Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Alfred Tajer Mehen (1840−1914), admiral i geostrateg, jedan je od najistaknutijih američkih teoretičara pomorske moći. Otac mu je bio Denis Hart Mehen, profesor na Vojnoj akademiji SAD, a majka Meri Helen Okil Mehen. Kao drugi u klasi završio je Pomorsku akademiju (1859) i zatim na strani Severa učestvovao u Američkom građanskom ratu (1861−1865). Bio je član Komiteta za pomorsku strategiju za vreme Špansko-američkog rata 1898. godine, a sledeće 1899. godine član američke delegacije na čuvenoj Haškoj konferenciji. Do 1906. godine aktivno je sarađivao s Ministarstvom vojne mornarice i bio uključen u više vojnih i diplomatskih misija. Po nalogu predsednika T. Ruzvelta 1908. godine učestvovao je u radu Odbora za reorganizaciju Ministarstva mornarice, a bio je i predsednik zajedničkog Odbora za pomorska pitanja. Autor je više radova iz oblasti istorije, vojne istorije, politikologije i geostrategije. Svakako njegov najpoznatiji intelektualni legat je onaj o značaju pomorske sile koji je detaljno razradio u delu Uticaj pomorske sile na istoriju 1660−1783. koje je objavio 1890. godine. Kao vojni strateg je velikim brojem činjenica potkrepljivao svoje poglede o ratu na moru, nagoveštavajući „antiizolacionističke impulse“ koji su se u američkoj spoljnjoj politici otvoreno ispoljili u 20. veku. Jedan od njegovih najznačajnijih zaključaka je onaj o povezanosti snažne vojnopomorske flote s konceptom tzv. slobodne trgovine.
Mehenove analize zasnivale su se na pomnom proučavanju istorije pomorskih ratova u kojima su učestvovale Italija, Holandija, Francuska i Engleska, a na osnovu kojih je uspešno formulisao neka od načela pomorske ratne strategije, koju je razlikovao u odnosu na pomorsku ratnu taktiku. Tako je, primera radi, isticao važnost kapitalnih bojnih brodova i odlučno odbacivao krstarički rat i britansku defanzivnu strategijsku koncepciju „flote u pripravnosti“. Bio je zapažen intelektualac svoga doba koji se nije isključivo bavio tumačenjem prošlosti, nego i kreiranjem američke stvarnosti i šire budućnosti sveta. Predavao je istoriju i taktiku na Višoj pomorskoj akademiji (1884−1893), predsedavao Američkim udruženjem istoričara i biran u počasna zvanja na prestižnim univerzitetima u SAD i Velikoj Britaniji (Oksford, Harvard, Jejl, Kembridž). Napisao je brojne tekstove iz oblasti istorije i strategije pomorskog ratovanja, kao i analize posvećene međunarodnim geopolitičkim pitanjima. Predavanja koja je održao u Pomorskom ratnom koledžu u NJuportu pretočio je u udžbenik Pomorska strategija koji je objavljen posthumno u Bostonu 1919. godine.
Pored studije o uticaju pomorske sile na istoriju 1660−1783, ključne teorijske stavove izložio je i u radovima Uticaj pomorske moći na Francusku revoluciju i carstvo (1892) i Pomorska moć i njene veze sa ratom 1812 (1905). Reč je o svojevrsnoj trilogiji u kojoj je predvideo pojavu Amerike kao predvodnika novog poretka, a koja je u to vreme u odnosu na odlazeću Veliku Britaniju, iskazivala simptome novog i vitalnijeg centra talasokratije. Mehen je posebno isticao da dominacija u okvirima pomorske moći sadrži niz strateških preimućstava u odnosu na kopnenu moć, što je zaključak koji ga je znatno razlikovao u odnosu na neke druge autore iz tog perioda (poput Mekindera, prim. autora).
Zanimljivo je da je admiral Mehen bio lično posvećen i analizi religioznih tema. Tako se u zrelim godinama protivio reviziji Knjige zajedničke molitve i naglašavao religijsko iskustvo kroz „lični odnos prema Bogu“ ali i kroz iskustvo koje je stekao za vreme poseta parohijama tzv. Visoke crkve. Preminuo je 1. decembra 1914. godine i iza sebe ostavio sina i dve ćerke koje je dobio u braku sa E. Evans. Nosilac je Medalje za kampanju u Građanskom ratu, Medalje Španske kampanje i drugih odlikovanja.
Pomorska strategija
Admiral Mehen zaslužan je za pojavu prve naučne analize pomorske strategije koja se u SAD pojavila krajem 19. veka. Posmatrana iz istorijsko-geografskog ugla ova strategija nastala je kao logičan prelazak na novu fazu razvoja američke države i njenih interesa. Naime, u drugoj polovini 19. veka završila se telurokratska epoha dominacije SAD na američkom kontinentu, a koju je u decembru 1823. godine u Kongresu promovisao predsednik DŽejms Monro (1758−1830). NJena suština bila je u tome da se okonča evropski imperijalizam i kolonijalizam na zapadnoj hemisferi, kao i da se američko kopno od Aljaske do Ognjene zemlje označi kao zona od neprikosnovenog interesa SAD. Slogan čuvene Monroove doktrine glasio je „Amerika Amerikancima“ i ona je u narednim decenijama geopolitički konkretizovana ekspanzijom prema zapadu, severozapadu i jugozapadu Severne Amerike, a faktički je dovršena kupovinom Aljaske od Rusije 1867. godine. Izlaskom na obalu Tihog okeana, zatim upotpunjavanjem svojih teritorijalnih kontura, unutrašnjim konsolidovanjem, stabilizacijom i ekonomskim jačanjem države, stvorene su pretpostavke za artikulisanje hegemonske orijentacije ka Karibima, Centralnoj Americi i Južnoj Americi, a potom i za formulisanje jedne nove geopolitičke strategije u tzv. vanamerički prostor. Reč je o koncepciji pomorske moći (sea power) čiji je rodonačelnik Alfred Mehen.
Kao što je istaknuto, Mehen se zalagao za potpunu preorijentaciju SAD ka talasokratskom identitetu i imperijalizmu koji bi se zasnivao na pomorskoj moći. Svoje zaključke zasnivao je na osobenom geografskom položaju američkog kontinenta, zatim na odnosu kopna i mora, potom dužini obalskih linija i teritorijalnoj konturi, lukama sa prostranim zaleđima i gravitacionim zonama. Zalagao se za apsolutnu britansko-američku dominaciju na Svetskom okeanu preko strateških baza koje bi okruživale evroazijsko kopno, na kojem je u to vreme i po njegovom mišljenju dominirala Rusija. U tom partnerstvu sa Britanijom američka zona odgovornosti bio bi Tihi okean, gde bi sučeljavanje s Japanom bilo neminovno. U skladu sa ovim težnjama bilo bi neophodno uspostaviti sistem pomorskih baza: od Kube i Haitija u Atlantiku, preko Panamske prevlake, do Havaja i Filipina u Pacifiku. Kasnije je Mehen zonu neposredne američke dominacije proširio i na severni deo Atlantskog okeana, gde su SAD postepeno trebalo da zamene opadajuću moć Velike Britanije.
Zanimljivo je Mehenovo gledište o tome da se važnost Tihog okeana naslućivala u vreme Monroove doktrine, ali i konstatacija da je u novim okolnostima (kraj 19. i početak 20. veka) potrebna preorijentacija američkih interesa ka Pacifičkom basenu, uz napomenu da za SAD Karipsko more nije izgubilo strategijsku ulogu. Mehen je položaj Kube i Haitija identifikovao kao stalnu prepreku za prolaz brodova, a što pojašnjava neprekidnu američku vojnu i političku zainteresovanost za ovaj deo sveta i potonje brojne oružane intervencije na pomenutim ostrvima. Prema tome, Mehen je kontrolu ušća Misisipija i Panamske prevlake, kao i Karipskog basena u celini (Karipsko more, priobalje, arhipelag), smatrao ključnim za ostvarenje dominacije SAD na Atlantiku i Pacifiku.
Neotalasokratija
Najznačajnije Mehenov rad Uticaj pomorske moći na istoriju 1660−1783. koji je objavljen 1890. godine bio je prva teorijska artikulacija američke pomorske moći i ujedno dokument koji je nagovestio „antiizolacionističke impulse“ koji su se otvoreno ispoljili u spoljnoj politici SAD u prvim decenijama 20. veka. U krajnje pojednostavljenim tumačenjima ovog rada kritičari uočavaju presudan uticaj fizičko-geografskog determinizma, zapostavljajući karakteristike politike jedne države koje su – kako je Mehen isticao – prožete „duhom jednog naroda i države“. Razume se da je Mehen, u skladu sa karakterom epohe u kojoj je stvarao, davao prednost fizičko-geografskim činiocima i njihovom uticaju na pomorsku moć države (primorski ili ostrvski karakter zemlje, razuđenost obalske linije, veličina suvozemne granice, kratka ili dugačka obala i granica na moru) ali je sve ove faktore povezivao s onim što je nazivao „politikom u širem smislu“. Upravo iz tih razloga naglašavao je znak jednakosti između geostrategije i politike jedne države tvrdeći da su im ciljevi identični: da utemelje, uvećaju i očuvaju pomorsku moć jedne zemlje.
Admiral Mehen otvoreno je zagovarao jačanje vojne i trgovačke mornarice koje jednoj državi mogu da omoguće uslove da vlada svetom. On je, istina, dopuštao mogućnost pobede kopnenih sila nad pomorskim silama u ratu, ali je takvu pobedu smatrao privremenom i nedovoljnom za postizanje prevlasti u svetu posle rata. Otuda je njegovo stanovište bilo da mornarica predstavlja najpogodnije sredstvo za očuvanje tekovina geostrategije u ratu i politike u miru, ističući da bez razvijene pomorske sile nijedna država ne može da pretenduje da vlada svetom. Zanimljivo je da je u Mehenovoj pomorskoj strategiji trgovina glavno političko oruđe, dok su vojne operacije potrebne samo da obezbede najpovoljnije uslove za uspostavljanje planetarne trgovačke civilizacije. Za američkog teoretičara jedan zaokruženi ekonomski ciklus sastoji se iz tri činioca. Prvi činilac je proizvodnja, tj. razmena roba i usluga vodenim putevima, drugi činilac je navigacija koja tu razmenu ostvaruje, dok je treći činilac postojanje kolonija koje omogućavaju cirkulaciju robne razmene na svetskom nivou.
Mehen je smatrao da primorske, a naročito ostrvske države, za ostvarenje takvih ciljeva imaju najpovoljniji položaj, odnosno da ih je priroda sudbinski predodredila za ostvarenje takve misije. Upravo u prvom poglavlju svoje knjige pod naslovom Rasprava o elementima pomorske moći on ukazuje na šest preduslova koje jedna država treba da ispuni da bi ostvarila svoju pomorsku moć. To su: geografski položaj, fizičko-geografska skladnost, veličina teritorije, broj stanovnika, osobine i karakter naroda i svojstva vlade. Iz svega navedenog jasno je da Mehen svoju geopolitičku strategiju gradio isključivo polazeći od intersa „pomorske sile“, pozivajući se pritom na istorijske uzore, poput drevne Kartagine ili Engleske od 17. do 19. veka.
Manifest sudbine
Za razliku od klasika geopolitke, Racela, Kjelena i Mekindera, admiral Mehen u svojim radovima nije koristio izraz geopolitika, ali metodologija njegove analize i osnovni zaključci nesumnjivo imaju izrazito geopolitički karakter. Već smo istakli da je pojava njegove pomorske strategije u poslednjoj deceniji 19. veka u suštini bila posledica postepenog prerastanja Amerike u svetsku velesilu. Prva faza ove pojave bila je tzv. Monroova doktrina koja je podrazumevala ekspanziju po meridijanu od istočne teritorijalne osnove ka zapadu, severozapadu i jugozapadu severnoameričkog kontinenta, dok se druga faza širenja američkog uticaja u svetu odvijala po geografskoj širini okruživanjem Evroazije sa istoka, zapada i juga. Pored osnovnog Mehenovog ogleda o uticaju pomorske sile na istoriju ratovanja iz 1890. godine, i preostala njegova dela posvećena su ovoj temi (Zainteresovanost Amerike za pomorsku silu u sadašnjosti i budućnosti; Problem Azije i njegov uticaj na međunarodnu politiku; Pomorska sila i njen odnos prema ratu), tako da se s pravom može reći da je Mehenovo ime postalo sinonim za pojam pomorske sile (sea power). Naravno, Mehen je prvenstveno imao u vidu geopolitički položaj SAD i njenu „pomorsku sudbinu“ koja najpre treba da integriše čitav američki kontinent (Severnu i Južnu Ameriku) a potom i da uspostavi prevlast u čitavom svetu.
Nema sumnje da su Mehenova predviđanja iz 1890. godine bila proročkog karaktera, posebno ona o Americi kao vodećoj pomorskoj sili koja će direktno uticati na sudbinu sveta. Naime, u njegovo vreme SAD ne samo da nisu bile značajna svetska sila, nego nije bio jasno definisan ni njihov „pomorski civilizacijski tip“. O tome je 1905. godine u Geografskoj osovini istorije pisao Mekinder koji je Sjedinjene Američke Države podvodio pod tip „kopnene države koja pripada spoljašnjem polumesecu“ i to kao polukolonijalni strateški produžetak pomorske Engleske. Dakle, deceniju i po pre pojavljivanja Mekinderovog teksta, Mehen je predviđao američku planetarnu ulogu.
U knjizi Zainteresovanost Amerike za pomorsku silu izložio je načela praktične politike koja bi SAD dovela do statusa velesile. On se najpre zalagao za američku aktivnu saradnju sa britanskom pomorskom silom, zatim za sprečavanje nemačkih pomorskih pretenzija, potom za pažljivo praćenje i odupiranje japanskoj ekspanziji u Tihom okeanu, kao i za zajedničke evropske akcije protiv naroda Azije. Kao američki strateg sudbinu svoje zemlje nije video u pasivnoj poziciji periferne države spoljašnjeg polumeseca, nego je insistirao na njenoj vodećoj ulozi na ekonomskom, strategijskom i ideološkom planu. Mehen je u svojim analizama došao do zaključka o tome da glavnu opasnost za „pomorsku civilizaciju“ predstavljaju kontinentalne evroazijske države Rusija, Kina i Nemačka, pri čemu je posebno izdvajao Rusiju čija se „neprekidna kontinentalna masa proteže od zapadne Male Azije do japanskog meridijana na istoku“, a čije je obuzdavanje označio kao dugoročni strateški zadatak pomorskih sila.
U delu Problem Azije (1900) ukazivao je na kopnenu moć Rusije „čije središte ne može biti slomljeno“, što joj u odnosu na pomorske sile daje nadmoćnu poziciju na području Evroazije, pa je kao protivodgovor predlagao da jedna moćna „maritimna sila“ u savezu sa ostalim snažnim pomorskim zemljama, suzbije ruski uticaj u Aziji i tako spreči njen pokušaj da se dočepa toplih mora. Mehen je stalno sučeljavanje ruske telurokratije koje polazi iz unutrašnjosti Kopna ka priobalju i morima, te britansko-američke talaskoratije koje deluje sa okeana i priobalja ka unutrašnjosti Velikog kopna, pozicionirao između 30 i 40 stepeni severne geografske širine u pojasu koji je nazvao Sporna zemlja u okviru kojeg se nalaze Levant, Mesopotamija, Persija, Avganistan, Kašmir, Pendžab, Tibet, Sinkjang, najveći deo sliva Jancekjanga i kineskog primorja, kao i Korejsko poluostrvo i Japan. On je naveo i nekoliko gradova koji se nalaze u toj zoni, a koji imaju potencijalno važnu poziciju za postizanje prevlasti u tom delu Azije, kao što su: Mosul, Bagdad, Teheran, Isfahan, Herat, Kabul, Kandahar, Peking, Šangaj, Nanking i Hanhuo. Severno od 40. paralele i južnih granica Ruske imperije nalaze se Mandžurija i Mongolija kao zone ekskluzivnog ruskog uticaja, dok su južno od 30. paralele Egipat, Indokinesko, Indijsko i Arabijsko poluostvrvo kao područja koja su pod presudnom kontrolom talasokratskih sila. Mehen je za ostvarenje globalne premoći talasokratije izdvojio nekoliko moreuza i veštačkim kanalima presecanih zemljouza kao što su: Bosfor, Dardaneli, Skagerak i Kategat, Gibraltar, Suecki kanal i zemljouz, Panamski kanal i zemljouz, iz čega proističe neverovatna sličnost s politikom SAD koja je realizovana za vreme Hladnog rata.
Strategija anakonde
Alfred Mehen je u svoje teorijsko viđenje sučeljavanja pomorskih i kopnenih sila ugradio princip „anakonde“ koji je za vreme Američkog građanskog rata (1861−1865) prvi primenio general Meklilan. Suština je u tome da se neprijateljske teritorije blokiraju s mora i linijom priobalja, što uzrokuje strateško iscrpljivanje protivnika. Pošto je Mehen moć jedne države identifikavao s njenim potencijalima da postane pomorska sila, onda je jedan od suštinskih vojnih ciljeva jedne države da ne dopusti projektovanom neprijatelju da preraste u takvu silu. Sa stanovišta praktične geostrategije to znači da je osnovni zadatak pomorskih sila da sprečavaju prodor zone kontinentalne mase (Rusija, Nemačka, Kina) ka priobalnom pojasu kontineta. Otuda je potrebno na tom prostoru uspostaviti zonu „prstenova anakonde“ kojima bi se sprečila realizacija takve težnje kopnenih sila.
U Prvom svetskom ratu ova strategija pomorskih sila ispoljavala se u podršci Antante belom pokretu i to na periferiji Evroazije, a što je bio protivodgovor na boljševičko sklapanje mira sa Nemačkom. U Drugom svetskom ratu ova strategija bila je usmerena protiv Srednje Evrope i to putem vojnomorskih operacija usmerenih protiv Sila osovine i Japana, dok se ovakva strategija najjasnije ispoljavala za vreme Hladnog rata, kada je sučeljenost SAD i SSSR dostigla globalne geopolitičke razmere, gde je pomenuti princip anakonde bio potpuno ugrađen u sva zvanična američka strateška dokumenta.
Mehen je u delu Pomorska strategija pomno analizirao i kulturno-civilizacijske karakteristike Rusije i Rusa koje je opisivao kao naciju koja nije vojnički preduzimljiva, kao i „da ima jednu apatičnu naklonost ka defanzivi“, a što je objašnjavao ondašnjom brojnošću naroda i prostranstvom države „koja nije preterano osetljiva na teritorijalne gubitke“. Mehen je u red telurokratskih sila pored Rusije i Kine, ubrajao i Francusku, dok je u savezništvu talasokratskih sila pored SAD i Engleske, video Nemačku i Japan.
Sve ove Mehenove procene došle su do izražaja posle Drugog svetskog rata u američkoj politici, a mnogi od njegovih postulata primenjivani su u politici SAD u posthladnoratovskoj eri. Ovde je reč o osobenom konceptu Pax Americana koji se krajem prošlog i u prvim decenima 21. veka ispoljio kroz ekspanziju NATO na Istok, odnos prema Rusiji, a posle 11. 9. 2001. godine na centralnoazijskom području, ili prostoru tzv. Sporne zemlje, gde je Amerika nastojala da instalira brojne vojne baze radi efikasnije kontrole Srca sveta – Hartlanda. Posle ovovremenog povlačenja Amerike iz Avganistana, nema sumnje da su svi navedeni postulati američke geopolitike na tlu Evroazije ozbiljno dovedeni u pitanje, prvenstveno na prostoru tzv. Sporne zemlje, koji posle gotovo dva i po veka neprekidnog anglosaksonskog prisustva, poprima antitalasokratska obeležja.
Da rezimiramo. Mehenovi radovi nastali krajem 19. veka bili su u mnogo čemu ispred svog vremena. Bio je jedan od retkih autora koji je naslućivao prerastanje Amerike u svetsku silu i novi centar talasokratije. Dešavanja u 20. veku potvrdili su Mehenove teorijske uvide koji su u međuvremenu postali osnov spoljne politike struje „američkih realista“ čiji su najistaknutiji predstavnici bili Spajkman, Kenen, Kisindžer i Bžežinski, ali i niz teoretičara koji su, na mehenovskim načelima, kreirali američku geopolitiku u postbipolarnoj eri. Zbog svega toga admirala Mehena nije preterano nazvati intelektualnim ocem savremenog atlantizma.
LITERATURA: Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, I , Ekopres, Zrenjanin 2004; Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016; Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.
Ostavi komentar