Benediktinci na Svetoj Gori

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Sveta Gora (Atos), poluostrvo (prst) na Halkidikiju, predstavlja i danas monašku republiku sa specijalnim položajem u Grčkoj. Od 10. veka taj status je poseban, a tragovi monaštva na ovom prostoru se mogu pratiti i vek pre nego što je vizantijski vasilevs Nićifor II Foka, prijatelj Atanasija, monaha poznatog kao Sveti Atanasije Atonski, dopustio ovom kaluđeru da osnuje manastir. Tako je započeo pustinjački život na Svetoj Gori. Svakako većina manastira bili su grčki, a tako je i danas. Postoji i Iviron, gruzijski manastir, naravno Hilandar kao srpski, Sveti Pantelejmon je ruski manastir na Atosu, a postoji i rumunski skit.

No, jedna specifična epizoda iz istorije Svete Gore će ovde biti ukratko razmotrena. Reč je o benediktinskom manastiru koji je postojao na Atosu. Benediktinci se vezuju, kao crkveni red, za rimokatoličku crkvu. Osnivač benediktinaca bio je Benedikt iz Nursije, koji se, što je možda nešto manje poznato, slavi kao svetac i u pravoslavnim crkvama, uključujući i Srpsku pravoslavnu crkvu. NJegovo žitije i druge bogoslužbene knjige prevedeno je na grčki vrlo rano, kao i himne njemu posvećene, a pod uticajem Vizantije, prevedene su i na srpskoslovenski jezik, te je Sveti Benedikt tako ušao i u himnografiju i hagiografiju grčkog i slovenskog pravoslavnog istoka.

Preplitanje istočnih i zapadnih monaških uticaja, ali i značaj samog Benedikta, te njegovih Pravila za monahe u Vizantiji doveli su, prirodno i logično, do nastanka benediktinskog manastira na Svetoj Gori. NJega su osnovali Amalfitanci. Ovaj grad je bio pomorska velesila ranog srednjeg veka, a bio je tesno povezan sa Vizantijskim carstvom, kako politički, tako i ekonomski, vojno i kulturno.

Prisustvo latinskih/italijanskih monaha na Atosu može se kako stvari stoje datovati i znatno 980. godine, kada se smatra da je nastao manastir Amalfitanaca. Podaci iz Žitija Svetog Atanasija zaista ukazuju da je u vreme nastanka Lavre i formiranja svetogorske monaške zajednice bilo Italijana, a Hipotiposis istog autora (zbirka monaških pravila) ukazuje, da je na Atosu vrlo rano uočeno prisustvo i benediktinaca. Izolacija, život u kontemplaciji, ali i rad koji je obeležavao i svetogorske monahe sve do danas, privukli su i sledbenike onakvog načina monaškog života, čiji je u Italiji glavni predstavnik bio upravo Sveti Benedikt Nursijski. NJegova Pravila takođe su predviđala sličan tip monaškog života. Već citirane ekonomske, kulturne i političke veze Vizantije sa Italijom, pa i samim Amalfijem u ovo vreme su zacelo dali dodatni zamah dolasku benediktinaca na Atos, te osnivanju svetogorskog manastira.

Prvi direktni pisani podatak o amalfitanskom manastiru na Svetoj Gori je iz 984. godine. Te godine je Atanasije izdao nekakvu darovnicu Jovanu Gruzinu, na čijem se kraju nalaze potpisi niza uglednih monaha. U oko padaju dva potpisa na latinskom jeziku, dok su svi ostali bili na grčkom jeziku:

Evo kako oni glase (izgledaju) u našoj transkripciji:

†  Ego Ioh(anne)s monachus testis su(m)

† Ego Arsenios filio d(o)m(in)o Lupo indignus monachus testis sum

Potpisi istih ličnosti nalaze se i na aktu svetogorskog prota Tome iz 985. godine vezanom za neke pretenzije na određenu teritoriju koja je pripadala najvećem manastiru toga vremena, poznatoj svetogorskoj Lavri. Toma potvrđuje i da je od Jovana Gruzina dobio neke kuće, te vinograd na Jerisosu. Potpisi su u nekoliko drugačiji i  prvi potpisnika prikazuje kao svedoka, a drugi je potpis monaha:

†  Ego Ioh(anne)s monachus ton Apothikon testis su(m)

† Ego Arsenius monachus s(crips)i

Žitije Jovana i Jevtimija, osnivača manastira Ivirona, nastalo oko 1044. godine iz pera Đorđa (Georgija) Svetogorca, na gruzijskom jeziku, svedoči u 27. glavi kako je iz oblasti Rima na Svetu Goru došao jedan monah sa šestoricom svojih učenika kod Gavrila, uglednog gruzijskog monaha. Žitije dalje navodi kako su oni dolazili iberskome kaluđeru jer su čuli o njegovoj slavi, ali i zato što su i pridošlice iz Italije stranci, jednako kao i on. Veliki broj monaha je rukopoložio Jovan i oni su osnovali svoj manastir, koji je u vreme pisanja žitija, dakle oko 1044. godine, po svedočenju njegovoga autora, jedini rimski manastir,  u kome monasi vode lep i uređen život, prema pravilu Svetog Benedikta, čije je žitije publikovano u Dijalozima, autora Svetog Grigorija Dvojeslova. Ovaj crkveni autor, poznat i kako papa Grgur Veliki, bio je i sam posvećen monaškom pustinjačkom životu, cenio kontemplaciju i popularizovao je samog Benedikta i njegov način života.

Vratimo se, za čas, još jednom gruzijskom izvoru. U narednoj, 28. glavi, navodi se da je osnivač manastira Amalfitanaca na Atosu bio Lav, monah koji je sa Gavrilom imao posebno prisan duhovni odnos. Sam Lav je bio navodni brat vojvode Beneventa, koji je oko 980. godine bio Pandolf II. Lava, kao osnivača benediktinskog manastira na Atosu i inače ne navodi neki izvor, a ličnost koju Georgije Svetogorac ovde navodi je verovatno nosila to monaško ime. Lav je navodno imao jednu kelijicu pored Gavrilove, i iako nisu razumeli jedan drugoga, noću bi se zajedno molili sve do Lavovog odlaska i osnivanja manastira Amalfitanaca.

Što se pomenutih beneventanskih velikaša tiče, pojedinci poput sina Landolfa I ili Romualda, brata Pandolfa I, bili su vaspitavani u vizantijskim kružocima ili i na samom carskom dvoru. Zbog svega toga nije nemoguće pretpostaviti da je neko od velikaša sa tih prostora postao i monah na Svetoj Gori, uzevši u obzir odrastanje pod okriljem vizantijskog kulturnog i duhovnog uticaja. Tako bi ovaj hagiografski izvor imao vrlo moguće i jaku realnu istorijsku podlogu.

Manastir je bio posvećen Bogorodici, odnosno prema latinskoj tradiciji Svetoj Mariji. Tokom 11. i 12. stoleća postoji nekoliko značajnih informacija o manastiru, kao i pomeni njegovih igumana, odnosno opata. O manastiru, tako, postoji podatak iz jednog dokumenta prota Nićifora koji potiče iz pominjane Lavre a datiran je u 1010. godinu, kada se spominju i utvrđuju granice manastira Vulevtirije. Za ovaj se manastir eksplicite navodi u dokumentu kako se na severu graničio upravo sa amalfitanskim manastirom, odnosno na grčkom jeziku τοῦ Ἀμαλφηνοῦ i to je prvi dokument koji ga pod tim nazivom i navodi. U ovom stoleću postoje spomeni dva različita igumana manastira Amalfitanaca na Svetoj Gori i obojica su nosili ime Jovan, ali je paleografskom analizom utvrđeno da nije ista ličnost u pitanju. Prvi Johannes monachus et abbas se navodi u periodu 1012–1016. godine u dva dokumenta Lavre Svetog Atanasija, dok se drugi navodi u dokumentima iz 1017. i 1035. godine, kao Johannes humilis monachus Amalfitanus.

U međuvremenu, 1074. godine u Sinodiku manastira Ivirona, pomenut je amalfitanski monah Janik (Joanikije) koji je dugo služio u Ivironu i ostavio posle smrti 40 perpera. Sledeći iguman ovog manastira kojeg znamo po imenu, bio je izvesni Vito, posvedočen 1087. godine, kao i 1108. godine i potpisao se na grčkom, latiničnim slovima Biton monachos ke kathigumenos tis monis ton Amalfiton, dok je poslednji poznati iguman/opat ove svetinje na Atosu bio neko ko se samo potpisao sa M. i u aktu prota Jovana iz 1169. godine je naveden kao prezviter i monah, opat amalfitanske kinovije Svete Marije. Na primeru Vita vidimo da su sačuvana i italijanska, odnosno latinska imena, a dvoazbučje koje je očigledno bilo prisutno nije usamljen slučaj kada su manastiri u pitanju na prostorima gde je dolazilo do ukrštanja civilizacijskih uticaja. Upravo vreme u koje je Vito bio iguman proizvelo je jedan bitan dokument za ovu temu. Između ova dva Vitina potpisa, i 1089. godine amalfitanski se manastir spominje u dokumentu koji govori o Bogorodičinoj crkvi u Kareji kao mestu okupljanja predstavnika manastira na Atosu. Ovaj dokument je izuzetno važan iz mnogo razloga. NJime se ne samo obnavlja manastir Ksenofont već prot Pavle navodi i redosled svetogorskih manastira, što naravno iskazuje značaj pojedinih manastira. Po tom popisu, amalfitanskom manastiru prethodi Vatoped, dok manastir Ksenofon dolazi iza manastira benediktinaca koji je ovde posvedočen kao τοῦ Μαλφιτάνου. U odsustvu amalfitanskoga igumana, na njegovo mesto bi, iza onog iz Vatopeda, došao upravo onaj iz manastira Ksenofonta.

Manastir Amalfitanaca je održavao moguće i tesnu vezu sa latinskom (italijanskom) parohijom u Carigradu. Amalfi je imao svoju trgovačku koloniju u Carigradu, a kasnije će to imati i Venecija, Đenova i Piza. Štaviše, u doba dinastije Paleologa, Vizantijsko carstvo bilo je potpuno zavisno od dvaju italijanskih pomorskih republika. Amalfi je bio verovatno jedan od najstarijih ekonomskih partnera Vizantije, i to mnogo pre drugih. Tako da je imao i parohiju u gradu, ali i manastir na Atosu, koji su, logično, morali biti nekako povezani, o čemu svedoče i izvori prvoga reda. Naime, u Monomahovom tipiku iz 1045. godine doneta je odredba (peti član Tipika) po kojoj je amalfitanski manastir na Atosu – τῶν Ἀμαλφηνῶν imao pravo na jedan veliki brod kojim bi prevozili od Carirgada sve što prilažu hristoljupci, odnosno hristoljubivi ljudi. Taj brod nije mogao nikako da služi za trgovinu, već isključivo za snabdevanje iz Konstantinopolja.

Uistinu se malo zna o nekom manastirskom životu i delatnosti Amalfitanaca pripadnika benediktinskog reda, istovremeno monaha na Atosu. U jednom zanimljivom hagiografskom spisu, Narratio miraculo a Michaelo Archangelis Chonis patrato, tačnije u njegovom latinskom prevodu nalazi se prolog. Ovo delo posvećeno je dakle čudu Svetog Arhanđela Mihaila u Honi, doskorašnjem, što je za nas interesantno, patronu Eparhije bačke. Naime, na latinski jezik je ovo delo preveo izvesni Lav koji navodi da je ovaj prevod obavio na Svetoj Gori, gde je bio ab omnibus fratribus congregationi latini coenobii Athonos montis, qui alio nomine agio oro nuncupatur, ut hoc latini explicarem sermonibus. Dakle, ovo je do sada najekstenzivniji pomen amalfitanskih monaha. U tom kružoku je stvarao i rečeni Lav. Ovaj podatak koji je saopštio Lav u svom prologu je jasno svedočanstvo veza amalfitanskog benediktinskog manastira sa svetogorskom tradicijom, ali i vizantijskom hagiografijom uopšte, budući da se ovaj spis o čudu Svetog Arhangela Mihaila u Honi vezuje za jednog od najvećih kompilatora žitija, prevodioca i crkvenih pisaca Vizantijskog carstva Simeona Metafrasta. Ovakva kulturna razmena i neverovatno jak duhovni uticaj vizantijske tradicije na benediktince jedinstven je na latinskom zapadu.

Sve ovo napred rečeno može čitaoca da uputi da pretpostavi i da je tokom 11.  stoleća bila živa prevodilačka delatnost na Atosu od strane benediktinskih i uopšte italijanskih monaha. Istovremeno je živeo i delovao neki Jovan, koji je boravio u Carigradu u manastiru τοῦ Παναγίου gde, po sopstvenim rečima, nije bio nijedan drugi monah koji je znao latinski jezik. Postoji još jedan monah Jovan, koji je bio učenik Antonija, monaha iz Lavre, takođe latinofon. U doba kada je latinski gotovo iščezao iz vizantijskih intelektualnih i kulturnih krugova, ovo su uistinu ozbiljni kurioziteti.

Siguran podatak o postojanju manastira Amalfitanaca jeste i hrisovulja vizantijskog cara Aleksija III Anđela manastiru Hilandaru 1198. godine. U njemu se daje zanimljivo poređenje novoustanovljenog srpskog manastira sa već postojećim Ivironom i manastirom Amalfitanaca, jer u svima njima vlada svojevrsna diglosija, koje smo se već dotakli. I Hilandar treba da bude, poput gruzijskog i amalfitanskog manastira, istovremeno opštežiće svog naroda (u ovom slučaju srpskog), koji koristi svoj maternji srpski jezik, te car potvrđuje i neku vrstu bilingvalizma, odnosno korišćenja pored grčkog i srpskog jezika. Slično je očigledno bilo i sa Amalfitancima, o čemu je već bilo reči.

Manastir Molfina-τῶν Μολφηνῶν spominje se po poslednji put u istoriji 1287. godine, kada je Velika Lavra zahtevala od Svete Gore da joj se ovaj manastir preda, pošto je bio sasvim opusteo i nalazio se u teškom stanju. Ovaj dokument iz 1287. godine, izdat od strane prota Jovana, navodi i kako su kelije manastira napuštene, te kako su u manastiru prestale molitve za cara i hrišćanstvo. Vinogradi i maslinjaci su takođe sasvim zarasli i zapusteli, pa Lavra moli Središte Svete Gore da se manastir njoj preda. Namera Lavre je da se on obnovi, da u njega iguman i bratija ovog prvog atonskog manastira naseli monahe, te da se negdašnji Molfin spasi od potpunog propadanja i da se u njemu obnovi manastirski život. Rečeni dokument Velike Lavre iz 1287. godine navodi na kraju i da će se davati upravi Svete Gore za novostečeni manastir Molfina dve nomizme.

Iz ova poslednja dva paragrafa jasno je da je između Hilandarske hrisovulje 1198. godine i dokumenta prota Jovana iz 1287. godine manastir nestao. Sva je pretpostavka da se to desilo nakon Četvrtog krstaškog rata 1204. godine i latinskog osvajanja Carigrada i Vizantije. Postojale su ozbiljne namere da se Sveta Gora pounijati, te su nakon ovog događaja veze i prožimanja koja su bila toliko jaka prethodnih vekova, prekinute.