ADAMOVIĆI, ISPISNICI GRAĐANSKOG NOVOG SADA

ADAMOVIĆI, ISPISNICI GRAĐANSKOG NOVOG SADA

PORTRETI ŠANDORA I SAŠE ADAMOVIĆA

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

U danima kada građani Novog Sada sa nestrpljenjem i velikom, ali opravdanom nadom očekuju čuveni izbor za laskavu titulu „evropske prestonice kulture“ u kojoj bismo mogli da uživamo 2021. godine, nije na odmet da se prisetimo i vremena kada je naš Grad istinski predstavljao svojevrsnu metropolu južnopanonskog basena, a svakako i prestonicu lepote književnog izraza, dostignuća nauke, umetnosti, politike i uopšte kulture. Razvitak Novog Sada iz Racke varoši, odnosno šanca Petrovaradinske tvrđave, u prestonicu građanske kulture i načina života, otpočeo je već sa dobijanjem statusa Slobodnog kraljevskog grada 1748. godine. Narednih decenija, ekonomski osnažan sloj novosadskog „graždanstva“ omogućio je da Grad preuzme primat duhovno-kulturološkog i političko-administrativnog centra srpskog etnosa i drugih konfesionalnih i etničkih skupina na ovom prostoru. Međutim, često se zapitamo ko su bili ti „graždani“ kojima mi Novosađani XXI veka dugujemo makar i zahvalnost što su nam omogućili da se ponosimo dostignućima naše varoši i činjenice da smo danas uopšte u prilici da nas drugi prepoznaju kao novosadske stanovnike. Sa druge strane, postavimo sebi pitanje, da li su to oni isti „oci“ i „preci Nova Sada“ i novosadisti pred čijim senima moramo i da se postidimo, jer često ne umemo ni da se prisetimo njihovih imena, koja ponekad žive samo u uspomenama pokojih prideva u nazivima gradskih palata, retkih spomen-obeležja i zvučnih toponimskih naziva poznatih gradskih kvartova ili dražesnih prigradskih naselja. Tvorci građanske kulture Novog Sada nisu pripadali samo akademskim krugovima i sloju nenadmašne inteligencije u XVIII, XIX i XX stoleću, već i pojedincima i porodicama uglednih trgovaca, zanatlija, bankara, industrijalaca, pa čak i vinogradara. Jedna od tih porodica, „rasadnica“ najčuvenijih zatočnika afirmacije novosadske privrede, politike i kulture bila je i trgovačko-vinogradarska familija Adamović. Možda je pravi trenutak da pokušamo nanovo da otkrijemo prošlost pomenute porodice, čija povesnica nas upućuje na razloge zbog kojih kažemo da su Adamovići kulturu vinogradarstva pretočili u umetnost dostojanstvenog života jednog grada. Možda ćemo date razloge najbolje prepoznati u nitima portreta dva Aleksandra, oca i sina, Šandora i Saše Adamovića, čija imena ne smemo da prepustimo nemilosti pamćenja ovdašnjih hetakombi uvek nezahvalne istorije.

Sigurno ne postoje građani Novog Sada koji nikada nisu videli monumentalno, sa secesijskim elementima, umetničko-arhitektonskim stilom, urešeno zdanje zgrade na današnjem Trgu Mladenaca i u ulici Petra Drapšina, koje gordo nosi naziv Adamovićeva palata. Veliki broj naših sugrađana živi u delu Novog Sada koje i formalno ima naziv Adamovićevo naselje. Međutim, zaprepašćujuće zanemarljiv broj Novosađana u stanju je da na ispravan način odgovori na nekoliko veoma jednostavnih pitanja o poreklu ovih urbanonima ili bolje da kažemo gradskih horonima, a još manji je broj navedenih koji mogu da ukažu na određene pojedinosti o idejnim motivima nastanka datih objekata i gradskih kvartova, a gotovo nimalo o važnom segmentu povesničke uloge pomenutih zdanja i stambenih, odnosno kulturno-istorijskih celina, u prošlosti Novog Sada. Zapravo, građani Novog Sada, identitete graditelja, vlasnika ili mecena čuvenih zdanja i gradskih celina, poznaju samo fragmentarno, da ne kažemo površno. Na osnovu navedenog mogli bismo da donesemo opor zaključak da veći deo stanovnika Novog Sada nezainteresovano i nezaintrigirano prolazi ulicama i trgovima koje nadvisuju „arhitektonske lepotice“ zdanja Adamovićevih palata i tek po neko jetko izusti glas protesta, čuđenja ili otpora kada uoči da pojedini od ovih simbola Grada nepovratno nestaju, ponekad oronućem zbog delovanja neumoljivog „zuba vremena“, a češće „zapanjujućom genijalnošću besplodnih idejnih akcija“ ljudi iz naše okoline, posebice brojnih „parvenih“ izabranika u magistratskoj vlasti sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog stoleća. Suviše dockan i, svakako potpuno izlišno! Međutim, nisu samo palate i urbanonimi uočljivo zaveštanje ugledne porodice Adamović, ali da bismo na pravilan način i argumentovano mogli da sudimo o značaju uloge njihovog čuvenog imena u istoriji Novog Sada i Vojvodine, moramo da krenemo od samog početka, tačnije od porodičnog porekla.

Dakle, postavljamo pitanje: Ko su bili ugledni i preduzimljivi Adamovići iz Novog Sada? Posmatrano u hronološkom i faktografskom okviru, porodično ime Adamovića možemo pratiti još od vremena kada je Novi Sad dobio svoj naziv, odnosno od perioda dobijanja statusa slobodnog kraljevskog grada. Potrebno je da naglasimo da je u Novom Sadu živelo i živi više porodica sa prezimenom Adamović, za koje ne možemo pouzdano da utvrdimo međusobne rodbinske odnose, ali smo u prilici da prepoznamo zanimljivost u vidu činjenice da većina pravoslavnih familija sa pomenutim prezimenom poštuju Svetog Jovana Krstitelja kao porodičnu krsnu slavu. Prema tome, Adamovići ne predstavljaju samo jednu porodicu pod tim imenom, odnosno ne pripadaju jednoznačnom „porodičnom stablu“, iz razloga što, kako rekosmo, u Novom Sadu i danas živi mnogo familija sa ovim prezimenom, a sa druge strane, poreklo istih ima i specifičan doseljenički karakter. Najveći deo navedenih porodica doselio se u Novi Sad posle Drugog svetskog rata i to sa prostora Bosne i Hercegovine, Hrvatske, zapadnog dela tzv. „uže Srbije“, brojnih naselja u Vojvodini, itd. Zapravo, sve novosadske porodice Adamović, pa i ona najuglednija među njima, kao uostalom i najveći deo novosadske populacije, doseljeničkog su porekla („plansko-kolonizacionog ili pojedinačno-migratornog karaktera). Za porodice Adamović koje su Novi Sad nastanjivale u periodu pre stvaranja prve i druge Jugoslavije, posebno u XVIII i XIX veku, možemo da kažemo da je njihovo etničko i konfesionalno poreklo generisano iz okvira cincarsko-pravoslavne zajednice sa područja današnje države BJR Makedonije ili severne Grčke, mada su postojali i primeri da su pojedini Adamovići, građani Novog Sada, prema poreklu, pripadali i jevrejskoj versko-etnološkoj grupaciji. Međutim, karakteristično za sve pomenute porodice, navedenih generičkih porekla, jeste da su nakon dolaska na prostore Južne Ugarske ili u Novi Sad, svoje familijarno ime posrbljavali u oblik Adamović. Ne umanjujući značaj i ulogu drugih porodica istog prezimena u hronici našeg grada, moramo da naglasimo da je isti slučaj bio i sa najpoznatijim Adamovićima koji su, uostalom i predmet, kao i tema našeg današnjeg razgovora.

Naime, prema porodičnom predanju, ali i uvidom u arhivsku građu o njihovim životima i delatnostima, koja se nalazi u Rukopisnom odeljenju Matice srpske, najpoznatiji od svih Adamovića generički vode poreklo od pravoslavne i helenizovane cincarske porodice Hristomanos koji su do druge polovine XVIII veka živeli na graničnom području između Egejske i Vardarske Makedonije. Rodonačelnik porodice bio je Jovan, koji je kao mladić, a pred neposrednom pretnjom od strane turskih vlasti, pobegao iz rodnog kraja i dospeo u Habzburšku monarhiju, skrasivši se u Sremskoj Mitrovici. Ponovo, na osnovu višegeneracijskih porodičnih priča i predanja, u Sremskoj Mitrovici Jovana je „posinila“, odnosno usvojila jedna srpska familija, gde je pomenuti rodonačelnik po imenu svog poočima Adama, a u zahvalnost zbog pružene podrške i zaštite u njegovom domu, prezime Hristomanos zamenio srpskim obiteljskim imenom Adamović. Potomak pomenutog Jovana i istovremeno sin Aleksandra-Šandora Adamovića, Stevan, u svojoj Autobiografiji, čiji rukopis, takođe pronalazimo u arhivskoj zbirci Rukopisnog odeljenja Matice srpske, ne navodi ovaj podatak ili u izvesnom smislu o porodičnom poreklu govori na nešto drugačiji način. Slično saznanjima Vase Stajića, objavljenim u Novosadskim biografijama, Stevan Adamović izričito tvrdi da je rodonačelnik porodice, već pomenuti Jovan, bio biološki sin Adama Hristomanosa, pa da je prema tada važećim normama običajnog prava u pogledu nasledstva, svakako i pod uticajem odlika srpske etničko-etnološke sredine u Sremskoj Mitrovici, svom imenu dodao i lično prezime izvedeno od imena oca. Nema sumnje da se Jovan bavio trgovačkim poslovima, kao i njegov sin i naslednik Stefan ili Stevan stariji (1809-1874).
Stefan je bio oženjen Marijom, rođenom Veličković i pouzdano znamo da je u toku njihovog braka rođeno više dece, a u porodičnom rodoslovu pominju se tri sina u odraslom dobu: Aleksandar, Jovan i Đorđe. U navedenim tekstovima ne pominju se imena ostale dece, verovatno iz razloga što su preminula još u infantilnom dobu. Poznato je da je to bio čest slučaj u datom periodu. U ranijem izlaganju već smo nagovestili da je privredni i kulturološki razvoj Novog Sada u XIX veku predstavljao svojevrsni centripetalno usmereni integrišući faktor za sve njegove doseljenike. Pored drugih, u njemu je sredinom navedenog stoleća postojala i brojna grčka etnička zajednica, veoma uspešnih trgovaca i zanatlija, koja je imala i svoju crkvu, školu (u današnjoj ulici sa simboličnim nazivom „Grčkoškolska“) i bolnicu. Vođena egzistencijalnim i profesionalno-poslovnim motivima, porodica Stevana Adamovića starijeg doselila se u Novi Sad 1844. godine. U novoj sredini Stevan je nastavio da vodi svoje trgovačke poslove, u početku ortačkim odnosom sa mužem sestre njegove supruge Marije, Josifom Mačvanskim, a kasnije i samostalno. Na predlog Stevana, Josif je 1864. godine usvojio Stevanovog najmlađeg sina Đorđa-Đuru i isti je od svoje četvrte godine i to pod prezimenom Mačvanski živeo u kući svoje tetke. Stevan stariji je u početku bio vlasnik drvare, koja je veoma unosno poslovala, čak i sa Iločkim vlastelinstvom Odeskalkijevih sa kojima je Adamović godinama vodio sudski spor. U kasnijem životnom dobu, već imućnog socijalnog statusa, Stevan Adamović je proširio svoju profesionalnu delatnost i na poslove osiguranja, špedicije i liferacije, odnosno liferantske trgovine. Posebno su zanimljive dve crtice iz njegovog uzbudljivog života. Naime, od gradskog magistrata Stevan je 1874. godine zakupio pravo ubiranja takse za smeštanje drva na teritoriji Novog Sada, pa je za svaki hvat ogrevnog drveta, koje bi bilo uvezeno u varoš radi prodaje, Adamović naplaćivao 20 novčića poreza. Godinu dana ranije, Stevan je postao i „srećni dobitnik“ glavne premije od 150 hiljada forinti, kada je u prodavnici lozova, tzv. „lotokolekturi“, koja se nalazila na mestu današnje Vojvođanske banke u centru grada, kupio zgoditni loz. Sreća uvek prati hrabre, a posebnu snagu njegovom sjajnom dobitku doprinela je i činjenica da je vlasnik prodavnice lozova bio njegov brat Ignjat Adamović. Nakon dobijanja nagrade na lutriji, Stevan i njegova supruga Marija otputovali su u Beč 1874. godine. Nažalost, ovaj ugledni Novosađanin u Beču je i preminuo tokom pomenutog „poslednjeg putošestvija“.

Posle Stevanove smrti, poslove svog oca međusobno su podelili njegovi sinovi, stariji Aleksandar i mlađi Jovan. Najmlađi Đura bio je isključen iz porodičnog nasledstva, jer je već celu deceniju pripadao porodici Mačvanski. Aleksandar ili Šandor Adamović rođen je 11. februara 1839. godine u Sremskoj Mitrovici i nakon završenog osnovnog obrazovanja uspešno je okončao i studije u čuvenoj Rezerovoj trgovačkoj akademiji, odnosno školi u Pešti 1855. godine, a potom je praksu pohađao u Gracu i Trstu 1856. i 1857. godine. Šandor se još od mladosti upustio u trgovačke poslove. Dokaz ovoj činjenici pronalazimo i u zalaganju njegovog oca kod novosadske magistratske uprave 1860. godine gde je nadležnim vlastima uputio molbu da Šandora oslobode vojničke obaveze, jer kako je Stavan Adamović objasnio „… on se nije spremao za vojnika, već za trgovca…“, pa je tom prilikom za svog sina platio i otkupnu taksu u iznosu od 1200 forinti. Aleksandar je uspešno obavljao i poslove u oblasti trgovačke agenture, jer je u međuvremenu dobio potrebna ovlašćenja i koncesije od ugarskih vlasti da zastupa interese brojnih kompanija, pa je za date poduhvate otvorio i potonju uglednu trgovinsku agenciju. Svojim četvoroprežnim kolima poslovao je na prostoru celokupne Austrougarske, ali i u Srbiji, kasnije i u Bosni. NJegov brat Jovan od oca je nasledio drvaru, a Šandor prostrane i plodno-obradive zemljišne posede, naročito plantaže na padinama Fruške gore u Sremskoj Kamenici i Rakovcu. Najstariji sin preduzimljivog Stevana, izgleda da je u poslovnim vizijima bio još pronicljivijeg karaktera, pa je postepeno napuštao delatnost trgovačke agenture da bi se posvetio trgovini vinom i rakijom. Navedena trgovina dostizala je izvanredne rezultate i Šandor je uskoro postao najimućniji građanin Novog Sada, a svakako je bio i jedan od situiranijih poreskih obveznika u celoj Dvojnoj monarhiji. U početku je imao šest trgovačkih putnika koji su uz druga pića prodavali i rakiju, ali i vino na teritoriji Habzburške monarhije. Međutim, Šandor je uskoro shvatio da bi za njegove poslovne interse bilo unosnije da prodaje sopstvenim resursima proizvedeno vino. Vođen pomenutom poslovnom inicijativom, dokupio je još nekoliko jutara plantaža u Kamenici i Rakovcu, pa su na posedu od 100 jutara sredinom sedamdesetih godina XIX veka nikli čuveni Šandorovi vinogradi. Zasadivši nove vrste loze na pomenutim plantažama, Šandor počinje da proizvodi svoja vina, posebno „Karlovački bermet“, a uveo je i jednu novinu u vidu trgovine flaširanim vinima, što je svakako povećalo zaradu njegovoj kompaniji. U proizvodnji vina, tačnije u sadnji i kultivisanju vinove loze, Adamović je primenio do tada najsavremenija tehnička dostignuća, opremu i sredstva i to po ugledu na vinogradare u Francuskoj.

U vinogradarskoj delatnosti, Šandoru je na izvestan način pomogla upravo pošasna bolest vinove loze, filoksera, koja je do početka poslednje decenije XIX stoleća trideset godina uništavala evropske, posebno zapadnoevropske vinograde, zbog čega su prozvodnja vina i trgovina produktima istih u Evropi gotovo zamrli. Najednom je potražnja za ovdašnjim sortama vina na evropskim tržištima naglo povećana, a poslovni instinkt Aleksandra Šandora Adamovića odmah je iskoristio navedenu činjenicu. Putujući evropskim zemljama imao je priliku da uvidi na koje načine se preduzimaju tehničke mere zaštite vinograda, pa je u matičnjacima loznih podloga na svojim plantažama proizvodio kalemove brojnih stonih i vinskih sorti vinove loze. Ukrštanjem loze sa uvoznim američkim vrstama i međuvrsnim hibridima doprineo je obnavljanju vinograda i vinogradarstva na prostorima tadašnje Južne Ugarske. Bilo je to pravo vinsko i vinogradarsko otkrovenje, a kvalitet Adamovićevih vina potvrđen je i na brojnim izložbama u evropskim metropolama. Postao je laureat brojnih evropskih priznanja za dostignuća u vinogradarskoj delatnosti, a najstarije od njih uručeno mu je u Parizu 1878. godine. Za pomenutom „pariskom diplomom“ sledile su medalje i priznanja u Trstu, Bordou, Beču, i drugim gradovima. U periodu od 1893. do 1896. godine, u dva navrata Šandor je zakupio ukupno 44 lanca tzv. Severne zemlje i tzv. Gospodskih njiva na deset godina, gde je uz zakupninu od 1500 forinti godišnje podigao rasadnik za vinovu lozu otpornu na filokseru. Rasadnik su radnici na istom nazivali Šandor-telep ili Šandorovo naselje, a njegov zvaničan naziv bio je Aleksandrovac i na ovoj plantaži veličine 30 jutara (u decembru 1906. godine, Šandorovom sinu Aleksandru Saši Adamoviću Grad je bez licitacije izdao pod zakup još osam jutara gradskog zemljišta) zimi je lozu kalemilo 300 do 400 radnika, mahom egzistencijalno nesituiranog sveta, mađarske nacionalnosti. U periodu dvadesetih godina prošlog veka, ovaj deo grada dobiće ime Adamovićevo naselje ili Adamovićeva naseobina, jer je na tom prostoru 1931. godine živelo oko 9000 stanovnika-radnika u rasadniku, kako rekosmo pretežno mađarske nacionalnosti, veoma skromnog imovnog statusa, koji su uglavnom gradili jednostavne kuće sa jednom sobom i kuhinjom, a ređe i sa pomoćnim prostorijama. Ipak, rasadnik je bio siguran izvor egzistencije za sve njegove radnike. Kasnije, u Kraljevini Jugoslaviji, broj radnika na Aleksandrovcu povećan je i do 3000, od kojih je bilo uposleno 500 kalemara. Kalemi iz Aleksandrovca presađeni su u Srbiju, Crnu Goru, Rumuniju, Alžir, pa čak i u Kinu. Na njemu je gajeno preko 420 najkvalitetnijih evropskih i američkih sorti vinove loze, a broj sadnica je iznosio više od pola miliona godišnje. Bio je to najveći rasadnik u srednjoj Evropi.

Šandor je bio veoma angažovan u vezi sa publikovanjem opširnih kataloga i prospekta na mađarskom i nemačkom jeziku o proizvedenim reznicama loznih podloga i kalemova sa opisima sorti vinove loze i uputstvima za sadnju i rezidbu. Prema rečima našeg uglednog novinara Đorđa Vukmirovića, njegov godišnji katalog „… uskoro je postao internacionalni vinogradarski udžbenik…“. Proizvodila su se brojna kvalitetna vina, a u tom periodu najčuveniji je bio Adamovićev „elitni konjak“. Šandor je bio veoma ugledan građanin, koji je obavljao i časničke dužnosti u magistratskoj upravi, a biran je i za člana Železničkog odbora 1870. godine, kao i u upravne odbore brojnih strukovnih i građanskih udruženja. Šandor je bio oženjen Anastasijom, rođenom Kondoroši, koja je bila unuka grofa Save Vukovića, osnivača Velike srpske pravoslavne gimnazije iz 1810. godine, odnosno današnje Zmaj Jovine gimnazije. U njihovom braku rođeno je petnaestero dece, deset kćerki i pet sinova. Kćerke su bile: Marija, udata za Nikolu Gavelu, Emilija, udata za Stevana Slavnića, Melanija, udata za Anastasa Pahanija u Trstu, Olga, udata za dr Đuru Trifkovića, sina komediografa Koste Trifkovića, Vjera, koja je nažalost umrla kao devojčica, potom Marta, Julijana, Sofija, Vera i Ivana, koje su bile neudate. Sinovi su bili: Đura, potonji trgovac i vinogradar, Stevan, kasniji advokat i gradonačelnik Novog Sada, Josim (preminuo u infantilnom dobu), Aleksandar-Saša, industrijalac i nastavljač očevih poslovnih i vinogradarskih poduhvata i Dimitrije, koji je bio bankarski činovnik. Đura i Dimitrije nisu imali potomaka, dok je Stevan imao dva sina, inače ugledna advokata: Aleksandra i dr Fedora Adamovića. Međutim, najveću slavu imena Adamovića proneće Aleksandar Saša Adamović i to posle smrti njegovog oca Šandora koji je umro u Novom Sadu 15. februara 1906. godine.

Aleksandar Adamović mlađi, odnosno Saša rođen je u Novom Sadu 12. septembra 1877. godine. Školovanje je započeo u rodnom gradu, a trgovačku školu je završio u Debrecinu 1896. godine da bi, potom studije na Višoj trgovačkoj akademiji u Klosternojburgu pored Beča uspešno okončao 1898. godine. U teorijskoj i praktičnoj vinogradarskoj delatnosti usavršavao se na studijama u Monpeljeu, gde se upoznao sa tamošnjim načinom proizvodnje vina. Znatno je unapredio očeva dostignuća u vinogradarstvu, posebno u daljem razvoju vinogradskih plantaža u Sremskoj Kamenici, Rakovcu i na Aleksandrovcu. Pred samo izbijanje Prvog svetskog rata 1913. godine, na početku današnje ulice Petra Drapšina, a preko puta stambeno-poslovnog zdanja, već više puta pomenute i čuvene Adamovićeve palate, njegove zadužbine, osnovao je prvu srpsku i novosadsku fabriku šampanjca čije je ime bilo „Fruškogorac“. Fabrika je podignuta pored pogona za proizvodnju šljivovice i popularnog „Adamovićevog elitnog konjaka“, a u proizvodnji prvog srpskog šampanjca, kvalitetnog i izuzetno traženog „Fruškogorskog bisera“, upotrebljavana su najsavremenija tehnička sredstva rada i to francuskog tehnološkog porekla i licenci. Sasvim zasluženo i ubrzo, Šandorov „Karlovački bermet“, „Adamovićeva šljivovica“, „Elitni konjak“, Sašino vino „Fruškogorac“  i posebno šampanjac „Fruškogorski biser“ postali su nezaobilazni segmenti razonode i kulture svakodnevnih i posebno protokolarnih aktivnosti Carskog dvora dinastije Habzburg u Beču. Zapravo, Saša Adamović je dobio status zvaničnog carskog vinarskog liferanta za Dvor, a taj položaj je zadržao i posle raspada Austrougarske, sa jednom bitnom razlikom koja se ogleda u saznanju da je od datog vremena porodica Adamović bila vinarski licencirani dobavljač jugoslovenske kraljevske porodice Karađorđević i njihovog dvora u Beogradu, kao i Bakingemske palate u Londonu, odnosno rezidencije bitanske kraljevske porodice Vindzor.

Impresivno materijalno imovno stanje, bogatstvo Adamovića enormno je uvećano u naredne tri decenije posle smrti Šandora, a pod uticajem i pažnjom menadžerskih sposobnosti njegovog sina Saše. Nekoliko godina pre osnivanja fabrike „Fruškogorac“ Saša je zadužbinarskim pregnućem podigao monumentalno zdanje Adamovićeve palate nedaleko od hotela „Central“, tj. današnje „male pošte“. U njenom prizemlju nalazili su se, i danas tu postoje poslovni lokali, a na tri etaže prostrani stanovi. Izgrađena je na razvedenoj osnovi i raščlanjene kompozicije sa dubokim nišama i velikim balkonima i terasama nad kojima se uzdiže mansardni krov. Bila je to jedna od prvih trospratnica u Novom Sadu, glatke u belo okrečene fasade sa maletrskom plastikom secesijske manire za koju je istoričarka umetnosti Donka Stančić u knjizi „Novi Sad od kuće do kuće“ zabeležila „… da je Adamovićeva palata, u kontekstu ukupnog graditeljskog nasleđa Novog Sada, neobično i originalno arhitektonsko delo sa odlikama secesije, te da palata spada u red najmonumentalnijih dela tog vremena, izrazito snažnog volumena razigranog ritimičnom smenom izbačenih i uvučenih vertikala. Mansardni krov je moćnih dimenzija, sa arhaičnim odžacima…“. Zgradu su projektovali peštanski arhitekti Geza Markuš i Friđeš Špigel. Posle 1929. godine, u određenom periodu u palati se nalazio i stan bana Dunavske banovine, sve do izgradnje današnjeg sedišta Pokrajinske vlade, odnosno Banovine, a između dva svetska rata zdanje je bilo centar okupljanja „bonvivanskog“ elitnog sloja novosadske populacije. Naime, u pomenutom vremenu u prizemlju palate na mestu današnjeg restorana „Marina“, nalazila se kafana „Elita“, u kojoj je tridesetih godina prošlog veka u Novom Sadu prvi put u jednom ugostiteljskom objektu poslužena kafa. Na taj način „Elita“ je postala prva kafedžinica, a kompletan poduhvat je osmislio njen vlasnik Žiga Mesei. Mesei je došao na ideju da u ponudi svoje kafane, pored drugih napitaka i pića, uvrsti i kafu i to prema „rodno“ uređenom rasporedu. Damama je posluživna bela, a gospodi crna kafa, a Mesei je prvi u Novom Sadu obezbeđivao i jutarnju štampu. Naravno, Adamovićeva palata nije bila njihova prva kuća, odnosno primarno zdanje. U vlasništvu Adamovića nalazila se i jednospratnica sa klasicističko-bidermajerskim odlikama podignuta palata, nastala krajem XVIII veka, a koja se i danas nalazi u Ulici Kralja Aleksandra na broju četiri. Pomenuto zdanje, „ajnfortskim prolazom“ bilo je povezano sa još jednom palatom porodice Adamović, i to sa onom zlehude sudbine koja se nalazila na mestu današnjeg „Apolo“ poslovnog centra na Pozorišnom trgu. Navedena palata bila je identičnog arhitektonsko-graditeljskog stila, kao i kuća u Ulici Kralja Aleksandra. Podignuta je krajem XVIII ili početkom narednog stoleća i sve do druge polovine XIX veka pripadala je knjazu Milošu Obrenoviću i u njoj je četrdestih godina istog stoleća živela kneginja LJubica. Od Obrenovića kuću je kupila porodica Kondoroši, a potom je sve do 1980. godine pripadala porodici Adamović. Poslednji vlasnik bio je advokat dr Fedor Adamović kome je nakon Drugog svetskog rata u procesu nacionalizacije od cele zgrade ostavljen jedan stan sa kancelarijom. Nažlost, prilikom gradnje zgrade Srpskog narodnog pozorišta i pored protesta i protivljenja dr Adamovića i građana Novog Sada, palata je porušena.

U društvenim aktivnostima Novog Sada uloga gospode Adamovića bila je nemerljiva. Saša Adamović bio je cenzor Narodne banke, član uprave Novosadske produktne berze i potpredsednik Rotari kluba. Ime njegove supruge bilo je Hilda, rođena Rajniš (1898-1983). U braku su dobili dve kćerke: Anastasiju (1925-2008) i Aleksandru. Anastasija i Aleksandra bile su emancipovane žene svog doba. Anastasija je bila diplomirani agronom vinogradarstva, a studije je uspešno završila na Poljoprivrednom fakultetu u Zagrebu. Bila je strastveni džokej i jedina žena u Novosadskom jahačkom društvu, višestruka prvakinja Jugoslavije u streličarstvu, amaterska glumica i šampionka u preponskom jahanju. Nad grandioznim poslovnim i životnim planovima porodice Adamović, kao i nad njihovim velelepnim zdanjima i zadužbinama nadvila se „gusta tama“, kada je Aleksandar Adamović – Saša iznenada umro 3. juna 1938. godine u Beogradu i to pre zakazane hirurške operacije žučne kese. Svi poslovi brojnih kompanija, porodičnog preduzetništva i vinogradarske delatnosti prešli su „na teret“ Sašine udovice Hilde i njihove mlađe kćerke Anastasije. U nameri da se donekle rasterete nagomilanih obaveza, prvo su prodale Fabriku konjaka, ali prave nevolje za Sašinu porodicu nastupile su u Drugom svetskom ratu i naročito njegovim završetkom. U toku rata, zahvaljujući Hildinom austrijskom poreklu, porodici je bilo dozvoljeno da se bavi vinogradarskim poslovima na sremskoj strani, što je uglavnom činila Anastasija, koja je konjskom zapregom odlazila u Rakovac i Sremsku Kamenicu odakle je u Novi Sad dovozila grožđe, vino, voće, uopšte produkte sa svojih poseda. Na putu je nailazila na razne neprijatnosti, carinske kontrole, ustaške i okupatorske opstrukcije. Na jednom od tih putovanja, točak Anastasijinih zaprežnih kola naišao je na nagaznu minu. Spletom srećnih okolnosti Anastasija je preživela, ali joj je od detonacije prilikom pomenutog incidenta bio trajno oštećen sluh. U toku rata, proizvodnja vina nije prestajala, ali je njegovim završetkom vinogradarska, trgovačka i uopšte preduzimačko-industrijska delatnost porodice Adamović brutalno okončana, suludim odlukama novih pobedničkih, oslobodilačkih vlasti. Uprkos naporima Hilde i Anastasije da očuvaju porodičnu tradiciju vinogradarstva i bez obzira što su tokom rata aktivno pomagale partizanskom pokretu u Jugoslaviji, poslovna imperija Adamovića nemilosrdno je smrvljena. Celokupna imovina porodice je konfiskovana i nacionalizovana, vinogradi su počupani, čokoti popaljeni, a vinski podrumi i vinarije porušeni. Fabrike su zatvorene, a mašine i tehnička oprema u istim preneseni su u preduzeće „Navip“. Nestalo je „Fruškogorskog bisera“, prestao je da postoji čuveni „Fruškogorac“. Palate su oduzete, a Hildi i Anastasiji ostavljen je jedan stan u kome je Sašina udovica živela do kraja svog života. Posle rata, Anastasija se udala za inženjera Mirka Vidora i u braku su dobili kćerku Vesnu, rođenu 1955. godine, koja i danas živi u Novom Sadu.

Sjaj imena porodice Adamović lagano i neumitno bledi. Sećanje na njegovu slavu opomena je svim ljudima koji misle da je srećnija budućnost izvesna bez korena u prošlosti i tradiciji. Tu tradiciju ne čine samo zidovi i mansarde preživelih Adamovićevih palata, tih nemih svedoka tragedije (ne)ljudske bestijalnosti, već i duh preduzimljivosti i vizionarstva, bez kojih je budućnost svih nas, veoma neizvesna.