Andrija II i Zlatna bula. Povodom osam vekova od donošenja

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Jedna od značajnijih godišnjica koja pada 2022. godine, a koja je od velike važnosti za ceo region jugoistočne Evrope jeste osam vekova od donošenja Zlatne bule, koju je 1222. godine doneo ugarski kralj Andrija II (1205—1235). Celokupna mađarska akademska i naučna javnost ove godine će na razne načine obeležiti ovaj značajan jubilej, ali i šira javnost bi trebalo da bude upoznata sa ovim dokumentom, ali i vladavinom ugarskog kralja koji je pune tri decenije oblikovao sudbinu jugoistočne Evrope.

Andrija II je rođen oko 1177. godine. NJegov otac je bio ugarski kralj Bela III (1172—1196), a majka mu se zvala Agneza (Ana) Antiohijska (u izvorima poznata i kao Ana Šatijon). NJihov brak je sklopljen posredstvom vizantijskog cara Manojla I Komnina (1143—1180) dok je Bela boravio na carigradskom dvoru kao talac. Andrija je drugi sin, bio je isprva u senci brata Emeriha, te mu nije ni bio namenjen presto Ugarske. Prvi pomen Andrije u izvorima vezuje se za 1188. godinu i osvajanje Galiča, kada mu je kralj dao u posed Galiciju. Galičko pitanje je od tada pa sve do kraja njegove vladavine 1235. godine okupiralo Andriju, isprva dakako kao princa, ali potom i kao ugarskog vladara.

Međutim, već 1189—1190. godine započet je ustanak i trajala je borba protiv Andrije u Galiciji od strane ruskih velikaša, a presudila je i poljska pomoć Rusima što je dovelo do isterivanja ugarskog princa iz ruskih zemalja i on se morao vratiti u Ugarsku. U periodu 1197—1204. Andrija se nalazio na čelu Dalmacije i Hrvatske. U tim godinama sačekala ga je i očeva smrt i njegovo zaveštanje krstaškoga rata, odnosno Andriju je otac odredio da ispuni njegovu nameru i ode u krstaški rat, što je Andrija, kao što će biti reči kasnije i ostvario.

Belu III je nasledio Emerih, ali Andrija nije mirovao. Prve spletke protiv brata Emeriha već je 1197—1198. godine pripremao sa Leopoldom Austrijskim, ali je to završeno neuspešno, no Andriji je ostala njegova apanaža. Andrija je funkcionisao kao nezavisni gospodar Dalmacije i Hrvatske. Kovao novac, izgradio feudalne odnose sa velikaškim porodicama (Frankopani, Babonići), a bio je i izabrani zadarski knez. NJegovu upravu u Dalmaciji karakterišu i svestrani odnosi sa crkvom, davanje privilegija istoj, a i avgustinci se prvi put u to vreme pominju u Hrvatskoj. Za srpsko—ugarske odnose važno je i Andrijino zauzimanje Huma 1198. godine. Papa Inoćentije III ga tada poziva na krstaški rat, odnosno da ispuni očevo zaveštanje, ali je 1199. godine formirana nova koalicija protiv Emeriha, čija je kulminacija bila bitka kod Balatona. Ovaj sukob sa bratom doveo je do Andrijinog bega u Austriju, gde je sklopio brak sa Gertrudom Pomeranskom. Vratio se potom u Ugarsku, izmirio sa bratom i vratio se u svoju apanažu.

Vladavina kralja Emeriha (1198−1204) najpoznatija je po sukobu sa Srbijom, odnosno po podršci Vukanu u zbacivanju Stefana Nemanjića sa prestola. Emerih je tada u svoju intitulaciju uneo i naziv kralj Srbije, što je ostalo u titulama ugarskih kraljeva i habzburških vladara sve do 1918. godine. Pitanje nasleđa Emerihovog prestola je, istovremeno, jako zakomplikovalo i rođenje sina Ladislava, kojeg je za naslednika trona potvrdio i papa Inoćentije III. Ali, to nije sprečilo novi pokušaj Andrijine bune, koji je za njega završen novim neuspehom.

Zarobljavanjem u Varaždinu 1203. godine delovalo je da je Andrija sasvim poražen, ali je uz pomoć njegovih pristalica usledilo oslobađanje 1204. godine i pomirenje, samo privremeno doduše, unutar porodice. Andrija je proglašen za staratelja novog kralja Ladislava III (1204−1205), ali nije mirovao. Izvršio je zaplenu dobara, odnosno novca namenjenog za mladoga kralja, zbog čega je kraljica majka  Konstanca Aragonska sa Ladislavom pobegla u Austriju. Nameru da se ovi unutrašnji dinastički sukobi i borba za krunu Svetog Stefana nastavi preduhitrila je smrt Ladislavljeva 1205. godine.

Nadbiskup Jovan (prvo je bio kaločki, potom i ostrogonski) kruniše Andriju za kralja 1205. godine i od tada Andrija II vlada Ugarskom sve do smrti 1235. godine. Izmene u feudalnom društvu i jačanje velikaša su najznačajnije karakteristike njegove unutrašnje politike. Kraljica Gertruda postavljala je rođake na ugledne funkcije, zbog čega je izazvan revolt u Ugarskoj prema Nemcima, ali i strancima uopšte. Već 1205/1206. godine Andrija II je preduzeo pohod na Galiciju protiv Vsevoloda Svjatoslaviča černjigovskog u korist tada malog Danila Romanoviča. Andrija II je tada uzeo naslov kralj Galicije i Lodomerije, ali i u ovoj oblasti došlo je do sukoba. Vsevolodov rođak Vladimir Igorevič je zauzeo Galiciju, ali je Vladimirov brat Roman Igorevič uz pomoć Ugarske zauzeo ipak Galiciju.

Andrija II je nastavio da bude širokogrud prema crkvi i gradovima u Dalmaciji. On je 1207. godine dao privilegije Omišu, Splitu i potvrđena su prava splitskoj nadbiskupiji. Politika na istoku je nastavljena koliko 1208/1209. godine kada je velikaš Benedikt Korlati u pohodu na Galiciju, ali ruski kneževi su do 1210. godine isterali Benedikta. Početkom 1210-ih godina, pak, Joakim, grof Hermanštata sa vojskom Vlaha, Sasa, Sekelja i Pečenega pritekao je u pomoć bugarskom caru Borilu protiv Kumana. Pobeda ove koalicije u bici kod Vidina, dovela je do naseljavanja Tevtonaca u Barcašag. Tada su i vraćeni Beograd i Braničevo od Bugara, a Andrija II i Leško I Poljski su 1210/1211. godine vratili na galički tron svog štićenika Danila Romanoviča. To nije rešilo galičko pitanje, jer je 1213. godine poveden novi pohod na Galiciju. U međuvremenu, u samoj Ugarskoj, dok je Andrija II bio u Galiciji, dogodilo se ubistvo Gertrude Pomeranske, kao plod zavere protiv ove nepopularne vladarke. Među kolovođama bili su i Bank ban, kao i neki drugi velikaši ali je odmazda sprovedena nad Petrom sinom Terea, kome su konfiskovana sva dobra, uključujući Petrovaradin, koji po njemu nosi ime.

Andrijina nepopularnost je rasla. O tome svedoči i pokušaj prevrata u korist njegovog malog sina Bele, koji je doveo do krunisanja samog Bele 1214. godine za naslednika prestola. Galičko pitanje i odnosi sa poljskim kraljem Leškom su se ponovo zakomplikovali, a Andrijin sin Koloman postao je kralj Galicije. Susret sa Stefanom Nemanjićem u Ravnom 1216. godine je jedan značajan događaj za srpsku istoriju, ali oko njega postoji niz nejasnoća, uključujući i hronologiju. Taj susret je imao šire regionalne implikacije i time su izgleda izmireni Stefan i latinski car Henrih Flandrijski.

Andrija II nije zapostavio ni unutrašnjepolitička pitanja. Institucija rizničara uvedena je u Ugarsku od 1214. godine. Kraljev rizničar Dionisije, sin Ampuda primenjivao je i nove poreske mere, kao što su davanje rudnika, carina i prihoda od soli u zakup. Nezadovoljstvo ekonomskom politikom nagomilavalo je opštu surevnjivost prema kralju koji je sada otišao i u krstaški rat čime je zemlju ekonomski potpuno iscrpeo. Odlaganje odlazaka u krstaški rat, nešto što je Andrija obećao i ocu, ali i papi, bila su 1201, 1209. i 1213. godine zbog Andrijinog nastojanja ka latinskoj carskoj kruni. Izbor Petra Kurtenea za latinskog cara u Konstantinopolju ugasio je Andrijine nade, ali i ubrzao pripreme za krstaški pohod. Prodaja i stavljanje pod hipoteku kraljevskih imanja postali su glavni izvor finansiranja ovog pohoda. Nadbiskup Jovan u odsustvu kralja je upravljao Ugarskom, a Pontije od Krsta (templarski vranski prior) nad Dalmacijom i Hrvatskom.

Od jula do oktobra 1217. godine Andrija II se sa pratnjom prebacio od Splita do Akre, sa 10 000 vojnika, a pratili su ga Jovan od Brijena jerusalimski kralj, Leopold Austrijski, Oton Pomeranski, kao i veliki majstori tevtonaca, hospitalaca i jovanovaca. Novembra 1217. godine se dogodio veliki sukob sa sultanom al-Adilom, krstaši su izvršili veliku pljačku grada Bejsana. Nakon toga je usledilo i Andrijino povlačenje sa fronta u Akru, Andrija II je od tada više sakupljač relikvija neko kralj-krstaš. Moguća bolest (trovanje, navode neki izvori) verovatno je bila razlog za povlačenje ka Ugarskoj 1218. godine. Preko Male Azije je išao ka Nikejskom carstvu i latinskim teritorijama. Rešio je i neka dinastička pitanja, pa je ugovorio brak sina Bele sa Marijom Laskarinom (u Ugarskoj dobila ime Margareta), a aranžirana je i veridba sina Andrije sa malo-jermenskim knezom.

Andriju je sačekao potpuni nered u državi, proteran je bio čak i nadbiskup Jovan. Ogromno kraljevo zaduženje zbog krstaškog pohoda izazvalo je veliko nezadovoljstvo, kao i činjenica da su Pomeranci, Jevreji i muslimani bili na državnim funkcijama, zbog čega je došao i u sukob sa papstvom. Detronizacija Kolomana 1218−1219. godina ubrzala je i rešavanje galičkog pitanja, a 1220. godine se desio i mogući pohod na Srbiju, kao i susret sa arhiepiskopom Savom kada je u diplomatskoj misiji Sava Nemanjić odagnao ugarsku opasnost.

Potvrdio je potom i niz privilegija kliru, među kojima je najznačajnija izuzetost crkvenih lica od svih sudova sem crkvenih, ali i zabrana posvećivanja kmetova, udvornika, te ljudi koji su opsluživali zamkove i tvrđave. Pritisak plemstva za garantovanjem njihovih prava se samo pojačavao, uprkos pominjanim merama. Kao posledica svega toga jeste donošenje Zlatne bule.

Zlatna bula 1222. godine je svim kraljevskim slugama/servientes dala slobode i oni su izuzeti ispod županske vlasti. Ovaj stalež su predstavljali zapravo oni ljudi koji su dobijali od kralja zemlju i posede, te ratovali. Time je označen i uspon ugarskog plemstva iz staleža kraljevskih slugu. Zabrana sakupljanja slobodnih dinara ili collecta od klirika, kraljevskih slugu i slobodnih vojnika je takođe važna odredba koja je donela niz promena u feudalnoj organizaciji Ugarske.

Evo još nekih bitnih odredaba:

• Kralj ili njegov zamenik su dužni da na dan Svetog Stefana, 20. avgusta u Stonom Beogradu, saslušati parnične strane i suditi. Tada mogu doći i pripadnici nižeg plemstva i izneti svoj slučaj.
• Kralj ne sme ni jednog plemića zatvoriti, niti mu oduzeti posed, bez odluke suda
• Kralj ne sme bez dozvole plemstva prikupljati porez, niti zalaziti u njihove kuće, sela i lovišta
• Izvan granica države, plemstvo ratuje na kraljev trošak, ako je slučaj o osvajačkom ratu, ali u slučaju odbrambenog rata svi se odazivaju na svoj trošak
• Niko osim bana, kraljevog zastupnika, dvorskog sudije ne sme imati dve funkcije, a stranci bez dozvole državnog veća ne smeju imati nikakvu funkciju
• Crkvena desetina se neće plaćati u novcu nego u naturi. Novokovani novac će vredeti godinu dana i to od Uskrsa do Uskrsa
• Jevreji i Ismailćani (naziv za muslimane) ne smeju biti činovnici u solanama, kovnicama novca i na carini
• Županije se ne smeju poklanjati u nasledne posede
• zakonski članak daje plemstvu pravo da u slučaju da se kralj ne pridržava Zlatne bule može pobuniti, pismeno ili oružano, bez da bude kažnjen.

Prvi mađarski ustav, kako se u tradiciji naziva Zlatna bula, originalno je zapisan u sedam primeraka (imali su je papa, hospitalci, templari, kralj, kaptoli Ostrogona i Kaloče i palatin), ali ni jedan originalni nije sačuvan. Najstariji direktni prepis je iz 1318. godine i čuva se u Nadbiskupskom arhivu u Ostrogonu. Zlatnu bulu je 1351. godine Lajoš Veliki potvrdio (uz izmene), isto je učinila i kraljica Marija Anžujska 1384, kralj Matija Korvin 1464. godine, a 31. članak je obrisan 1687. godine na državnom  saboru. Postoji još zlatnih bula (zlatopečatnih povelja) u ugarskoj istoriji, kao 1231. godine Druga zlatna bula Andrije II, koja je bila i potvrđivanje prve. NJegov sin Bela IV 1267. godine zbog sukoba sa sinom Stefanom i tatarske najezde donosi još jednu zlatnu bulu, a postojala je i peštanska zlatna bula 1241. godine. Nekoliko zlatnih pečata postoji još u ugarskoj istoriji, ali je ova Zlatna bula iz 1222. godine ipak imala ključno mesto zbog svog značaja i jer je ipak bila prvi dokument ovakve vrste.

Do kraja vladavine Andrija II je 1224. godine potvrdio privilegije erdeljskim Saksoncima, tzv. Diploma Andreanum-Goldener Freibrief der Siebenbürger Sachsen. Naredne 1225. godine vodio je rat protiv Tevtonaca i sproveo njihov izgon iz Barcašaga, a 1226/1227. godine izbio je novi rat u Galiciji, kraljev najmlađi sin Andrija Herceg dobija Galiciju, a Bela postaje erdeljski vojvoda. Zatim, uz podršku pape 1228. godine Bela vrši reviziju datih poseda, konfiskovana su brojna dobra drugim ubicama Gertrude Pomeranske. Andrijina politika prema strancima se nastavila kad je 1229. godine dao privilegije Kumanima, a Andrija II je uprkos brojnim protestima nastavio da postavlja Jevreje i muslimane. Interdikt 1232. godine nadbiskupa Roberta je bačen na ugarskog kralja zbog ovog odnosa prema nehrišćanima. Poslat je i kardinal-legat iz Rima te su započeti i pregovori sa papom da neće biti ekskomunikacije bez papske dozvole. Andrija II je 1233. godine opet u Galiciji, a zatim je dao zakletvu u Beregu da više neće upošljavati nehrišćane na državne položaje. Međutim, već 1234. godine Jovan, biskup Bosne, baca novi interdikt zbog toga. Andrija Herceg umro je 1234. godine u opsadi Galiča, a Andrija II i Beatriče d’Este 1234. godine su sklopili brak, iz koga je potekao sin Stefan Posmrče, rođen posle očeve smrti 1235. godine. NJegov sin Andrija bio je poslednji Arpadović. Nesigurni sada u svoj položaj, sinovi i naslednici Andrije II Bela i Koloman optužili su Beatriče za preljubu, a Stefana posmatrali kao bastarda.

U poslednjim godinama Andrija II  je sklopio mir sa Fridrihom Austrijskim 1233. godine, ali je poveo i pohod na Austriju 1235. godine zbog neisplaćenih nadoknada, odnosno zbog pustošenja austrijsko-ugarske granice. Tri nedelje pred smrt, 31. avgusta 1235. godine, papa je potvrdio da kralj i sinovi mogu biti ekskomunicirani samo od strane pape, a 21. septembra 1235. godine Andrija II  je umro.

Sahranjen je u Cistersitskoj opatiji u Egrešu, a nasledio ga je sin Bela IV. NJegova vladavina, a posebno donošenje Zlatne bule, predstavljaju značajnu etapu u razvoju Ugarske koja se sve više uzdizala ne samo kao regionalna, već i evropska sila.