oko crkvenog pitanja desio se u Beču. Ovde se, kao i u Trstu i Pešti pokazalo da pripadnost istoj veri nije bio dovoljan motiv za održavanje zajedništva Srba i Grka. Pravoslavni žitelji Beča, Srbi, Grci i Rumuni, još su 1726. godine imali uređen crkveni život i organizovanu crkvenu opštinu sa pravom javnosti, njihov crkveni i molitveni život bio je vezan za kapelu Sv. Georgija koja se nalazila u jednoj privatnoj kući u Demfinger dvorcu, gde je boravila prvih šest godina. Potom se preselila u Štajerhof (današnji Hofnerštajg u Grčkoj ulici, gde se i danas nalazi). Ceo poduhvat oko formiranja crkvene opštine, osposobljavanja kapele za bogosluženje i njeno osvećenje obavio je 1726. godine mitropolit karlovački Mojsije Petrović (1677−1730). Grci su nastojali da se na sve načine oslobode jurisdikcije karlovačkih mitropolita, srpskih sveštenika, upotrebe crkvenoslovenskog jezika u bogosluženju i želeli su da hram Sv. Georgija bude u njihovim rukama. Napeto stanje između Grka i Srba trajalo je punih petnaest godina i razrešila ga je carica Marija Terezija, svojom naredbom od 10. februara 1776. godine. Prema caričinoj naredbi kapela Sv. Georgija prelazi u posed Grčke pravoslavne crkvene opštine, čiji su članovi bili većinom turski podanici. Od tada je služba u kapeli uvek služena na grčkom jeziku, a službu je obavljao jedan sveštenik i to Grk. Caričina naredba je nalagala da su svi bečki pravoslavci dužni da za svog verskog poglavara priznaju karlovačkog mitropolita. U stvarnosti autoritet karlovačkog mitropolita bio je samo formalan i ograničen. Sva nadležnost mitropolita svodila se na davanje blagoslova za postavljanje sveštenika na parohiju, a sveštenici su jedino bili obavezni prema mitropolitu da ga za vreme liturgije formalno spominju. Za sve ostale poslove i potrebe grčki sveštenici i njihova crkvena opština obraćali su se carigradskom patrijarhu. Ovu privilegiju Grcima su potvdili naslednici Marije Terezije: car Josif II 3. avgusta 1782, Leopold II 30. novembra 1791. i Franc II 10. januara 1794. godine. Krajem 18. veka u Beču je delovala grčka revolucionarna organizacija Bon Kuzen, čiji je jedan od osnivača i najuglednijih članova bio revolucionar Riga od Fere.

Grčki pokret za samostalnu crkvu i službu širom monarhije nije zadirao u pravoslavlje kao veru i temelje njenog učenja. Kanonsko i liturgijsko jedinstvo nije narušeno, ali je trajno narušeno jedinstvo i sloga Srba i Grk, što će se osećati dokle god Grci kao etnička grupa ne iščeznu.

Političko finale ovog istorijskog procesa odigralo se kroz krupna, što javna, što zakulisna dešavanja na Temišvarskom saboru. Temišvarski sabor održan u jesen 1790. godine, bio je najznačajniji i najbrojniji skup uticajnih Srba posle Velike seobe. Prvi put je bilo javno zatraženo da grčko sveštenstvo služi u sredinama gde žive Grci i Cincari i da se se služba vrši na grčkom jeziku, u okviru postojeće Srpske pravoslavne crkve. Srpski deputati nisu ni razmatrali ovaj zahtev. Odbijeni i ismejani jelinski deputati ostali su uvređeni, jer su smatrali da je njihov opravdan i umeren zahtev odbijen bez razmatranja. Među sedamdeset petoricom plemića učesnika Sabora, jedananest ih je bilo iz redova Grka i Cincara ili njihovih potomaka. Grko-cincarske narodnosti bilo je osamnestorica deputata iz raznih provincija, episkopi aradski i gornjokarlovački, sam supervizor sabora i kraljevski komesar. Grko-cincarska elita bila je veoma nezadovoljna svojim položajem na Temišvarskom saboru i već prvih dana naredne 1791. godine započeće širok pokret Grka za crkvenu samostalnost. Srbi sa sada konačno shvatili da sa zhtevima za grčkim školama nije bio kraj njihovih želja, već da je konačan cilj Grko-Cincara odvajanje od Srba. Grčke zajednice u Beču, Pešti i Trstu odavno su bile na putu ka osamostaljenju, a s obzirom da su bile veoma uspešne i bogate, služile su kao uzor ostalim Grcima u Monarhiji.

Ubrzo posle Temišvarskog sabora, februara 1791. godine buknula je borba oko crkve u Novom Sadu. Kao lider novosadskih Grka nametnuo se Georgije Beljanski, neostvareni trgovac, skromnog imovinskog stanja, ali visokog obrazovanja i neizmerno snažne energije. Beljanski je preuzeo vođsvo nad Grčkom opštinom i školom i narednih pola veka predvodio je novosadske Jeline. Vreme borbe za crkveno osamostaljenje Grka i Cincara od Srba, između 1791. i 1796. godine, bio je period najlošijih odnosa unutar već zavađene i podeljene pravoslavne novosadske opštine. Grci su znali da se odluke povoljne za njih donose na visokim mestima u Budimu i Beču. Zato su se odmah svojim molbama okrenuli visokom domu Namesničkog veća. Oni su zahtevali da im se dozvoli da dovedu svog sveštenika koji bi službu vršio na grčkom jeziku, da im se ustupi Nikolajevska crkva ili da im se dozvoli podizanje novog hrama. Bez obzira na sve pritiske novosadski Jelini vodili su svoju kampanju crkvenog osamostaljenja istom taktikom kao i u vreme borbe za svoju školu, uporno i darežljivo. U ono vreme se verovalo da Grci podmićivanjem prevazilaze mnoge legalne i ilegalne prepreke u svim ambijentima u kojima bi se nalazili, ali za takvo verovanje ne postoje realni dokazi, već samo pretpostavke i spekulacije. Kako god, sredinom 1793. godine u Novi Sad dolazi sveštenik Georgije Nikolić Balta, da drži službu na grčkom jeziku.

Neposredno pred Uskrs 1796. godine Namesničko veće, kao vrhovno državno telo za Ugarsku, donelo je odluku po kojoj je molba Grka i Cincara za pravom vlasništva nad Nikolajevskom crkvom nezakonita i formalno odbijena. Odluka je obrazložena činjenicom da se hram ne može oduzeti od Srba i predati Grcima, jer je od samog početka vlasništvo srpske zajednice. Srbi su ga podigli i održavali decenijama, dok su Grci i Cincari samo delimično donirali sredstva. Predlog za podizanjem novog grčkog hrama ili kapele takođe je odbijen, uz obrazloženje da bi takav skup građevinski poduhvat osiromašio jelinsku zajednicu, što nije u interesu države i Namesničkog veća. Konačno, Namesničko veće donelo je istorijsku odluku ili, bolje rečeno, kompromisno rešenje za obe zavađene pravoslavne zajednice. Srbi su morali ustupiti Grcima Nikolajevsku crkvu na korišćenje svake druge nedelje, kada će paroh Georgije Nikolić Balta služiti službu na grčkom jeziku. Ova odluka Namesničkog veća je Novosađanima bila poslata u formi preporuke, doduše obavezujuće. Država je izrazila želju da njeni podanici žive složno, što je obrazloženo time da treba učiniti sve u Novom Sadu da se jednoverna braća više ne glože i ne svađaju, već da žive u slozi. Preporuku Namesničkog veća obe strane su primile sa negodovanjem. Srbi su bili razočarani, jer su svoju crkvu morali da dele sa zavađenom stranom. Vreme je ipak učinilo svoje i većina Srba se narednih godina navikla na Baltu i na grčku službu svake druge nedelje. Grčka očekivanja su takođe bila izneverena, jer su uložili velika nadanja da dobiju svoju crkvu.

Na kraju 18. veka novosadska pravoslavna opština bila je podeljena i zavađena. Grci i Cincari pokazali su svoj društveni uticaj, ekonomsku moć i nacionalnu borbenost. Osnovni cilj borbe Grka i Cincara za svoju crkvu bio je da samostalno podignu svoj hram i izdvoje svoju decenijama sticanu imovinu, kako bi se u imovinsko-pravnom pogledu obreli izvan srpske crkvene organizacije. Tako bi po uzoru na svoje sunarodnike u Beču, Pešti i Trstu mogli da deluju što nezavisnije i samostalno troše svoj novac. Kada su dobili Nikolajevsku crkvu samo na korišćenje, morali su da se zadovolje ovim polovičnim rešenjem, jer je ono bilo rezultat maksimuma njihovih mogućnosti.

Više od pola veka ova mala pravoslavna zajednica u Novom Sadu delovala je u kanonskom, pravnom i finansijskom pogledu ni na nebu, ni na zemlji. Ponašali su se kao nezavisna crkvena zajednica, a nisu imali nikakve kanonske atribute teritorijalnosti, nisu imali ni parohiju, ni eparhiju. Imali su samo portu, sveštenika i liturgiju i to svake druge nedelje u Nikolajevskoj crkvi. Grčka crkvena opština je jedino preko srpske crkvene organizacije i srpskog kanona trebala da bude u domašaju austrijskih, odnosno ugarskih državnih institucija. U početku grčki sveštenik je potpuno ignorisao Bačku eparhiju kao svoju prvu nadređenu instancu i obraćao se direktno mitropolitu u Karlovcima. NJegovi naslednici čak ni ovo nisu radili, već su se okretali Namesničkom veću u Budimu ili samoj kruni. Grčki sveštenici su službeno i privatno bili više vezani za svog fanariotskog mitropolita u Beogradu i episkopa budimskog, Dionisija Papazoglua (Popovića), nego za svog zvanično nadređenog srpskog mitropolita u Karlovcima.

Bačka eparhija se snažno opirala grčkom separatizmu. Za razliku od nje Karlovačka mitropolija se držala uglavnom po strani, prilično nezainteresovano. Štaviše, kada se u Novom Sadu odvajala grčka opština od srpske, Karlovačka mitropolija je pozajmila Grcima novac iz svojih fondova za podizanje zgrade za grčku školu. Taj novac je jedva vraćen, godinu dana posle isteka utvrđenog roka. Razloge pasivnog ponašanja samog mitropolita Stratimirovića u odnosu na pokret Jelina, možda bi trebalo potražiti u dešavanjima na Temišvarskom saboru, prilikom izbora novog mitropolita. Pored toga, ne postoje nikakvi dokazi koji bi mogli jasnije da odrede bilo formalan, bilo intiman stav mitropolita Stratimirovića i drugog visokog sveštenstva o pitanju grčke crkvene emancipacije.

Bez obzira koliko bili gordi u svojoj pobedi, Grci i Cincari nisu se mogli odupreti postepenom nestanku, koji ih je već uveliko pogodio. Kada su se za Uskrs 1796. godine okupili prvi put na liturgiji na grčkom, u Nikolajevskoj crkvi, bilo ih je znatno manje nego pre samo dvanaest godina. Tada je u Novom Sadu živelo 120 porodica, dok ih je sada bilo oko stotinu. Od tih stotinak grčkih domaćina, šezdeset petorica su bila oženjena Srpkinjama. Deca iz ovih brakova će čuvati svest o grčkom poreklu, ali će odrediti svoje osećanje etničke pripadnosti prema majci, njenim precima i srpskoj sredini u kojoj žive. Imendane svojih očeva zameniće srpskim krsnim slavama. Konačnog pobednika u ovom sukobu odredilo je vreme. Nepun vek kasnije svi grko-cincarski potomci biće ponosni Srbi.