Prof. dr Boris Stojkovski
Pitanje bosanske crkve i bogumilstva na celom Balkanu pobuđuje pažnju brojnih istraživača, ali i zaljubljenika u istoriju. Svedoci smo, istovremeno, da se vođeni nečasnim političkim namerama kreiranja potpuno nove nacionalne svesti na tlu Bosne i Hercegovine od vremena Kalajevog režima do danas. Nedostatak izvora, kao i činjenica da ne postoji nijedan autentičan spis pisan od strane bogumila samo su dali dodatnu mogućnost da se oko njih razvijaju brojne spekulacije. Svi podaci koje znamo o njima sačuvani samo iz aspekta pravoslavne crkve ili iz rimokatoličke.
Poreklo muslimana u Bosni i Hercegovini, kao i Raškoj, nametalo se često među istoričarima kao jedan od odgovora na nestanak bogumila, a i danas neretko se može čuti da bosansko-hercegovački muslimani zapravo vode poreklo od bogumila, odnosno patarena i vernika crkve bosanske. Za ovako nešto nema nikakvih dokaza, a i upitna je veza bogumila sa bosanskom crkvom kao takvom. Očigledno je, iz svih izvora, da su i bogumili i bosanski jeretici poistovećivani sa dualističkim jereticima – manihejcima, ali o direktnoj vezi između njih, kao i o nekom direktnom poreklu i vezi sa kasnijim muslimanskim življem teško može biti reči. U prvim osmanskim defterima nakon turskog osvajanja Bosne broj krstjana je srazmerno vrlo mali, te se sa razlogom pretpostavlja da se broj vernika crkve bosanske već pred kraj postojanja srednjovekovne bosanske države izrazito smanjio. Nesređena verska situacija u Bosni tokom celog srednjeg veka je nesumnjivo pomogla širenje islama, ali se ne mogu direktno izvlačiti paralele o direktnom prelazu bogumila na islam.
Manihejstvo i masalijanstvo jesu dve jeresi, tj. dva učenja sa kojima se bogumilstvo najčešće povezuje. Ovo prvo je učenje persijskog filosofa Manija (216 – 274/7) koji je povezivao učenja Hrista, Bude i Zaratustre. Masalijanstvo je, pak, hrišćanska sekta, strogo asketska, koja se pojavila u Siriji u četvrtom veku. U svim spisima crkvenih otaca ovi jeretici su naznačeni kao mesalijani ili euhiti, a širili su se na Malu Aziju i Trakiju. Dualistički koncept sveta, svojstven manihejstvu, postao je obeležje i bogumila, ali i svih sličnih pokreta, kao i crkve bosanske. Naime, oni su verovali da postoje dva tvorca, odnosno preciznije i pravilnije rečeno dva koncepta – dobar i loš. Jednostavnije rečeno, dualizam uči da je Sotona tvorac svega materijalnog u svetu, a Bog svega duhovnog, samim tim i dobrog. Vera u ta dva principa karakteristična je za katare (albižane) u Francuskoj, valdežane u Italiji, ali i balkanske jeretike bogumile (tako nazvane po popu Bogumilu, njihovom navodnom osnivaču), koji su nazivani još patareni (po kraju u Milanu), babuni (po planini Babuni), dok su sebe smatrali izvornim hrišćanima – krstjanima. Isto tako i učenje crkve bosanske, bilo u korelaciji sa bogumilstvom ili ne, nazivano je manihejskom jeresi od strane pre svega latinskih izvora.
Balkansko bogumilstvo je zaseban fenomen vezan za dualizam. Žitije Svetog Klimenta navodi kako se na području Bugarske i Makedonije širila zla jeres što se dovodi u vezu sa širenjem bogumilstva koje je preko Vizantije i jeresi koja je tamo nazivana pavlikijanstvo došlo na Balkan. Slovenski apokrifni spisi su dosta prepisivani tokom H veka, te su pojedini istraživači ove problematike su čak i ove spise povezivali sa širenjem bogumilstva po Balkanu.
Pop Bogumil i pop Jeremija (H vek), koji su možda čak jedna ličnost, smatra(ju) se autorom bogumilskih spisa koji nisu sačuvani, a izgleda da je pop Bogumil pogubljen kao jeretik. Po njemu nosi celokupno učenje ime, kao i naziv za njene sledbenike. Najvažniji izvor za bogumilsko učenje je Nedostojnoga Kozme prezvitera beseda na novojavljenu jeres bogumilu (oko 970. nastala) iz vremena bugarskog cara Petra. Jedna od verzija ove besede sačuvana je i u zborniku popa Dragolja, koji se danas čuva u Narodnoj biblioteci Srbije i takođe sadrži niz drugih crkvenih spisa, poput molitava protiv demona. Nastao je 1259. godine u okolini Skadra. Kozma prezviter navodi za bogumile da Makidonii Svetog Duha huljaše i ističe da se kod njih razvila krivoverna nauka o dva boga (onaj koji stvara zlo po njemu je Mamon), te ističe da je jedan od osnovnih aspekata njihove teologije permanentni sukob duhovnog i materijalnog. Kozma piše i da su bogumili protiv ikona, relikvija, svetitelja, liturgije, pričešća, da negiraju zapravo sve materijalno, da ne služe u hramovima i takođe, kao i mnogi drugi izvori, ih naziva manihejcima.
Vizantijski crkveni autor i pisac Teofilakt Ohridski u svojim pismima koji su vanredno važan izvor za istoriju Ohridske arhiepiskopije spominje na više mesta bogumile u svojim brojnim pismima. Bugarska je sve do kraja svog srednjovekovnog postojanja imala da se nosi sa ovom jeresi, a za to je primer sabor cara Borila iz 1211. godine, kada su osuđeni bugarske vođe bogumila. Žitije Teodosija Trnovskog pruža podatke o tome da se bogumilstvo širilo i na Svetoj gori Atonskoj, te da su proterivani kaluđeri skloni ovom učenju. U Vidinskom carstvu, poslednjoj bugarskoj državi, franjevci koje je tamo slala Ugarska borili su se u vreme pada Balkana protiv ostatak bogumila. Međutim, oni u Bugarskoj nestaju sa osmanskim osvajanjem.
Što se, pak, srpskih zemalja tiče, veliki župan Stefan Nemanja se borio protiv bogumila, verovatno, odnosno protiv neke jeresi koja se pojavila u Srbiji. Zanimljivo da njegovo žitije ne pominje ni ko su jeretici, ni odakle su došli, niti koje je njihovo učenje. Zna se i sa freske u crkvi Svetog Ahilija u Arilju da je Stefan Nemanja držao sabor protiv jeretika (bogumila), ali pisani izvor ne potvrđuje to. Evo šta konkretno piše:
Dođe jedan od pravovernih vojnikv njegovih, pa, pav na kolena, s uzbuđenjem i uniženjem mnogim govoraše mu: „Gospodine, ja sam među najhuđim slugama tvojim najmanji, i, videv usrdnost tvoju prema vladici tvome gospodu Isusu Hristu, i prečistoj vladičici Bogorodici, i ovim svetim ugodnicima njihovim, zaštitnicima tvojim, koji krepkim dlanom podržavaju tvoju vlast nepovređenu, usudih se javiti tvojoj moći da se mrska ti i trikleta jeres već ukorenjuje u državi tvojoj“. A ovaj prečasni sveti moj gospodin, ni malo ne zadocnev, odmah prizva svoga arhijereja, po imenu Jeftimija, i črnce s igumanima svojima, i časne jereje, i starce i velmože svoje, od maloga do velikoga, pa govoraše svetitelju, i črncima, i svima sabranima: „Dođite i vidite, oci i braćo, ako sam i najhuđi među braćom svojom, ali Gospod Bog i prečista vladičica Bogorodica, mati njegova, ne gleda na lice čovečje, nego udostoji mene najhuđega, koji verujem u jednobitnu nerazdeljivu Trojicu, da čuvam ovo predano mi stado, koje vidite sada, da se ne poseje kukolj lukavoga i odvratnoga đavola. I nikako nisam mislio da je on u oblasti mojoj, a već sad čujem da se lukavi brzo ukorenio i da hulu nanosi na svetoga Duha i da deli nedeljivo božastvo, što govoraše bezumni Arije, presecajući nedeljivo božastvo, što rekoše sveti i bogonosni oci: ‘Ko ti, Spase, rizu razdra?’, reče: ‘Arije, bezumni, koji Trojicu preseče’.“ Tako i ovi bezumni idu za učenjem njegovim, i ne znajući, bednici, da će, pošto su tako verovali, sići s njim, trikletim, na dno skrovišta adovih. I dok je govorio ovaj Sveti, i dok je bila velika prepirka, dođe kći jednoga od velmožv njegovih pravovernih, udata za muža od tih krivovernih, koja je bila u njih i saznala nečiste odvratnosti njihove, ali se nimalo ne kosnu vere njihove, i, pravci k nogama Svetoga, ispovedaše jasno, govoreći mu: „Gospodine, gospodine moj, evo vidim kako tvoja vladavina ispituje o ovoj mrskoj i odvratnoj veri: uistinu, gospodine moj, bih isprošena po bračnom zakonu, u oca mojega, sluge tvoga, koji je mislio da je jednoverstvo u tvojoj državi. I bih u tih zakonoprestupnika, i videh, gospodine, da zaista služe otpadniku od slave božje, samome sotoni. I ne mogući trpeti smrada gluhih kumira i mrske jeresi, istrgavši se iz ruke njihove i prebegavši, vapijem državi tvojoj: porazi krstom one koji se bore s nama, da nauče nečastivi neprijatelji kako je moćna vera tvoja, gospodine“.
A Sveti, izvedav ovu pred sabor svoj, sabran protivu te lukave jeresi, izobliči krivoverje njihovo, i savetova se sa svetiteljem svojim Jeftimijem i sa časnim črncima, i sa velmožama svojim, i, nimalo ne zadocnev, posla na njih vojsku, naoružanu od slavnih svojih, govoreći: „Revnujući porevnovah za Gospodom Bogom svedržiocem. Kao nekada prorok Ilija, koji je ustao na bestidne jereje, i on izobliči bezboštvo njihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje a domove njihove, i sve imanje sakupiv, razda prokaženim i ubogim“. Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina božjeg. Knjige njegove nečastive spali, i izagna ga, zapretiv da se nikako ne ispoveda niti pominje trikleto ime.
I sasvim iskoreni tu prokletu veru, da se i ne pominje nikako u državi njegovoj, nego da se slavi jednobitna i nerazdeljiva i životvorna Trojica: Otac i Sin i sveti Duh, svagda i sad i uvek i u vekove vekova. Amin
Pored njega, postoji i pomen babunske reči u Dušanovom zakoniku srpski car Stefan Dušan preti kaznom svakome ko kaže babunsku reč. Verovatno je da se ovde radi o borbi protiv bogumila, ili njihovih ostataka, na tlu srpskog carstva 1349. godine. Na kraju ovog lapidarnog razmatranja o Srbiji, treba napomenuti sledeće. Ne postoje nikakvi dokazi, koji se plasiraju u delu medija, da su bogumili bili većina u Srbiji i da je nad njima izvršen genocid. Samim sagledavanjem života srednjovekovnog sveta jasno je da je obračun sa pripadnicima jeresi, odnosno učenja različitog od zvaničnog, bilo rasprostranjeno u svim crkvama i religijama diljem sveta onoga vremena. Na stranu što termin genocid u to vreme nije ni postojao, niti je koncept ljudskih prava i slobode veroispovesti nama znan, bio u bilo kakvom povoju. Opisani sukob sa jereticima predstavlja pre svega sliku učvršćivanja pravoslavlja u Srbiji i borbu protiv krivoverja, prisutnog gotovo u celom svetu srednjega veka.
Međutim, ovo sve je zapravo samo uvod u razumevanje činjenice da je na tlu Bosne doista delovala organizacija koja je sledila dualizam i predstavljala velikog protivnika za rimokatoličku i pravoslavnu crkvu. Obe organizacije su bez sumnje se tokom celog veka trudile podvrgnuti Bosnu svojoj vlasti. Etnički, Bosna je nesumnjivo srpski prostor i istorijski to je srpska zemlja bez zadrške. Međutim, verski, u Bosni je specifičnost bila još izraženija uz njenu državnu samostalnost. Nakon crvenih koncila koji su održani u Dalmaciji, poglavito u Splitu, i iz Dalmacije je dosta jeretika-patarena prebeglo u Bosnu gde su bili dobro dočekani i gde su našli svoje utočište. Pitanje porekla i veze sa bogumilima članova crkve bosanske je u nauci dugo predmet istraživanja. Izvesno je iz svih izvora koji govore o jeresi koja se ukorenila u Bosni da su i pravoslavni vladari i crkveni velikodostojnici, i oni iz Rima, ali i drugi dualisti, što indirektno dolazi iz izvora, smatrali Bosnu mestom u kojoj se širila dualistička jeres, te da su bogumili-patareni crkve bosanske bili upravo sledbenici takvih učenja. Krstjani, kako su sebe nazivali, nisu imali hramove kao pravoslavni ili rimokatolici, okupljali su se u prostoru koja se nazivala hiža. Velikodostojnici su nosili titule gost, odnosno djed. Međutim, neki spisi poput Testamenta gosta Radina nemaju u sebi ni traga bogumilskog ili uopšte jeretičkog učenja. Naprotiv, spominju se i brojni praznici, kao i davanje novca za službu Božiju. Pominju se i hramovi, kao i druga tipično pravoslavna obeležja. To sve otežava proučavanje crkve bosanske, ali ipak postoje neke nesporne činjenice vezane za ovo učenje. Protivljenje crkvenoj organizaciji, kako onoj iz Carigrada, odnosno Srbije, tako i rimskoj, zajednička je osobina svih dualista, pa i ovih bosanskih.
Ugarska se ponajviše borila tokom gotovo celog svog srednjovekovnog postojanja da svoj uticaj širi na Bosnu, a bosanski vladari od bana Kulina pa na dalje bili su često i ugarski vazali. I najmoćniji među njima, kralj Tvrtko, bio je u početku, kao ban, vazal ugarskog kralja Lajoša Velikog, a Jelisaveta Kotromanić, bosanska princeza, bila je ugarska kraljica. Na kraju, i Matija Korvin osnovao je Jajačku banovinu, borio se za Srebrenicu i Bosna je sve vreme bila u sferi ugarskog interesovanja. No, vratimo se bosanskoj crkvi.
Jedan dokument koji, navodno, može da ilustruje same početke crkve bosanske je Batalovo jevanđelje i navodni spisak poglavara crkve bosanske koji se nalaze na jednom umetnutom listu jevanđelja koje se pripisuje bosanskom tepčiji Batalu iz 1393. godine. Svakako najznačajniji događaji vezani za crkvu bosansku jesu iz doba kada je njome vladao Ban Kulin. Iz tog doba je i Bilinopoljska izjava (abiuratio) kojim rečeni ban zajedno sa velikodostojnicima crkve bosanske se odriče jeresi. Obavezuje se da će proslavljati Vaskrs, Božić i druge praznike, a potom potvrđuje da će poštovati svetitelje i biti u svemu veran rimskoj crkvi.
Jedan od najznamenitijih poglavara crkve bosanske u ovo doba bio je djed Rastudije, koji je smatran jednim od najuticajnijih poglavara među dualističkim jereticima svoga vremena. Tako 1223. godine kardinal Konrad piše kako papa albižana živi na Balkanu. Krstaški rat na Bosnu je zbog toga pokrenut 1235, godine i predvodio ga je ugarski kralj Andrija II. Zbog toga što dubrovački nadbiskup, a ni bosanski biskup koji mu je isprva bio sufragan, nije činio ništa na iskorenjivanju jeresi, bosanska biskupija potpala je pod kaločku nadbiskupiju i postala deo ugarske crkve. Osim toga, od 1240. godine, sedište bosanskog biskupa izmešteno je u Đakovo, a bosanska biskupija delovala je kao misijska sve vreme. I prihodi bosanskog biskupa bili su najmanji, u njegovoj dijecezi je sakupljeno znatno manje papske desetine nego čak u Sremskoj i NJitranskoj biskupiji, koje su bile najsiromašnije u Ugarskoj. Kralj Dragutin je zavladao delovima severne Bosne kao vazal i zet ugarskog kralja. On šalje pisma papi gde moli franjevce da pomognu u iskorenjivanju jeresi u Bosni, a istovremeno u njegovom žitiju arhiepiskop Danilo II svedoči da je Dragutin preobratio mnoge jeretike.
Jeretici, odnosno pripadnici crkve bosanske se navode i u zemlji Stjepana Kotromanića, a 1388. godine, kao kasnije, 1412. godine italijanski valdežani u saslušanju pred inkvizitorom svedočili su kako su imali nameru da idu u Bosnu kod učitelja njihovog verovanja. Kraj srednjeg veka donosi i zamah katoličenja u Bosni gde je posebno bio aktivan kralj Stjepan Tomaš koji 1459. godine naređuje da svi patareni pređu na rimokatoličanstvo. Širenje franjevačkih samostana, odnosno bosanska i mačvanska kustodija (kojoj su pripadali i neki samostani na severu Bosne) bili su takođe jedan od pokušaja da se suzbije bogumilstvo, međutim tursko osvajanje je učinilo tome kraj.
Pitanje stećaka je još jedno interesantno pitanje, ali nije direktno vezano za Bosnu ni bogumile. Ukupno ima sačuvanih 66.478 i oni predstavljaju zapravo regionalni tip nadgrobnih spomenika. Na tlu savremene Bosne i Hercegovine, ukupno ih je 58.547, a najviše ih se nalazi u Hercegovini (Radimlja kod Stoca, Bileća, Gacko, Trebinje), ali ih ima i diljem Bosne, kao i u Hrvatskoj, Crnoj Gori, zapadnoj i jugozapadnoj Srbiji, ponajviše u Raškoj, oko Užica i Požege, kao i na Zlatiboru gde ih ima u gotovo svakom selu. Ovi nadgrobni spomenici nisu vezani za pripadniike samo jedne veroispovesti. Nešto preko 5600 ukrašeno povijenom lozicom, rozetama, krstovima, štitovima i mačevima, lukom i strelom, ljudskim i životinjskim figurama, scenama lova na jelene, scenama turnira, geometrijskim ornamentima. Onih sa natpisima je vrlo malo (363) dok se verska pripadnost pominje na svega nekoliko desetina, a preko 350 je pisano ćirilicom na srpskom jeziku. Iz epitafa se zaključuje da su pokojnici pripadali i pravoslavnoj, rimokatoličkoj, kao i bosanskoj crkvi, odnosno veri. Zbog svega toga se ne mogu stećci vezati za bogumile, niti isključivo za pripadnike bosanske crkve. Pojedini natpisi imaju didaktičku, filosofsku ili etičku pouku, a ni na jednom nema bliže etničke odrednice pokojnika, ali se na nekima spominju bosansko kraljevstvo i srpsko gospodstvo.
Isto tako, treba jasno naglasiti da svi spisi bosanskih hrišćana (kao što su Hvalov kodeks, Kopitarevo Četvorojevanđelje) jesu pravoverni ćirilični srpski rukopisi. U njima ni nema bogumilskih, odnosno dualističkih tema, i pripadaju srpskoj pravoslavnoj tradiciji sa tla današnje Bosne i Hercegovine, a nisu nikakvo zasebno bosansko nasleđe koje postoji van šireg konteksta. To se odnosi i na već spomenuti testament gosta Radina.
Dominikanac i kardinal Huan de Torkemada, stric čuvenog inkvizitora, je 1461. godine pred sobom imao trojicu predvodnika crkve bosanske koje je ispitivao, odnosno isleđivao zbog jeresi. Sastavio je tada njihovih 50 zabluda – Symbolum pro informatione Manichaeorum. Ono što je ovde bitno istaći jeste da i pred sam kraj srednjeg veka pripadnici crkve bosanske se izjednačavaju sa manihejstvom, pre svega zbog dualizma u njihovim verovanjima. Po Torkemadi, bosanski jeretici ne priznaju Hrista za Boga, a Bogorodicu smatraju za anđela a ne ženu koja je bezgrešno začela i rodila Isusa, ne priznaju da je Bog jedan i nedeljiv, ne priznaju Rimokatoličku crkvu i njeno učenje, a po Torkemadi, to je jedino ispravno verovanje, zatim pobija dualistički koncept Đavola (Lucifera), njihovo učenje o duši, demonima, odbija njihovo neprihvatanje Biblije, itd. Zanimljivo je da je svaka zabluda potkrepljena ne samo biblijskim i svetootačkim citatima, već čak i od antičkih filosofa. Torkemada, tako, primera radi, citira i Aristotela i njegovu Metafisiku. Pored ovog vrednog spisa, smatra se da je još jedan jeretički spis, Interrogatio Iohannis, odnosno Ispitivanje Jovanovo, nastao u katarskim krugovima, preveden sa slovenskih izvornika ili jednog originalnog predloška.
Teško je izvući jedinstven zaključak o bogumilima i crkvi bosanskoj. Čak iako nisu direktno povezani, očigledno je da postoji sličnost u dualističkim učenjima ovih dvaju pokreta. Babuni, patareni, jeretici crkve bosanske kako su sve nazivani, prema izvorima, bili su optuživani za manihejstvo. Očigledno je da je delovala dualistička religijska organizacija, nazivana često crkva bosanska, koja je imala i političku podršku. Iako su dualisti odbijali materijalno, te su i vlastelu smatrali (teoretski) tvari Sotone, ipak su podrška pojedinih bosanskih vladara i velikaša mogli uticati na to da se bosanska crkva održi. Ona je svakako i bila element čuvanja nezavisnosti zemlje koja se za nju morala boriti pre svega protiv Ugarske. Na kraju, recimo da je naučno potpuno neprihvatljivo direktno povezivanje bogumila i patarena sa nekakvim savremenim bosanskim identitetom. Etnički gledano, srednjovekovna Bosna, kao i ceo prostor današnje Bosne i Hercegovine, van svake sumnje su deo srpskih zemalja u srednjem veku. Prostor Bosne, pak, u ovom periodu karakterišu nebrojene specifičnosti, kao i samostalna državna tradicija. Kulturološki, identitetski i civilizacijski, međutim, iako na razmeđi civilizacija Bosna je integralni i neodvojivi deo srpskog korpusa.
Ostavi komentar