„BRANIK“

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

            Raskol unutar Srpske narodne slobodoumne stranke, kao jedan od najznačajnijih događaja na srpskoj političkoj sceni u Ugarskoj, odrazio se i na štampu koja je na srpskom jeziku izlazila. Stoga je Miša Dimitrijeviće već 17. oktobra 1885. godine objavio prvi broj Branika, koji će u naredne dve godine biti jezgro okupljanja srpskih liberala u Ugarskoj, a docnije i zvaničan organ Srpske liberalne stranke. Sam Dimitrijević pokretanje Branika objašnjava potrebom tadašnje liberalne većine u Srpskom crkveno-narodnom saboru, a kojoj je i sam pripadao, za sopstvenim glasilom, jer se Zastava pod kontrolom Jaše Tomića, okrenula protiv većine u Saboru. O razlozima neophodnosti stvaranja glasila srpskih liberala u obliku Branika, svoje viđenje situacije daje i Paja Janković, jedan od najistaknutijih srpskuh liberala. On naglašava da liberalni krugovi jedini neguju kontinuitet jedinstvene Srpske narodne slobodoumne stranke i protive se naučnom ubeđenju, odnosno socijalističkim idejama radikalne struje, predvođene Jašom Tomićem. Janković navodi da su se liberali našli pred izborom: žrtvovati sebe Zastavi, ili Zastavu sebi. Zbog toga, svi liberali koji su u Zastavi radili, napuštaju je. Time liberali nisu imali kud, osim da pokrenu svoje glasilo.

Čini se da se politička pozicija liberala nalazila između dve krajnosti: reakcionarnog klera koji je instrumentalizovan od strane ugarske vlade i radikala čiji se socijalizam povezivao sa anarhizmom. Time će oni kao nastavljači srpskog liberalno-opozicionog delovanja, i dalje zastupati liberalizam kao temelj evropskih vrednosti, te je Branik takve ideje počeo da širi od svog samog početka. Zbog toga se ne treba čuditi što u tekstu Petrolej i dinamit u borbi protiv civilizacije, možemo videti da Branik neprijatelje liberalizma, odnosno „slobode, jednakosti i bratstva“, naziva „crnom reakcijom“ i „gnusnom anarhijom“, odnosno „tamjanom“ i „petrolejom“.

U uvodnom delu prvog broja Branika 17. oktobra 1885. godine, pokretač i vlasnik ovog srpskog liberalnog glasila, Miša Dimitrijević, ističe da je cilj Branika da radi „u duhu i pravcu u kome je radila Srpska narodna slobodoumna stranka više od dvadeset godina“, i da posluži kao tačka okupljanja čitavog srpskog liberalno-opozicionog pokreta koji za osnovu svog političkog delovanja ima Bečkerečki program. Proglašavajući srpske liberale okupljene oko Branika za političku grupaciju koja održava kontinuitet sa Bečkerečkim programom, Dimitrijević ga definiše kao zajednički temelj minulog delovanja jedinstvene Srpske narodne slobodoumne stranke i budućeg delovanja grupacije koja taj kontinuitet nastavlja. Treba napomenuti da se Miša Dimitrijević i grupa oko njega na ovaj način ne zalažu, poput radikala, ni za kakvu dopunu i modernizaciju Bečkerečkog programa; naprotiv, sa stanovišta programa se bave i novonastalim političkim i društvenim problemima, koji u trenutku pisanja programa nisu prepoznati, držeći se time čvrsto srpskog liberalno-opozicionog pravca.

U razradi političkih metoda po kojima će delovati srpaki liberali okupljeni oko Branika, kao grupa kontinuiteta Miletićeve srpske narodne liberalne stranke, Dimitrijević je podržao i kontinuitet stranke u pogledu „državnopravnog odnošaja zemalja ugarske krune prema drugoj polovini monarhije“ koji je bio istovetan stanovištu Mađarske stranke nezavisnosti. Uprkos političkoj krizi srpskog društva u Ugarskoj i njegovim jalovim pokušajima da pronađe povoljan položaj u kontekstu sukoba Beča i Budimpešte, Dimitrijević i dalje brani tekovine Miletićeve politike, uključujući i zalaganje za nezavisnost Ugarske. Smatrao je da Ugarska, nakon što se oslobodi podređenog položaja u odnosu na Beč, može i mora da vodi računa o nemađarskim narodima na svom tlu. Državna uprava, po mišljenju Dimitrijevića, bi trebala biti organizovana u skladu sa etničkim sastavom države, omogućivši tako svim ostalim narodnostima u Ugarskoj da se na ravnopravan i dostojan način izraze. Putem Branika čije je uredništvo nakon prvog broja preuzeo Nikola Joksimović, srpski liberali se obavezuju da će se boriti „za razvitak državnih ustanova u demokratskom duhu“  i „za demokratsko načelo decentralizacije.“ Po pitanju Srpske narodno-crkvene autonomije kao „životnog pitanja srpskog naroda“, liberalni Branik čvrsto stoji „na stanovištu privilegija i zakona koji nam punu, neokrnjenu autonomiju  garantuju“  i obećava borbu za  prekidanje vanredne i nelegalne situacije u crkvi i narodu, koju je stvorila ugarska vlast, kao i obavezno sklanjanje sa čela srpske crkve Germana Anđelića kao ličnosti koja je nametnuta i koja sama radi protiv srpske automije.

Prethodno, Srpski narodno-crkveni sabor je zasedao ukupno četrnaest dana i u toku svog rada je, pored imenovanja odbora petnaestorice, usvojio i adresu kojom je traženo od vladara da se saniraju povrede srpske autonomije. Nakon toga Sabor je obustavio svoj rad dok odbor petnaestorice ne završi sve obaveze koje je preuzeo na sebe i ne iznese saboru na razmatranje. Nakon oktobra 1885. godine, Sabor se nije sastajao do oktobra sledeće godine. U ovakvim prilikama, vrlo je izražen animozitet prema nametnutom patrijarhu Germanu Anđeliću, o čemu u Braniku, takođe u prvom broju, piše dr Miloš Đorđević. On u svom tekstu predlaže da sabor konstatuje povredu srpskih autonomnih prava i da na osnovu toga zatraži njeno saniranje. Đorđević vidi Germana Anđelića kao smetnju za sprovođenje saborskih odluka, ali procenjuje da je u ovom trenutku njegovo uklanjanje moguće samo silom i revolucijom, čega se srpski narod odriče, pa procenjuje da je sabor svojim dosadašnjim radom učinio sve što je u njegovoj moći.

U borbi protiv kršenja autonomije, kao i u kritici politike države i dela klera se posebno isticao srpski liberal, potpredsednik Srpskog narodno-crkvenog sabora, dr Ilija Vučetić. U članku Posle sabora  ovaj iskusni pravnik osvrnuo se na koren sukoba oko srpske autonomije: „Kad se naš narodno-crkveni sabor u jesen godine 1879. posle šestonedeljnog obilatog rada rastao, opšta je želja bila da se sabor odmah s proleća opet sastane, te da konačno završi organizaciju naših avtonomnih ustanova, koju je zbog kratkoće vremena mogao tek samo u pola izvesti… No, u krilu srpske jerarhije nađe se jedan čovek, koji zlonamerno osujeti sve te lepe nade.“  Vučetić podseća na činjenicu da su srpski zastupnici na zemaljskim saborima, Srpski crkveni odbor, eparhijske skupštine i crkvene opštine zahtevale da dođe do što skorijeg sastanka Sabora, što je uz podršku ugarskih vlasti German Anđelić onemogućavao, čime je prekršio saborsko ustrojstvo koje nedvosmisleno određuje da Sabor mora redovno da se sastaje svake tri godine, a po potrebi i vanredno. Dokaz samovolje je činjenica da za šest godina nije sazvan ni jedan redovni, a ni vanredni Sabor, osim jednog iz 1881. koji je bio neophodan Germanu Anđeliću da bi formalno stupio u patrijaršijski tron. Vučetić tvrdi da je „imenovanjem mitropolita-patrijarha povređeno nesumnjivo pravo srpskog naroda na slobodan izbor“. Obzirom da je Ugarska postavila srpskog patrijarha pod izgovorom da Srbi nemaju statut kojim je regulisana procedura izbora, većina Srpske narodne liberalne stranke na Saboru 1885. godine je donela uredbu za izbor mitropolita.

Ugarska vlada je imala očiglednu nameru da se, dok ne uspe da sakupi većinu lojalnih poslanika na Srpskom narodno-crkvenom saboru, poigrava sa srpskom autonomijom. Kraljevski komesar Edvard Čeh je prosledio vladi saborsku adresu u kojoj su pobrojana, kako se izjasnio, navodna kršenja srpske autonomije, napomenuvši da adresu nije morao ni da prihvati, pošto je pored potpisa izabranog potpredsednika i sekretara, nedostajao potpis patrijarha koji je predsedavao Saborom. Kalman Tisa je primio adresu i prosledio je vladaru sa predlogom da se ne razmatra dok se ne vidi da li će Sabor u budućnosti omekšati svoj stav, planirajući da ga raspusti. Na kraju je predložio da se adresa odbije, zato što se ona suprotstavljala odredbama krune i vlade, dok je nedostatak patrijarhovog potpisa poslužio kao formalni razlog. Nakon što je kruna odbila da potvrdi srpke adrese, uključujući i uredbu o izboru mitropolita, Branik konstatuje da je uredba vraćena jer u njoj ne piše da kruna može postaviti administratora na upražnjenu stolicu.

Opoziciono delovanje srpskih liberala okupljenih oko Branika jeste kritika vladajuće politike u Ugarskoj, odnosno zahtevanje neophodne demokratizacije i decentralizacije. Oni se bore i protiv veoma prisutne mađarizacije, pa Branik 1885. navodi primere pokatoličavanja i mađarizacije u Segedinu, Kečkemet i Đeru, gde su čak i preostali pravoslavci uzeli mađarski jezik kao bogoslužbeni. Liberali kao svoj prioritet ističu očuvanje narodnih veroispovednih škola bez kojih srpski narod nestaje, a čiji se broj do 1885. prepolovio. Glavni rukovodilac ove asimilacije bio je Bela Talijan, kog su liberali razotkrili kao konvertita: da je poreklom od Servickih, kao i da je postao zet barona Bajića, nećaka pokojnog kneza Mihaila. Zbog toga srpski liberali posebno ukazuju na solidarnost sa Slovacima i Rumunima u Ugarskoj, o kojima Branik piše kao o narodima koji najviše pate i najviše istrajavaju pod ugarskom vlašću. Zaključujući da Mađari boluju od proširenja, Branik je sa druge strane komentarisao pisanje mađarske štampe, koja je svakodnevno afirmativno pisala o mađarizaciji i kolonizaciji.

Sa druge strane, dosledno kritikujući dualizam već u prvim brojevima Branika, srpski liberali staju u odbranu Ugarske prema pangermanskoj hegemoniji i ekonomskom nacionalizmu privredno razvijenije i bogatije Austrije, ističući da je nepravedno da ruralna Ugarska snosi 30% zajedničkih troškova, kao i to da monarhija u odnosu na Englesku ili Belgiju, ima samo privid ustavnih sloboda. Branik takođe piše o jubilarnih deset godina „od kako je g. K. Tisa na žalost postao ministar-predsednik Ugarske“. Miša Dimitrijević je u članku Uz Tisin jubilej načinio kritički osvrt na političku situaciju i srpska prava, u kom piše da su sve nevolje za nemađarske narodnosti počele dolaskom Tise na vlast, pri čemu nabraja one nevolje koje su zadesile Srbe, te da je nametanje Germana Anđelića samo poslednja u nizu. U nastavku posebno ukazuje na pompezni odlazak patrijarha Anđelića na proslavu Tisinog jubileja, gde ističe da i pored mnogobrojnih odbijanja Tisinog poziva iz redova ostalih konfesija, Anđelić nije mogao izostati. Na kraju Dimitrijević žali „što Tisa u osobi Germana Anđelića ponižava dostojanstvo pravoslavnog episkopa. A još većma nam je žao što German Anđelić pred nogama Tisinim usuđuje govoriti u ime crkve i naroda.“

Do prve samostalne izborne aktivnosti Srpske liberalne stranke (bez radikala i notabiliteta) ubrzo došlo je 5. novembra 1885. godine, proglasom u vezi ponovljenih izbora za članove Sabora iz mohačkog okruga. Proglas biračima u kome su liberali istakli svoje kandidate za poslanike, potpisali su predsednik Miša Dimitrijević i istaknuti liberal dr Paja Janković, perovođa (sekretar) klupskog odbora stranke na Srpskom narodno-crkvenom saboru.

Međutim, kada je reč o imenu stranke, u istoriografiji postoje određeni problemi terminološke prirode s obzirom da su u tom periodu i notabiliteti i liberali često svoju stranku potpisivali kao Srpska narodna stranka. Kada se Branikovci potisuju kao narodna, jasno je da se to odnosi na ono što se istorijskom konvencijom naziva Srpska liberalna stranka.

U borbi protiv ideje da u Ugarskoj živi samo jedan politički narod – mađarski, srpski političari su retko nalazili razumevanje među mađarskim političarima. Razočarenje srpskih liberala takvim odnosom se dodatno produbilo novembra 1885. godine. Tada se iz izgnantstva u Americi vratio vođa mađarske revolucije iz 1848/49. i odmah se oglasio putem jednog političkog pamfleta. Srpski liberali su zaključili da i Košut nastupa sa pozicije mađarskog šovinizma: „Stari Košut je napisao raspravu ‘Društvena delatnost na polju mađarske obrazovanosti’… Košut kaže: ‘U našoj domovini je samo jedan narod… Plemenskom obziru toliko koncesija učinio, kao što tome nema nigde na svetu primera. U Americi se svako pleme pretapa u vladajuće dok smo mi sa belim listom, raznim autonomijama i zakonima o jeziku otišli čak do drugde… Ko se ni sa ovim ne zadovoljava onde, kad uživa pravne blagodati ove države, već sa svojim zakonima na račun državnog jedinstva još dalje ide, taj je veleizdajnik, jer je u Ugarskoj samo jedan narod, i jedan je samo moguć i samo održanje tog naroda sačinjava državu celu – a to je mađarski narod!’ Elem, Košut u svome progonstvu u stranome svetu nije do svoje najdublje starosti ništa naučio.“

Sredinom novembra 1885. godine, Branik se oštro suprotstavlja ugarskoj vladi koja je povela kampanju pretvaranja srpskih veroispovednih škola u komunalne radi efikasnije mađarizacije, te piše: „Mi Srbi imamo veroispovednih škola. Imali smo ih i više ali su na žalost mnoge do danas već pokomunanjene, a mnogima još preti ova zaraza. Veroispovedni značaj u naših škola daje nam nade u lepšu budućnost, a komunalizam je smrtna presuda i veri i narodnosti srpskoj.“

Na osnovu oglašavanja srpskih liberala putem prvih brojeva Branika, možemo videti kako je izgledalo njihovo opoziciono političko delovanje nakon raskola u Miletićevoj stranci, sa kojom je trebalo negovati kontinuitet.