APIS I MAJSKI PREVRAT 1903. GODINE

APIS I MAJSKI PREVRAT 1903. GODINE

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

Srpski rat „bele i crvene ruže“, brutalno je okončan u zoru 29. maja 1903. godine, kada je u događaju kojeg je istoriografija upamtila pod nazivom Majski prevrat, na monstruozan način okončana vladavina dinastije Obrenović i njenih poslednjih vladara i predstavnika, kralja Aleksandra I i kraljice Drage. Majski prevrat strahovito je uticao na odnos evropskih velikih sila, njihovih političkih elita i javnosti prema Kraljevini Srbiji i srpskom narodu u celini u godinama posle likvidacije poslednjih Obrenovića. Uz zalaganje srpskih intelektualnih i političkih elita u pravcu ispravljanja i promene te narušene i naružene slike ugleda Srbije u svetu, bilo je potrebno i mnogo vremena, pa čak i jedan veliki oružani sukob, kakav je bio Prvi svetski rat da bi se posledice likvidacije Aleksandra i Drage, makar i delimično otklonile, pa ipak opor utisak koji je na evropskim političkim meridijanima ostavio Majski prevrat, primetan je čak i danas, dakle i nakon celog jednog stoleća. Svakako, na unutrašnje političke i kulturološke prilike u Srbiji i u mentalnom sklopu srpskog naciona, ubistvo kraljevskog para 1903. godine uticalo je na stvaranje jaza, odnosno dugotrajne podele u javnosti na pristalice „zavereničke“ i „legalističke“ doktrine. Pomenuta podela, makar u krugovima akademske i naučne javnosti, primetna je i danas, a brojne kontroverze u vezi sa istorijatom zavere koja je dovela do smaknuća kraljevskog para, kao i samog čina od 29. maja 1903. godine, kontinuirano nastavljaju da nadahnjuju i intrigiraju široke krugove javnosti u pokušajima da se ponudi odgovor na večno pitanje:  „Da li su se Majski prevrat i potonje, čuveno zavereničko pitanje, uz kasniju, tešku sudbinu srpskog nacionalnog kolektiviteta mogli izbeći?“. Kako bismo na sveobuhvatan način bili u prilici da razumemo uzroke koji su doveli do krvavog čina nasilnog uklanjanja poslednjih Obrenovića sa srpskog trona, kao i samog istorijata istog, prethodno bi bilo korisno da se na trenutak osvrnemo na „istorijsku sliku“ Srbije u poslednjoj deceniji XIX i u prvim godinama prethodnog stoleća, pri čemu je, zasigurno, nezaobilazan i jedan sadržajniji prikaz karaktera vladavine, ali i same ličnosti kralja Aleksandra I Obrenovića.

U godinama posle Berlinskog kongresa 1878. godine i dobijanja nezavisnosti, Srbija je u mnogim aspektima razvoja njenog društva sticala status ozbiljno uređene i moderne evropske države. Sa svojim radom su počele brojne privredne, finansijske i prosvetne institucije sa zavidnom kompetentnošću i kvalitetom u svojim delatnostima, kao iznačajne ustanove kulture, poput Srpske kraljevske akademije. Uprkos lucidnosti karaktera ličnosti i vladavine kralja Milana, Srbija je zaista zabeležila uzoran rast svojih privrednih, kulturnih i političkih kapaciteta. Bile su to i godine u kojima je država dobila istinski prodemokratski najviši pravni akt u obliku čuvenog „Radikalskog ustava“ iz 1888. godine. Međutim, nezadovoljstvo političkih elita i građanstva u Srbiji vladavinom poslednjih Obrenovića, svoje istinske dimenzije pokazalo je u poslednjoj deceniji pomenutog stoleća, tačnije u deset godina samostalne vladavine mladog vladara Aleksandra I. Rođen u nesrećnom i skandaloznom braku, svojeglavih, sujetnih i „kavgadžijski“ opredeljenih roditelja, kralja Milana i kraljice Natalije, Aleksandar je zaista proveo veoma turbulentno mladalačko doba i usamljeno detinjstvo, pa možda i zbog toga, njegova kasnija odluka i upornost da u istoj istraje, odnosno da u brak stupi sa Dragom Mašin, beogradskog damom, dvanaest godina starijom od njega, uz to i udovicom (što je za patrijarhalno vaspitanu javnost u ondašnjoj Srbiji bio akt ravan skandalu i poroku), ne bi trebalo da u velikoj meri intrigira „senzacionalistički nerv“ današnjih akademskih i neakademskih istraživača života i intimnog profila karaktera poslednjeg Obrenovića. Za razliku od kralja Milana, sklonog „čarima“ nekonvencionalnog ponašanja u javnom i privatnom životu, sa plahovitim i impulsivnim reakcijama na različite izazove u svakodnevici političkih zbivanja u Srbiji, Aleksandar je ipak imao oštroumniji pogled na važnost funkcionalnih vrednosti nadležnosti kraljevske vlasti i ovlašćenja drugih srpskih državnih organa. Uostalom, bio je u priličnoj meri obrazovana osoba sa izraženim diplomatskim veštinama. Međutim, kralj Aleksandar Obrenović do kraja svoje tragične vladavine bio je ogorčeni protivnik dinamičnog političkog života oličenog u institucijama delatnosti političkih stranaka, zasnovanog na principima „parlamentarnog života“ jedne države, u ovom slučaju Kraljevine Srbije. Iz pomenutog razloga, a nakon nekoliko neuspešnih projekcija političkog sistema u kojima bi mandate za sastav vlada poveravao koalicionim fuzijama dve ili više političkih stranaka, kralj se opredelio za, često neprikriveni „lični režim“ u metodama vladanja, uz pomoć tzv. „politički neutralnih vlada“, što je zapravo i predstavljalo uporište za svojevrsni „izvor političke slabosti“, kako pomenutog državno-političkog sistema u Srbiji, tako i kraljevske vlasti. Povratkom kralja Milana iz emigracije u zemlju i njegovim imenovanjem na položaj komandanta Aktivne vojske, sve do „svadbene krize“ iz 1900. godine, a ličnim Milanovim angažmanom, vojska je postala, možda i najvažniji politički činalac u životu i razvoju srpske države.

Permanentna politička kriza u Srbiji, bila je „zapečaćena“ Aleksandrovom politikom državnih udara i promenama ustava, što je dodatno ugrožavalo ionako krhku bezbednosnu stabilnost u zemlji. Za samo deset godina samostalne vladavine (1893-1903), kralj Aleksandar je izveo tri državna udara, četiri promene ustava, a uz pomenuto, postavio je i smenio ukupno dvanaest državnih vlada. Međutim, najavljeni brak sa gospođom Dragom Mašin, udovicom inženjera Svetozara Mašina, potomkinjom vojvode Nikole Lunjevice, starešine iz Drugog srpskog ustanka, ženom o kojoj „beogradska čaršija“, ali i javnost u Srbiji, posebno „elitni krugovi društva“, nisu imali prijatno mišljenje, prouzrokovalo je nesagledive razmere nezadovoljstva i krajnju ogorčenost srpskog građanstva, posebno u vojnim, oficirskim krugovima. Brak je zaista i sklopljen 23. jula 1900. godine, ali su isti, kao i vladavinu kraljevskog para u naredne tri godine, pratili isključivo dvorski skandali, bahato i neprilično ponašanje bliskih saradnika Doma Obrenovića, a posebno rođaka,u prvom redu braće kraljice Drage, Nikole i Nikodija Lunjevice. Skandali, poput izostanka najavljenog porođaja kraljice Drage u maju 1901. godine, oktroisanje ustava Srbije u aprilu iste godine, a pogotovo spekulacije o kandidaturi Nikodija Lunjevice za prestolonaslednika trona, duboko su potresli srpsko građanstvo i do krajnjih granica ozlojedili oficirske krugove vojske, posebno one mlađe generacije. Kako su i kralj Milan i kraljica Natalija, osudili brak njihovog sina sa ženom „problematične reputacije“, a uz iznenadnu smrt kralja Milana u Beču, gde se isti nalazio u egzilu posle sudbonosnog jula 1900. godine, kralj Aleksandar ostao je usamljen i prokazan od svih političkih, intelektualnih i vojnih činilaca društvenog života u Srbiji. Takođe, na spoljnopolitičkom planu, nisu postignuti zapaženiji rezultati. Naprotiv, poslovična austrofilska politika Obrenovića u položaju Srbije u međunarodnim odnosima, napuštena je u pokušaju približavanja istog interesima Rusije na Balkanu (možda i pod uticajem poznatih rusofilskih stavova kraljice Drage). Međutim, ruski dvor nikada nije preterano „ni mario“ za položaj Obrenovića u Srbiji, pa ni data inicijativa srpske diplomatije nije dala očekivanog rezultata. Skandalozni kralj, sa skandaloznim brakom i vladavinom, uz njegovo nepoštovanje interesa glavnih faktora u političkom životu Srbije, u prvom redu vojske i oficirskih krugova, doveo je do stvaranja zavere u grupama mlađeg oficirskog i podoficirskog kadra u vojsci, sa ciljem nasilnog uklanjanja kraljevskog para sa srpskog trona i uz fizičku likvidaciju istog. Zapravo, sve je počelo opskurnim i zlonamernim ogovaranjima u krugovima „mlađih oficira“ Više škole Vojne akademije i u Đeneralštabu srpske vojske u Beogradu, na račun stvarnih i izmišljenih „nepodopština“ i „beščasnih afera“ koje su produkovali poslovi kraljevskog para i dvorske kamarile, da bi se završilo na ozbiljnim razgovorima o potrebi nasilnog uklanjanja Aleksandra i Drage sa prestola.

Prava „zaverenička gnezda“ postale su pomenute vojne institucije, ali u početku, osim nekolicine mlađih oficira, u zaveru nisu bili uključene i vojne starešine sa višim činom. Naravno, tu izuzimamo generala Jovana Jocu Atanackovića i pukovnika Damnjana Popovića iz niškog vojnog garnizona. Prvi sastanak oficira zaverenika dogodio se još 6. septembra 1901. godine u stanu poručnika Antonija Antića. Uz Antića, ideji zavere, pridružili su se kapetan Radomir Aranđelović, poručnik Dragutin Dulić, Milan F. Petrović i, naravno, pored Antića, „oficirska duša zavere“ kapetan Dragutin Dimitrijević Apis. Prvi planovi o ubistvu kraljevskog para, koje su trebali da izvedu sedmorica prvobitno zaverenih oficira (planovi o atentatu na Kolarcu i na vojnim manevrima u Ubu, u septembru i oktobru 1901. godine), nisu urodili plodom. Iz datog razloga, oficiri su odlučili da se obrate predstavnicima političke elite u Srbiji, posebno onim licima koji su odavno bili ili odnedavno postali osvedočeni protivnici ličnog režima i braka kralja Aleksandra. U date ciljeve, prvi koji je pristupio zaveri bio je bivši ministar unutrašnjih dela Đorđe Genčić, inače ujak Antonija Antića. Postepeno, zavera je dobijala „šire dimenzije“. U istu su bili uključeni brojni ugledni političari iz tog doba, npr. Jovan Avakumović, ali i „viši“ oficiri, poput pomenutog Atanackovića, zatim pukovnika Aleksandra Mašina, brata prvog supruga kraljice Drage, zatim potpukovnika Petra Mišića, Đoke Mihajlovića, potpukovnika Mihaila Mike Naumovića, potomka Nauma Krnara, i drugih. Uspostavljena je i veza sa knezom Petrom Karađorđevićem koji je u to vreme živeo u emigraciji u Ženevi. Nakon prvobitnog premišljanja, knez je prihvatio ponudu zaverenika da postane novi srpski kralj, posle uklanjanja mladog Obrenovića i njegove supruge. Glavni pregovarači zaverenika, u pomentom cilju, bili su poznati beogradski trgovac i mason Nikola Hadži Toma i Jaša Nenadović iz Beča. U međuvremenu, Genčić je dobro ispitao raspoloženja pojedinih velikih sila, u prvom redu diplomatske predstavnike susedne Austrougarske i Rusije, pa kada je dobio uveravanja da se ove dve države, najznačajnije za političko-ekonomski i kulturološki položaj srpskog naroda, ne bi protivile nasilnom uklanjanju poslednjih Obrenovića sa vlasti u Srbiji, kao i da bi bile, najblažim rečima opisano, indiferentne prema povratku dinastije Karađorđević na srpski presto, zaverenici su nastavili sa započetim pripremama prevrata u skladu sa već usvojenim planovima.

Sve do maja 1903. godine redovno su održavani konspirativni sastanci glavnih vođa zavere. Do noći 26. na 27. maj te godine, kada je održan poslednji sastanak zavereničkih vođa u domu Mike Naumovića na Topčiderskom brdu, gde su usvojene sve pojedinosti u vezi sa planiranim koracima u ostvarenju sumornog cilja, u zaveri je učestvovalo nekoliko desetina ljudi, neki tvrde tačno 130 lica. Uistinu, zavera je bila dobro pripremljena, ali i strahovito proširena u svim slojevima tadašnjeg srpkog društva, pa je pravo čudo, donekle i nepoznanica, na koji način su zaverenici uspeli da konspiraciju očuvaju u sferi tajnovitosti, a da pri tom ne privuku pažnju nadležnih bezbedonosnih organa?! Odgovor na pomenutu dilemu se možda krije i u činjenici da je vojska u srpskom nacionu oduvek predstavljala kohezioni faktor bezbedonosnih stubova političkih sistema u Srbiji, odnosno prema datoj instituciji od davnina je vladalo nepodeljeno poverenje svih slojeva srpskog nacionalnog kolektiviteta. Na osnovu usvojenih dogovora, u kasnim poslepodnevnim časovima 28. maja 1903. godine, zaverenici su krenuli u krvavi obračun sa poslednjim vladarima Srbije iz Doma Obrenovića. Prolećno veče i noć po kojoj će Srbija i Evropa upamtiti Apisa i kraljevski par Obrenovića bila je vedra i topla, a u Konaku dvorskog kompleksa, sve do ponoći, ista se odvijala sasvim uobičajeno. Uz koncert muzike Kraljeve garde, priređena je večera za pojedine saradnike kralja Aleksandra, kao i za porodicu kraljice Drage. Nakon svršetka koncerta, gosti su se razišli, a stanovnici Dvora otišli su na počinak. Dvorski komleks na današnjem Andrićevom vencu „utonuo je san“. Kada su se putem dojave od strane kolega oficira iz dvorske straže, uključenih u poduhvat, u to uverili i zaverenici, koji su se, prema rasporedu nalazili na nekoliko lokacija u centru grada, nedaleko od dvora, zločinački pir vojske zaklete na vernost vladaru, počeo je pozivom Apisa da raspoređene grupe trčećim korakom izvrše zadatak i osvoje dvor. Naime, do početka operacije, svi zaverenici bili su raspoređeni u pet grupa i da bi prikrili svoje namere, date večeri isti su provodili vreme u kafanskim lokalima, uz bučno lumpovanje i klicanje kralju i kraljici. Tačno u 1 čas i 55 minuta 29. maja, a uz podršku delova nekoliko pukova beogradskog vojnog garnizona, zaverenici su se sjurili prema kapijama usnulog dvora. Glavnu kapiju zaverenicima je otvorio poručnik Petar Živković, zaverenik i potonji osnivač i vođa „Bele ruke“, kao i predsednik jugoslovenske vlade u godinama nakon uspostavljanja Šestojanuarske diktature. Nakon upada u dvor i nasilnog (uz pomoć eksploziva) obijanja vrata pojedinih prostorija u istom, zaverenici su se našli u odajama spavonice kraljevskog para. Međutim, spavaonica je bila prazna, krevet u kome je kraljevski par spavao prazan, a kralju i kraljici izgubio se trag. Nesrećnim slučajem, pri upadu zaverenika u dvor smrtno je nastradao potpukovnik Naumović, kraljev ađutant, kao i ordonans Milan Miljković, dok je Apis bio teško ranjen u vatrenom okršaju sa jednim pripadnikom Kraljeve garde. Kao što je poznato, Apis je uspeo da preživi Majski prevrat. U narednih dva časa trajala je besomučna potraga za, pretpostavljalo se skrivenim ili odbeglim supružnicima, sve dok iste, zahvaljujući oštrom oku Velimira Vemića, tačno u 3 časa i 50 minuta zaverenici nisu pronašli u tajnom budoaru, zaklonjenim jednim neprimetnim vratima u zidu spavaonice.

Usledio je mučki čin ubistva kralja Aleksandra i kraljice Drage, praćen monstruoznim kasapljenjem njihovih, prethodno višestruko ustreljenih tela. Masakrirane leševe kraljevskog para, zaverenici su potom izbacili sa spratnog prozora Konaka na travnjak bašte dvora, da bi se iživljavanje, za krvlju pomahnitalih zločinaca, nastavilo još neko vreme. Kasnijom obdukcijom leševa utvrđene su sledeće činjenice: „Kod kralja Aleksandra su pri letimičnom pregledu uvideli devetnaest ustrelina. Jedan metak završio je u predelu srca, jedan u stomaku, jedan u levom oku. Utvrdili su i pet dubokih posekotina nanesenih mačem. Prsti desne ruke su nedostajali, ispostaviće se kasnije da je neko od zaverenika skidao prstenje mrtvog kralja. Kad ne može milom, može silom. Kičma je bila slomljena, što je posledica bacanja sa balkona. Kod kraljice Drage primećeno je trideset šest ustrelina. Kao da to nije bilo dovoljno, nastalo je i preko četrdeset posekotina, dubokih, a one pliće nisu se ni trudili da broje. Lice je bilo potpuno izobličeno. Neki delovi tela bili su odsečeni.“ Nakon ubistva, dvor je varvarski poharan i opljačkan, a u narednim godinama „nestali“ predmeti i dragocenosti kralja i kraljice, otkupljivani su po visokim cenama na brojnim, javnim i legalnim aukcijama u Londonu, Parizu i Beču. Naravno, to nije smetalo vladama tih, doduše pojedinih zemalja da, uz opravdane osude čina mučkog kraljeubistva, istovremeno sa Srbijom prekinu i osnovne diplomatske veze, kao što su to učinile Velika Britanija i Holandija. Prevrat su pratili i izolovani slučajevi represalije nad brojnim pristalicama Obrenovića širom Srbije. Streljani su i oba brata kraljice Drage, a procene broja smrtno stradalih u Majskom prevratu kreću se  u razmerama između 26 poginulih ili ubijenih do 200 umorenih lica. Dve nedelje nakon smrti kraljevskog para Obrenovića, na „okrvavljeni srpski presto“ došao je kralj Petar I Karađorđević Oslobodilac, da bi u toku naredne decenije, uz privredni, političko-parlamentarni i demokratski, kao i kulturni uspon, njemu i srpskim vladama ostalo u amanet da se nose sa svim izazovima koje je Majski prevrat produkovao, kako u, gotovo nerešivom problemu tzv. „zavereničkog pitanja“ unutar srpskog društva, tako i u karakteru statusa ugleda i položaja srpske države kod brojnih evropskih vlada. Iza ponoći 30. maja 1903. godine kralj Aleksandar i kraljica Draga sahranjeni su u kripti tadašnje Crkve Svetog apostola Marka na Tašmajdanu i to u grob Anke Obrenović, supruge gospodara Jovana Obrenovića. Sahrana je obavljena tajno, bez prikladnih verskih ili državnih ceremonija, kakve bi bile dostojne sahrane jednog vladarskog para. U narednim decenijama, uvek krhko pamćenje srpske istorije, gotovo je bilo i zaboravilo na život kralja Aleksandra i kraljice Drage. Međutim, ukoliko nije potrebno da pamtimo njihove živote, ukoliko oni nisu ni bili dostojni pamćenja, a ja ne želim da ulazim u takve ocene, onda bismo trebali da upamtimo njihove smrti, iz razloga što samo pamćenjem možemo da sprečimo ponavljanje takvih zlodela i u budućnosti.