Bač – jedan od centara evropske renesanse

Autor: prof. dr Boris Stojkovski

Renesansa je umetnički i kulturni pravac koji se krajem srednjeg veka raširio Evropom i svoj trag ostavio ponajviše u Italiji. Međutim, i područje današnje Vojvodine, a tadašnje južne Ugarske, bilo je zahvaćeno renesansom i tu je posebno mesto imao Bač. Tokom čitavog srednjeg veka Bač je predstavljao izuzetno važno političko središte. Po njemu je čitava Bačka i kao oblast, a i kao županija, dobila ime. Tvrđava Bač je predstavljala izuzetno važnu kariku duž čitavog puta Dunavom, budući da je Mostonga pritoka Dunava i da je ova velika reka relativno blizu samog Bača. Pored toga što su u Baču svoju rezidenciju i boravište neretko imali i ugarski kraljevi, što je bačka tvrđava bila među najbitnijim utvrđenjima čitave Ugarske, ovo je mesto bilo vezano i za renesansu. Iako možda nije ostavilo trag kao Firenca, Sijena ili Rim, Bač je na ugarskom prostoru, a posebno na tlu današnje Srbije vrlo značajan kao mesto gde je renesansa pustila svoj koren.

Kako bi se razumeo početak renesanse u Ugarskoj i njeno širenje na tlo Bačke, potrebno je sagledati političke, ali i lične okolnosti tadašnjeg ugarskog vladara. Posle smrti svoje prve supruge, češke princeze Katarine Podjebrad, 1464. godine ugarski kralj Matija Korvin (1458-1490) počeo je da pomišlja na svoju drugu ženidbu. Isprva je želeo da se orodi sa Habzburzima i na taj način prevaziđe neprijateljstvo sa nemačkim carem Fridrihom III, glavom austrijske vladarske kuće i njegovim najvećim političkim i vojnim neprijateljem. Međutim, habzburški vladar ne samo što nije dozvolio orođavanje, već je intenzivno radio na tome da Matija ne dobije nijednu nemačku princezu za svoju drugu suprugu. Ugarskom kralju se sreća osmehnula sa Mediterana. Ferante, odnosno Ferdinand Aragonski, kralj Sicilije, kao vanbračni kraljevski sin, bio je zaobilažen od strane drugih kraljevskih dvorova prilikom sklapanja dinastičkih brakova u tadašnjoj Evropi. Stoga je njegova dvadesetrogodišnja kćer Beatrisa/Beatriče bila neudata. Bila je prava prilika za Matiju Korvina, a ugarski kralj je želeo pred celim svetom da pokaže svu svoju raskoš i moć, i priredio je zato izuzetan doček svojoj nevesti. Beatrisa je zatim svečano krunisana u Stonom Beogradu gde je obavljen i obred venčanja kralja i njegove neveste. Pompezna povorka se potom uputila za Budim gde su svadbene svečanosti trajale nedelju dana. Dolaskom jedne italijanske princeze u zemlju, način života i dvorska kultura su počekli sve više da se menjaju i da traže uzore u Italiji. Ugarski dvor, ali i obični građani bliski dvoru, kao i naravno velikaši, počeli su da žive sve luksuznije.

Ovo je sve imalo posledice i na kulturu, umetnost i nivo obrazovanja u onovremenoj Ugarskoj. Nemali broj visokih crkvenih velikodostojnika su studirali u Italiji (Padovi, Bolonji i drugim uglednim evropskim univerzitetima) i u doba kralja Matije Korvina postali su nosioci renesanse u Ugarskoj i jednog novog duha. Među njima treba posebno istaći ostrogonskog nadbiskupa Ivana Viteza, njegovog istoimenog sestrića, potom Petra od Goražda, za ovu temu posebno značajnog nadbiskupa Petra Varadija, kardinala Tomu Bakača, Janusa Panonijusa, odnosno Ivana Česmičkog, pečujskog biskupa za kojeg neki smatraju da je imao slovensko poreklo i brojne druge. Studenti su odlazili i u Beč i Krakov, a 1467, po ugledu na evropske univerzitete, osnovana je Akademija Istropolitana u Požunu. Brojni umetnici i naučnici dolaze na dvor kralja Matije i kraljice Beatrise Aragonske, i to upravo veliki broj iz Italije i sa Jadrana. Među njima treba pomenuti vrsne pisce Galeota Marcija, književnika iz Narnija, zatim Antonija Bonfinija iz Askolija, zvaničnog istoričara kralja Matije Korvina i brojnih drugih pisaca i istoričara. Italijanski slikar Filipo Lipi je delovao na dvoru ugarskoga kralja, a jedan Dubrovčanin po imenu Feliks Patančić i jedan Firentinac koji se zvao Atavanti Atavante bili su vodeći minijaturisti. Mnogo drugih umetnika, muzičara, svirača, žonglera i brojnih renesansnih ličnosti došlo je tada na dvor Matije Korvina i njegove supruge Beatrise.

Istovremeno, kralj Matija Korvin je odlučio da osnuje u Budimu biblioteku, poznatu pod imenom Korvina. Pored Budima, Pečuj, Vac i drugi gradovi su imali ugledne biblioteke. Nemali broj rukopisnih i prvih štampanih knjiga dospeo je i na naše prostore – u Bač. Da bi se razumeo procvat Bača kao jednog od renesansnih centara Ugarske i samim tim čitave srednje Evrope treba reći nekoliko reči o čoveku koji je najzaslužniji zašto je tvrđava na Mostongi ušla među srednjoevropske kulturne centre u doba humanizma i renesanse.

Petar Varadi je rođen oko 1445. godine, otac mu je bio Emerih (Imre) a majka Margarita. NJegov brat Pavle je takođe stupio u crkvenu službu i postao je vremenom erdeljski prepozit, dok je drugi brat po imenu Matija 1509. godine postao tamiški podžupan, otisnuvši se, dakle, u svetovne vode. Ne zna se zasigurno da li je poreklom plemić ili je, pak, potekao iz građanske porodice. Cvoju mladost Petar je proveo u Velikom Baradinu, uz tamošnjeg biskupa Ivana Viteza u ondašnjem humanističkom centru Ugarske. Ivan Vitez, kao što je sugerisano, bio je jedna od najmarkantnijih ličnosti ugarske renesanse. U školi pri tamošnjem kaptolu u Velikom Varadinu stekao je i prvo obrazovanje. Kada je Ivan Vitez 1465. godine postao ostrogonski nadbiskup poveo je i Petra sa sobom. Petar Varadi je već tad bio kanonik, ali se tu njegova karijera nije zaustavila. Zahvaljujući ovim prihodima, kao i pomoći nadbiskupovoj, Petar Varadi je otišao u ondašnji humanistički centar – Bolonju. Tamo je, na najstarijem evropskom univerzitetu, studirao kanonsko pravo, a učio je i retoriku, kao i politiku.

Nedugo po svom povratku sa studija iz Bolonje, Petar Varadi je ušao u kraljevu kancelariju i postao njen sekretar nešto pre 1474. godine. Tako je munjevito nastavljena njegova karijera i on se samo sve više uzdizao na hijerarhijskoj lestvici. U periodu od 1474. do 1480. godine, što od pape, što od kralja, dobio je niz poseda, i Petar Varadi je postao veliki posednik i plemić, a imao je i niz funkcija i crkvenih položaja. Primera radi bio je prepozit Đulafehervara, kao i opat bogate i slavne opatije Sentjob, a potom opat Dunafeldvara, još jedne stare i vrlo ugledne benediktinske opatije. Za sve ove položaje dobijao je i prilično visoke prihode, budući da se sve radilo o izuzetno značajnim crkvenim položajima. U Vukovarskoj, Baranjskoj, Kereškoj i Šomođskoj županiji dobio je brojne posede, čime je postao jedan od najbogatijih ljudi u onovremenoj Ugarskoj.

Najznačajniji momenti crkvene karijere Petra Varadija desili su se 1480 – 1481, kada je postao kaločko-bački nadbiskup, odnosno druga najvažnija crkvena ličnost u Ugarskoj, nakon ostrogonskog nadbiskupa. Na taj način nalazio se i među najuglednijim baronima čitave države, a jedno od njegovih sedišta postao je Bač. Za razliku od brojnih kaločko-bačkih nadbiskupa kojima je Bač ipak bio drugo sedište, ovaj je grad bio gotovo stalno boravište nadbiskupa Petra Varadija, koji je za ovaj grad puno uradio i učinio ga centrom humanizma i renesanse u južnim delovima onovremene poznosrednjovekovne ugarske kraljevine. Veliki politički značaj grada potvrđuje i boravak kralja Vladislava II Jagelonca (1490-1516) u samom Baču. Kralj je u gradu i tvrđavi boravio više puta kao gost kaločkog i bačkog nadbiskupa Petra Varadija. Novembra 1494. godine Vladislav Jagelonac je došao u Bač i tri meseca ovde boravio kod nadbiskupa, čak je i Božić 1495. godine kralj Vladislav II dočekao u Baču uz nadbiskupa Varadija. U ovo doba grad na Mostongi je najjače utvrđenje u celoj nadbiskupiji na prostoru od Kaloče sve do Bača. Petar Varadi je lično radio na tome da se zidine grada učvrste kako bi se odoleo eventualnom turskom napadu. Sačuvan je i dokument gde biskup grada Baca, ugledni Nikola Batori, čestita nadbiskupu Varadiju na obavljenom poslu, uporedivši Bač čak sa Rimom u vreme punskih ratova. Pored toga, trudom Petra Varadija čista dunavska voda je dovedena u isušenu močvarnu Mostongu. Iz njegovih pisama saznaje se da je Mostonga tako produbljena da su dunavske lađe mogle da plove po njoj, što je bilo važno i za saobraćaj, ali i za trgovinu. Treba imati na umu da je Dunav u srednjem veku jedna od najbitnijih evropskih saobraćajnica. Pored ovih sveobuhvatnih radova na tvrđavi je izgrađena i kula, kao i most preko Mostonge koji je vodio u baštu bačke tvrđave. Naravno cela tvrđava je građena, odnosno obnovljena i učvršćena u renesansnom stilu. Osnova je nepravilni četvorougao, čija je najduža južna strana prelomljena oko sredine. Na severozapadnoj strani je kula kvadratna, na ostale tri kružna oblika. Dve kule nisu kružne po celoj svojoj visini. Drugi sprat jugoistočne kule je izgrađen u obliku mnogougaonika. Ispred ulazne kapije je postojala zasebna kula, kao i most spojen sa konstrukcijom ulazne kapije. Kule su imale odbrambenu funkciju u slučaju eventualnog turskog napada. Tvrđava je uglavnom rađena od opeke, dok je kamen korišćen samo za neke elemente. Sagrađen je i niz zgrada za stanovanje, posebno u severnom i severozapadnom delu tvrđave. Sam Varadi u svojim pismima Bač navodi kao Castrum Bachiense, a sama tvrđava Bač je bila i posed nadbiskupa od koje je takođe ubirao ne male prihode. Obnova Bača konačno je završena 1497. godine, a u jesen, 9. oktobra 1500. godine u Bač je došao ponovo sam kralj sa čak 500 vitezova. Održan je državni sabor i priređene su velike svečanosti. Pored samog ugarskog kralja, u Baču su te godine na ovom događaju boravili i naročiti mletački izaslanici čija su imena bila Sebastijano Đustinijani i Vitore Sornaco, kao i Ivaniš Korvin, vanbračni sin kralja Matije, inače sopstvenik Subotice, kao i Toma Bakač, primas Ugarske i ostrogonski nadbiskup. O značaju ovog sabora i njegovim visokim učesnicima svedoči i jedan od najznačajnijih mletačkih pisaca srednjeg veka, Marino Sanudo u svojim Dnevnicima. Na taj način se za Bač čulo i u Italiji, a lepoti ove tvrđave divili su se i u Veneciji.

Pored političkog značaja, koji se ogledao i u čestim kraljevskim boravcima, ali i u održavanju državnog sabora, Bač je postao i kulturni centar humanizma i renesanse. U širenju humanizma prednjačio je sam nadbiskup Petar Varadi, renesansno obrazovan čovek, vrlo poštovan u kulturnim krugovima svog vremena. Sačuvano je preko stotinu njegovih pisama koji su dva veka docnije izdati pod naziom Petri de Warda epistolae, a objavljeni su u Bratislavi i Košicama još 1776. godine, gde se pored nadbiskupovih, nalaze i pisma kralja Vladislava Jagelonca. Ukupno je sačuvano čak 153 pisma, od toga nadbiskupa Petra Varadija 127 i 26 pisama čiji je autor sam kralj. Najveći deo tih pisama je napisan upravo u gradu Baču. Petar Varadi se izražavao na vrlo visokom nivou, bio je čovek velike erudicije i elokvencije, a u pisnju je imao lep i uzvišen stil. Kao osoba vaspitavana i obrazovana u duhu humanizma i renesanse, nadbiskup Kaloče i Bača, Petar Varadi, pisao je u lepoj formi na vrlo dobrom latinskom jeziku. Učeni italijanski humanista Filipo Beroaldo je pisao da nema čoveka u Italiji koji nije čuo za nadbiskupa Petra Varadija, i za Bač kao centar renesanse. On je jedno svoje delo posvetio upravo Varadiju. Reč je o delu pod nazivom Commentarii a Philippo Beroaldo conditi in Asineum Aureum Lucii Apuleti. U posveti na ovom svom delu Beroaldo iskazuje duboko poštovanje prema Petru Varadiju i njegovim vrlinama. Ističe da se kaločko-bački nadbiskup kreće pravim putem, bez skretanja sa njega, te da od Varadija nema učenijeg čoveka, niti boljeg.  Što se tiče njegovog shvatanja vere, on je nesumnjivo bio pravi rimokatolik i verni sin svoje crkve. Pobožnost i elokvenciju savremenici mu nisu odricali, naprotiv. Smatrao je da je Isus Hristos otkupio ljudske grehe krvlju, i pozivao je svakog člana crkve na pobožan život i molitvu Bogu, bez obzira da li se radi o crkvenom velikodostojniku ili svetovnjaku. Svakoga je smatrao podjednako članom crkve. Ali nije zanemarivao antičku mudrost, naprotiv. Težio je povezivanju antičke mudrosti sa hrišćanstvom, odnosno rimokatolicizmom. Po Varadijevom mišljenju stav Platonove akademije je sa crkvenog stanovišta bio ispravan, a to je udahnuti novi život hrišćanskoj veri. Bio je čovek koji je prednost davao duhovnom nad materijalnom, makar u svom viđenju etike. Smatrao je da sveštenika ne čini samo odora, već mnogo više. Upravo takav život preporučivao je i drugim sveštenim licima, primera radi jednom Italijanu Anđelu di Liciju iz Petrovaradina, gde se nalazila ugledna cistercitska opatija. Sva ova njegova bogoslovska i filosofska razmišljanja sačuvana su u njegovim pismima i na marginama knjiga gde je neretko davao svoje komentare.

Zahvaljujući njemu u Baču je postojala i biblioteka. Od knjiga iz ove biblioteke poznato nam je nažalost svega nekoliko. Jedna od najvrednijih knjiga je za bogoslužbenu upotrebu, a njen naziv na latinskom jeziku glasi Missale secundum chorum alme ecclesie Strigoniensis. Ovaj misal, odnosno liturgikon, nastao je za katedralu u Ostrogonu, inače je stigao u Ugarsku iz Venecije gde ga je štampao izvesni Đovani Spajeri. U izradi ovog misala je učestvovao i budimski bibliotekar Jovan Pap. Štampanje misala završeno je 1498. godine, imao je 250 strana pisanih goticom na pergamentu. U Bač je stigla verovatno jer se u ovoj knjizi nalazi i proslava samog Svetog Pavla, kome je i velelepna katedrala u Baču bila posvećena. Knjiga je ukrašena na 94. strani Hristovom slikom, kao i slikama Svetog Jovana i Presvete Bogorodice. Hristos na njoj blagoslilja i to je jedna vrlo poznata minijatura iz tog perioda. Na ovom misalu moguće je videti i grb samog nadbiskupa Kaloče i Bača Petra Varadija.

Pored ove knjige postoji i jedno objašnjenje Biblije izdato 1481. u Nirnbergu od strane Antona Kobergera. Autor je Nikolaus de Lira i knjiga je poznata kao Postilla. Ima niz minijatura i ilustracija, kao i stilizovanih inicijala. Sačuvana su i Pisma Svetog Jeronima, jedno dvotomno delo, čiji je prvi tom štampan 1476. godine od strane Arnalda Panarca, a drugi tri godine kasnije u štampariji Georgija Lauera. Na njemu je takođe Varadijev grb, ali i kardinalska kapa, koja svedoči da je knjiga možda naručena kad je već dostigao i ovaj vrlo visoki crkveni čin. Latinski prevod Mojsijevog života čiji je autor Sveti Grigorije Niski je još jedna knjiga preostala iz Varadijeve biblioteke u Baču. Autor ovog latinskog prevoda je Georgije Trapezuntski, jedan od Vizantinaca, odnosno Grka, koji je nakon pada Carigrada 1453. godine prebegao u Italiju. Ovi Grci su i uslovili početak kulturnog i duhovnog preporoda i nastanak same renesenase. A jedna knjiga tako znamenite ličnosti, kakav je bio Georgije iz Trapezunta, svoj put je pronašla  i do Bača. Rukopis je na pergamentu i na njemu se nalazi sledeći datum Bachie XII. october 1495, verovatno vreme kada je knjiga dosepla u Bač. Na jednom primerku Istorije rimskog istoričara Tita Livija nalaze se beleške nadbiskupa Varadija.

Ovo su sve primeri koliko je Bač bio značajan kulturni, ali i politički centar. Varadi je bio i promućuran političar, čija karijera u državnoj službi nije baš pratila humanističke ideje. Znao je biti beskrupulozni praktični političar, ali je svestranost i širina njegovog obrazovanja dovela renesansu i na naše prostore. NJegovom smrću 1501. godine humanizam i renesansa u Ugarskoj nisu zamrli, ali je južna Ugarska ušla u novo turbulentno doba koje će osmanska najezda okončati dve i po decenije nakon smrti Petra Varadija, nadbiskupa, političara i renesansnog enciklopediste.